HISTORIAS, TRADICIÓNS E LENDAS COMÚNS A VARIOS CONCELLOS

Nesta entrada achegamos as historias, lendas e tradicións que, aínda con algunha variante, son comúns ou citan máis de un concello da comarca dos Ancares:  

* A deusa Navia. * A morte na comarca dos Ancares. A Noite de Defuntos. * Tradicións do Nadal na comarca dos Ancares. * O Entroido na comarca dos Ancares. * A Noite do San Xoán nos Ancares. * A relixión. * As árbores. * O castiñeiro e a castaña. * A auga. * O sal. * O pan. * A lúa. * O sol. * O lume. * Herbas medicinais. * A figa. * O mal de ollo. * A Guerra da Indepencencia. * As Guerras Carlistas. * A Guerra Civil. * Lugo, Baralla, Becerreá, Navia. * Os Ancares: Fontes con lenda. * Os Ancares: Castelos con lenda. * Historias dende o cemiterio. * Os Ancares: O tren que nunca chegou. * Enfermidades "non de médico" na comarca dos Ancares. * Ánxel Fole nos Ancares.


A DEUSA NAVIA

É unha das deidades galaicas mellor testemuñadas na epigrafía. Era a deusa dos ríos e da auga. Os ríos Navia e Navea, en Galiza, e o Neiva, en Braga, foron bautizados co seu nome. Para Blanca García Fernández-Albalat (1990), o vencello de Navia cos ríos explicaríase a partires da concepción céltica da auga como elemento característico do acceso ao Alén a través da auga. tamén está considerada como deusa facilitadora da Natureza, das augas, das fontes e dos ríos, e tamén dos bosques.

  


A MORTE NA COMARCA DOS ANCARES: O DÍA DE DEFUNTOS

Para Aristóteles, a alma non pode existir sen o corpo, polo tanto non pode ser inmortal, é unha entidade composta de materia e de estrutura e forma que é dun corpo, son un todo indiviso. Para Pitágoras, en cambio, a alma é inmortal, o mesmo que para Sócrates que sostiña que a morte só é a separación da alma do corpo. Estes exemplos poden servir para alumarnos que dende a Antigüidade clásica os filósofos xa debatían sobre a morte. E tamén sobre a resurrección (volver á vida), a reencarnación (comezo dunha nova vida nunha forma física ou corpo diferente) e a transmigración das almas ou metempsicose (despois da morte as almas transmigran a outros corpos máis ou menos perfectos). En resumo, para uns, a morte é o fin, o remate no que todo conclúe dun xeito definitivo, sen retorno; para outros, é o tránsito desta vida material a outra, sexa física ou espiritual. Pero sen dúbida, en Galicia, onde a relixiosidade xa se manifesta milleiros de anos antes da chegada do Cristianismo, sempre prevaleceu a segunda opción.


A crenza noutra vida despois da morte, onde os mortos actuaban como mediadores entre os vivos e o Máis Alá, fixo que os nosos devanceiros do Neolítico, hai uns 6.000 anos, construíran milleiros de enterramentos ao longo de Galicia. A construción das mámoas esixía un importante esforzo humano o que indica a importancia que os mortos debían ter para aquela sociedade. Quizais dotados de poderes vencellados co sagrado, eran enterrados en sitios dominantes, visibles. Dende aquelas, os rituais relacionados coa morte foron mudando, tanto no tocante á forma de velar os defuntos (os modernos tanatorios) como a elección dos espazos funerarios ata chegar aos cemiterios actuais.


A pesares de que o Concilio de Braga do ano 561 prohibiu a inhumación dos cadáveres dentro das igrexas, estes continuaron, críase que enterrar un ser querido no interior garantizaba a salvación das almas (nos laterais descansaban as elites, señores e eclesiásticos; baixo as lousas do piso e preto do altar os ricos; e os pobres, ao carecer de medios, fóra). No século XV, debido a acumulación de cadáveres dentro dos templos, comezan a removerse os ósos máis antigos e amontóanse en osarios para deixar paso a novos enterramentos. Pero esta práctica comezou a ser un problema para as autoridades eclesiásticas, non só polo colapso (mesmo se colocaban os ataúdes verticalmente para que ocuparan menos espazo), senón polos problemas de saúde pública, ademais dos atrancos que supoñía a frecuente apertura das sepulturas. Comeza a considerarse en serio a necesidade de trasladar os enterramentos fóra das igrexas, se ben nun primeiro momento as disposicións gubernativas non foron ben acollidas, sobre todo por aqueles sectores sociais que consideraban que se lles escamoteaba un privilexio, quizais porque así tamén se lles impedía celebrar a festa de defuntos do día 2 de novembro "de modo harto raro, escandaloso y cínico... comiendo y durmiendo sobre los altares y otras costumbres bárbaras aún en boga en 1586... con ruidosas orgías en las iglesias" (Bernardo Barreiro, 1885). Comportamentos denunciados xa no ano 1541 polo bispo de Mondoñedo Antonio de Guevara: "Hallamos tener costumbre en muchas partes de nuestro obispado, que en los mortuorios que hacen y el día de los finados que es otro día de todos Santos, comen y beben y ponen mesa dentro de las iglesias, y lo que es peor ponen jarros y platos sobre los altares haciendo aparador de ellos", festa na que tamén participaban moitos eclesiásticos o que obrigara a outros bispos a censurar tales prácticas baixo pena dunha multa de 500 maravedises. O resto da veciñanza celebrábano no adro, asando castañas ou esperando polas sobras.


Pero en España non foi ata a coñecida como Peste de Pasaia, en Guipuzkoa, acontecida no ano 1781, cando se tomaron medidas para erradicar os enterramentos dentro dos templos. Por Real Cédula do 3 de abril de 1787, Carlos III ordena a construción de cemiterios extramuros. Como excepción, si podía quedar un espazo reservado no interior para "gente de señalada virtud". Cédula que non logrou rematar coa tradición de realizar as inhumacións dentro das igrexas que nalgúns lugares se prolongaron ata ben entrado o século XIX que é cando pode establecerse a creación dos novos cemiterios (o realizar os enterramentos alonxados dos lugares de culto e dos núcleos de poboación non era algo novedoso, xa na antiga Roma estaban prohibidas as inhumacións "in urbe" (na cidade), había que facelo fóra das murallas).


Ata non hai moito, a morte en Galicia era algo que sempre estaba presente e, polo tanto, cumpría estar preparado cando chegara a hora de emprender a derradeira viaxe. Aínda que hai quen ve nos ritos que se desenvolvían ao seu redor unha forma máis de superstición, a realidade bole por vieiros ben distintos: a morte dunha persoa non só afectaba aos achegados, senón a toda a comunidade parroquial que participaba activamente para alixeirar a dor da familia.

En Galicia, como a morte é o pasamento, o morto non é un cadáver, é o defunto (ou defuntiño). Escribu García Sabell (1981) que "O defunto é a vibración inmóbil que semella resistir o acabamento irreversible. Algo que aínda é alguén... que convén ter moi presente". Si, porque despois de mortos continúan aí, transmutados en seres etéreos ou, como acontece no Santo André de Teixido, reencarnados en bechos que se dirixen cara o santuario na súa derradeira peregrinación. Tamén os vivos ven os mortos na paisaxe que os arrodea, "senten" a súa presenza, o que amosa a pervivencia dun certo panteísmo, herdado, posbilemente, dos nosos prehistóricos devanceiros. Prodúcese, en definitiva, unha comunicación entre os vivos e os mortos.

Pero a morte, volvemos botar man de García Sabell, "Sempre constituíu un gran misterio. Un misterio endexamais resolto, xamais entendido na súa profundidade... Unha vez máis, o enigma, atacado dende todos os puntos de vista posíbeis: literario, filosófico, etnográfico, etc., quedará sen resolver". Misterio que ninguén chegou a definir antropoloxicamente de forma satisfactoria. Para Murguía, a morte é o enlace misterioso e invisible das almas, unidas por íntimos afectos que as ligaron eiquí no mundo; é o prólogo dunha nova vida eterna, sen medo á morte que xa non volverá. A profesora María Antonia Pérez Naya (2005) abonda sobre o mesmo: "É por esta razón que non existe unha soa sociedade, nin unha soa cultura, que non se pronunciara sobre a morte, sempre dende os puntos de vista máis diversos: dende a filosofía, a teoloxía, a antropoloxía, a ética, a medicina, a arte...". Fondo arraizamento que entre os galegos e as galegas ten o culto aos antepasados, o respecto aos mortos e as fúnebres cerimonias que arrodean o pasamento á outra vida.

Na comarca galega dos Ancares, se ben moitas das tradicións non son moi diferentes das practicadas noutras partes do país, hai outras que, pola contra, si presentan marcadas diferenzas.

A LAREIRA

No espazo ocupado pola lareira, en ausencia doutro lugar axeitado, utilizábase para instalar nela ao moribundo. O cura, cando lle era posible chegar a tempo, entraba acompañado dos veciños da aldea portando velas cando lle subministraba a Extrema Unción.

Non resultaba unha rareza non avisar ao médico cando se cría que a enfermidade era incurable. Cando alguén morría sen asistencia médica, o sacerdote ou o pedáneo eran requiridos para cubrir un papel no que dicía "morreu de morte natural", para así poder ser enterrado. Ademais, a visita do médico custaba todo un diñeiral para as minguadas rendas.

  

PREPARACION DO DEFUNTO

Nas afastadas aldeas dos Ancares, verificar a morte dunha persoa non corría a cargo do médico, sempre demasiado lonxe, senón que se acreditaba pola ausencia de movemento e de respiración que comprobaban colocando un espello ou unha vela xunto a boca do defunto. Logo, antes de amortallado, lavábano, e se era home afeitábano. En moitas aldeas ancaresas aínda pervive a crenza de que se se lle fala ao morto, este déixase vestir sen opoñer resistencia, mesmo se xa comezou o rigor mortis, poñéndolle, se non levaba hábito, o mellor traxe que tivo en vida, habitualmente o das festas e incluso o da voda. Tamén era costume o de atarlle un pano negro por debaixo do queixo e anoalo na cabeza, apertándoo con forza para pecharlle a boca xa que se cría que, de non facelo, o defunto podía chamar por outra persoa para que o acompañase na derradeira viaxe. O mesmo acontecía cos ollos, pechábanllos porque se os "pousaba" sobre alguén debería seguilo no camiño do Alén. Despois de amortallado o defunto, en Galicia acostumábase colocar sobre o cadáver unhas tesoiras, unha peza de aceiro, un prato con sal ou un peite; en moitas zonas dos Ancares colocábanlle unha fouce para que non inchase e protexelo, ademais, contra o demo. María José Fernández López contounos que no Seixo (Pedrafita do Cebreiro) poñíanlle un ferro no abdome.

O HÓRREO

Moitos cren que os horros son herdeiros das palafitas prehistóricas. Ademais de como despensa, utilizábase para depositar ao defunto mentres non se celebraba o enterro; ademais de teren espazo suficiente, era un lugar limpo onde os ratos non podían chegar.

PARTICIPACIÓN DA VECIÑANZA

Os veciños levaban á casa do defunto ovos, manteiga, patacas, toucín, leite e outras viandas para axudar ao mantemento dos visitantes. Acompañaban á familia no velorio, que se podía prolongar ata tres días, e participaban no traslado do cadáver, por veces por dificultosos camiños, ata o cemiterio, sufragando cos seus donativos os responsos. Escribe Alfredo García Ramos en Arqueología jurídico-consuetudinaria-económica de la región gallega (1912): "En la comarca montañosa de Becerreá, momentos antes de conducir el cadáver al cementerio, sale de la casa mortuoria una mujer con una cesta conteniendo abundante comida y vino, para que la disfruten los concurrentes que hagan alguna ofrenda al párroco por el alma del finado. Es costumbre muy generalizada en la parte montañosa de toda la región que en los entierros de personas ricas o acomodadas, después de los funerales y sepelio, se sirva una suntuosa comida a los sacerdotes y personas de significación que concurrieron al acto fúnebre". Mentres uns preparaban o defunto, outros ían de casa en casa para comunicarlle a morte aos demais, percorrendo a pé as illadas aldeas da parroquia. Estas longas e perigosas camiñadas, sobre todo no inverno, só se facían ata aquelas poboacións onde non chegaba o son das badaladas da igrexa cando "tocaban a morto" que, dependendo das parroquias, o seu número e ritmo era diferente, informando do sexo e mesmo da idade aproximada do falecido. Hoxe en día aínda existe o costume de pegar as esquelas nos cruces de camiños ou en lugares frecuentados.


O VELORIO

Mentres o defunto estaba no ámbito familiar, celebrábase o velorio ao que acudían familiares, amigos e veciños. Estes últimos, coa súa participación, trataban de facer máis levadeiro o tráxico trance, velando o defunto durante as vinte e catro horas do día para logo despedilo. Durante ese tempo rezábanse varios rosarios (nos que participaban, sobre todo, mulleres) e, cando chegaba a noite, os presentes tamén daban conta das viandas ofrecidas pola familia se era podente, ou achegadas pola comunidade cando non. Durante as longas horas de vela, para aliviar ata onde fose posible a dor ante a morte, falaban doutras cousas ou xogaban ás cartas.

CRUCES E ENCRUCILLADAS

Cruces e cruceiros de pedra, tan numerosos en Galicia onde acostumaban parar os enterros, soterrar non-natos e suicidas, practicar bautizos prenatais, manifestarse as almas en pena, etc. (daí o medo histórico que estes lugares infundían pola noite), son practicamente inexistentes nas montañas dos Ancares o que pode dar a impresión de que se carece, como dí González Reboredo, dun referente fundamental da relixiosidade galega. Mais, en troques, atopámonos cuns rituais que os substitúen.

En Rao (Navia de Suarna), no coñecido como Castiñeiro das Cruces, adoitábase cravar unha pequena cruz de madeira. Segundo nos achegou o etnógrafo e historiador Clodio González Pérez, entre Murias e Robledo (Navia de Suarna), na baixada cara o río Balouta había outro castiñeiro adicado ao mesmo fin. Entre as aldeas de Piornedo e Donís (Cervantes) existía un punto no que se detiñan as comitivas fúnebres; mentres o párroco aproveitaba para cantar o responso, un parente do defunto espetaba na terra unha pequena cruz de madeira. En todos os casos había tantas cruces como persoas morreran.


No Alto do Restelo, entre os concellos de Baleira, Becerreá, A Fonsagrada e Navia de Suarna, hai unha necrópole megalítica formada por cinco mámoas. En tempos, no cruce de camiños que comunican os catro municipios, había unha cruz de pedra, hoxe en día desaparecida, de aí que o lugar reciba tamén o nome de Cruz do Restelo. Contáronos que ao seu pé enterraran varios nenos que non recibiran o bautismo e, tamén, ao menos, un adulto que se suicidara e ao que o párroco non quixo dar sepultura en lugar sagrado.

No Monte da Medorra, situado entre as aldeas de Vilavexe e Lama da Vila (As Nogais), había unha cruz de madeira. Polo sitio transitaba na Noite de Defuntos a Santa Compaña.

De todos é sabido que nos cruces de camiños, ademais de curarse o mal de ollo e o angaraño, de acender as purificadoras fogueiras na Noite do San Xoán e de ser un lugar propicio para os rituais de fecundación, tamén se invocaba ao diaño e se manifestaban as ánimas en pena e a Compaña. Para o galego, polas encrucilladas transitan o ben e o mal, a vida e a morte. A mediados do século XIX, no lugar coñecido como A Encrucelada (Pedrafita do Cebreiro), enterraron un home, morto polos veciños, que fora atrapado despois de roubar na igrexa parroquial.

O ENTERRO

Chegado o día do enterro, o cadaleito era sacado da vivenda a ombros dos homes da familia e sempre cos pés por diante. Cando morría alguén de Vilavexe (As Nogais), transportábase ao defunto coa cara mirando cara a aldea, e ao chegar á Cruz de Cerredo dábanlle a volta para que mirara cara a igrexa parroquial de Santo André.

Como noutras partes de Galicia, as mulleres da casa adoitaban quedarse nela, acompañadas por outras veciñas. Só documentamos na comarca un caso de facer o pranto; foi na aldea de Vale (Baralla), onde as pranteiras ían entoando laios detrás do cadáver. Xa no concilio celebrado en Braga no ano 572, presidido por Martiño de Dumio, a Igrexa católica condenaba estes costumes. No ano 1740, o bispo de Compostela ordenou aos párrocos que multasen a quen así actuase.

Á hora do enterro, os nenos sacábanse da casa e o gando pechábase na corte ou tamén se botaba fóra para que a sombra do defunto non lles fixese mal.

En moitas ocasións, debido á abrupta orografía do terreo ou pola climatoloxía, o cura non podía ir ata a aldea para dirixir o traslado do defunto ata a igrexa, polo que era un veciño o que se encargaba de organizar o cortexo mortuorio. A condución do defunto acompañábase do lúgubre tanxido das campás que tocaban dun ou doutro xeito segundo a parroquia. De treito en treito facíanse as necesarias remudas dos portadores do cadaleito e rezábase un Painoso que suplía o tradiconal responso do cura. En Murias (Navia de Suarna) un home levaba un banco para pousar o cadaleito mentres lle rezaban.

    

Dise que a igrexa parroquial de Dorna (Cervantes), alonxada fóra dos núcleos de poboación, asenta sobre os restos dun primitivo mosteiro da orde monástico-militar do Temple. Contáronos que en tempos eran os monxes templarios de Dorna os que se encargaban de enterrar os mortos no cemiterio da súa propiedade, non permitindo que ningún crego alleo á orde oficiase a misa polo defunto. 

Nas igrexas de Ousón (Becerreá) e Nullán (As Nogais) aínda se conservan uns cadaleitos de madeira comunitario onde eran transportadas ao cemiterio as persoas que non podían custear unha caixa.


O CEMITERIO

Despois da misa, o defunto era trasladado ata o camposanto da parroquia. Despois dun breve responso por parte do cura, o cadaleito era introducido na tumba, habitualmente un foso escavado na terra; cando a caixa xa estaba dentro, os parentes máis achegados, e antes de que o sepultureiro botase as primeiras pas de terra, collían unha presada de terra e botábana por riba.

Non todo remataba coa inhumación do cadáver. No cemiterio, ano tras ano, continuábase en contacto co morto, que alí "descansa". Como acontece noutras partes de Galicia, na comarca dos Ancares adecentábase a tumba, levábanse flores e acendíanse candeas; mais, a un tempo, falábase con el, ben contándolle cousas da vida cotiá ou para pedirlle consello ou axuda. Unha muller de San Pedro de Cervantes e outra de San Martín de Neira de Rei (Baralla) contáronos que nas súas familias, e tamén nas doutros veciños, era moi común ir ata o cemiterio e pedirlle aos seus defuntos que intercedesen polos da casa, non só en cuestións divinas, tamén terreais, como solicitarlle axuda nalgún preito.


Na comarca dos Ancares abundan as historias arredor dos cemiterios. Cóntase que cando aínda existía o mosteiro de Dorna (Cervantes), un frade, para purgar os seus pecados, foi desterrado eiquí polo abade de Carracedo do Bierzo. Asegúrase que o motivo debérase a que o monxe era moi dado aos esconxuros. Mal sería, matinou o abade, que naquel recóndito sitio non se lle curaran semellantes teimas. Levaba o monxe pouco tempo en Dorna cando os veciños de Ardevila e Folgueiroa viron como cada día, pola mañá, aparecían varios buratos escavados en prados e leiras. Para dar co causante, unha noite esperaron agochados dous veciños. E así foi, pasada a medianoite viron como unha figura enteiramente vestida da cabeza aos pés cun hábito negro se poñía a cavar. Armados con paus, abalanzáronse sobre o intruso. Cal foi a súa sorpresa cando, ao sacarlle a carapucha, viron que era o frade. Este contoulles que andaba a buscar os tesouros que había esparexidos pola parroquia e que lera nun vello libro. Os veciños ríronse pero, para demostrarlles que non era conto, levounos ata unha sepultura do cemiterio, moveu a tampa e alí estaba o ouro que acumulara en pouco tempo. Entón chegaron a un trato: todo o que atoparan dalí en diante repartiríase entre os tres. Dise que os dous veciños axiña se converteron nos máis ricos da contorna.

Seguindo en Dorna, unha noite, cando un veciño de Estremar pasaba polo antigo cemiterio que estaba xunto a igrexa (o vello camposanto trasladárono para outro sitio das inmediacións), escoitou uns estranos ruídos, como o que fan as táboas ao descravalas. Cheo de pánico, correu coma vento que leva o demo ata a súa casa, atrancando a porta con sete trancas. Ao día seguinte contoulle o caso a un veciño. Esa noite baixaron os dous ata o cemiterio e, en efecto, aquel ruído era real. Camiñaron amodiño, a curiosidade podíalles máis có medo. Achegáronse a unha das sepulturas de onde procedían os golpes. Apampados quedaron cando no burato viron ao Charro do Chao descravando un cadaleito. "Pero que fas, tolambrán?", berráronlle. "E logo, non vedes? Os ósos non as precisan, e as táboas máis falla me fan a min para pechar o cortello!".

Os ósos dos defuntos foron considerados como eficaces para ser afortunados en amores e namoramentos. O poeta Francisco Añón (1812-1878), en Alma en Pena, ou A Pantasma, escribiu: "Aló na alta noite/Cando en silencio dorme o mundo inteiro.../Dirixía meus pasos á deshora/A un cemiterio triste e pavoroso,/Pra apañar un óso/Segundo me tiña dito o noso cura,/que era o remedio pra olvidar amores,/Dunha rapaza que o meu peito adora/N´aqueles arredores".


No cemiterio parroquial de Armesto (Becerreá), sobre unha lousa cravada nun madeiro, debaixo do nome do finado, lese un irrefutable epitafio: "Cuarenta y dos años viví/hermanos sobre la tierra/rogad cristianos por mi/pués igual suerte os espera".

No pórtico da igrexa de Vilaspasantes (Cervantes) que dá ao cemiterio, consérvase unha fornela de madeira que no interior acolle unha imaxe de metal de Cristo crucificado e unhas estampiñas coa imaxe da Virxe. Na parter inferior, un mozo gravou unhas palabras de amor adicada á súa noiva, falecida na flor da xuventude. Pasado o tempo, o home casou cunha muller da aldea. Un día a esposa, acompañada polos seus pais, achegáronse ata o cemiterio e cunha navalla desfiguraron as letras que o seu marido lle adicara á súa amada.

No muro que pecha o adro-cemiterio pola parte dianteira da igrexa de Vilaicente (As Nogais), hai unha lápida en mármore branca que achega a data de defunción do cura da parroquia, D. José María Chavarria González, finado o 4 de novembro de 1923. Cóntase que ao pouco de chegar á parroquia, este crego atopou debaixo do altar unha saca con 15.000 pesetas, "un tesouro", marmurara. Unha freguesa que nese momento estaba canda el díxolle que eses cartos viñan ben para a aldea, ao que o cura lle respondeu que eran cartos de Deus. Sempre houbo a certidume de que o cura tivo un fillo que foi estudar para o Seminario de Lugo. Nunha ocasión alguén lle botou en cara ao mozo que era fillo do párroco, ao que este lle respondeu: "Do párroco e de 15.000 pesetas".

No cemiterio de Vilaicente tamén está enterrado Luis Antonio Becerra Chao, o Curandeiro de de Vilaicente, que o 14 de setembro de 1858, no Mesón Herbón das Nogais, lle extraeu unha moa á raíña Isabel II, feito que lle valeu o título de Caballero Descubierto, é dicir, tiña o privilexio de non descubrirse diante dos reis. No mesmo camposanto repousan os restos de Gonzalo Becerra Pousa, un fuxido que viviu agochado nun furado feito na corte dunha casa dende agosto de 1936 ata o día do seu falecemento, o 12 de febreiro de 1976; fachendeaba, e non sen razón, "sobrevivín ao tirano" (Franco).


O REMATE DO ENTERRO

Logo de recibir sepultura, os concorrentes regresaban á casa do defunto para participar nunha comida en honra do morto, que era máis ou menos abundante segundo a posición económica da familia. Crese que esta comida ten a súa orixe na necesidade de evitar que os cregos e os amigos que acudían ao enterro dende afastados lugares marcharan de volta sen comer, polo que era unha falta de consideración para a familia do finado deixar marchar con fame ás persoas que se achegaran para ofrecerlle as condolencias. Este costume que ata non hai moito tempo aínda continuaba a practicarse en moitas partes de Galicia, foi prohibido por varios concilios sinodais. No ano 1576, o arcebispo de Santiago prohibiu, ademais de facer o pranto, os convites fúnebres, o que evidentemente non conseguiu.

O ANUNCIO DUNHA MORTE PRÓXIMA

Por todos é sabido que en Galicia a morte sempre avisa, sexa por medio da Compaña, das ánimas, dos vedoiros, dos responsadores, de determinados animais ou por medio de incomprensíbeis mensaxes para os non iniciados.

En San Miguel (Cervantes) e Santalla (Pedrafita do Cebreiro) son os vedoiros e as vedoiras, persoas que posúen o poder de "ver" ou de adiviñar a presenza da morte ou dalgunha desgraza, triste facultade reservada a aqueles que foron bautizados con auga bendita utilizada nun enterro ou porque o cura que lles administrou o sacramento do bautismo levaba posta unha estola que utilizara para o mesmo fin.

Na Fonte do Cando (As Nogais), cando dous corvos camiñan á par anuncian a morte de alguén. Nos concellos de Cervantes e Navia de Suarna é tamén a curuxa, cuxo canto é premonición de morte para quen o escoita. En Vilaicente (As Nogais) é a pega cando pousa na ventá.

En Penamaior (Becerreá) é a Compaña, cuxos integrantes se axeonllaban diante da Cruz de Ferro (na actualidade é de madeira), situada a carón do mosteiro cisterciense, para atopar a salvación das súas almas. Ao parecer, a cruz foi erixida polos monxes que habitaron o cenobio; cóntase que cando tronaba todos os raios ían parar a ela. Esta procesión de ánimas en pena tamén transitaba polo Alto da Cruz, un monte situado por riba de San Miguel de Neira de Rei (Baralla) e pola Cruz de Cerredo, por riba da aldea de Vilavexe (As Nogais).

En lugares de Becerreá e Navia de Suarna, as persoas encargadas de anunciar a morte eran os responsadores e as responsadoras, homes e mulleres que recitaban unha serie de oracións ao Santo Antonio que, ademais de axudar a recobrar a saúde, atopar persoas e animais, obxectos perdidos ou alonxar o mal, tamén predecían a morte. Do blog Vento nas xestas recollemos esta historia: Unha noite, alá polos anos sesenta do pasado século XX, un home chamado Xan Troula estaba axeonllado diante da Cruz de Ferro de Penamaior cando, de súpeto, sufriu a descarga dun raio. Todos os veciños viron como un cordón de lume atravesaba o seu corpo, elevándoo varios metros do chan. Cegados pola luz e enxordecidos polo estrondo, a xente observou como o corpo de Xan caeu na terra mollada, esparexendo polo lugar un forte cheiro a carne queimada. Xa todos temían o peor cando Xan se ergueu e, cos brazos abertos, deu uns trementes pasos cara os presentes, mais axiña volveu caer. Foi entón cando Roque da Eirexe, veciño e parente seu, acudiu no seu auxilio. Crendo que o ía atopar sen vida, alargou os brazos para darlle a volta e, nese intre, Xan abrazouse a el. Dende aquel suceso, o home converteuse nun afamado responsador. Un dos casos de máis sona aconteceu cando unha viúva acudiu a el para procurar axuda porque un home deixara preñada a unha filla diminuída psíquica. Xan díxolle: "Vaite pra casa, farase xustiza". Aos poucos días, nas faldras do Calamouco atoparon un home, tratante de gando que ía cara a feira de Becerreá, pendurando dun carballo, aforcado. Ao seu carón había unha nota manuscrita que dicía: "Deus me perdoe". Como compensación polo mal padecido, as autoridades entregaron á viúva unha bolsa do tratante chea de cartos.

En varias partes dos Ancares, cando alguén estaba gravemente enfermo, escoitábase un sinistro redobre de tambor, o coñecido como "tambor da morte" que avisaba do pasamento ao Máis Alá do doente. Tampouco era bo sinal cando a campaíña da ermida de Corneantes (Cervantes) tocaba soa.

María José Fernández López achegounos que a súa avoa, natural do Seixo (Pedrafita do Cebreiro), contoulle que se alguén se atopaba cun aparecido tiña que saber o que quería; para iso había que facer un círculo no chan e meterse dentro e despois pronunciar unhas palabras e facer outro círculo no aire; só entón se podía falar con el.

De todas as maneiras de anunciar a morte, hai unha que nos chamou poderosamente a atención. Na aldea de Robledo, na parroquia de Son (Navia de Suarna), no tellado dunha casa había unha lousa que, cando "repenicaba" insistentemente contra outra lousa, era presaxio do pasamento dun veciño da parroquia.


Outro que non traía boas novas era o Renubeiro, un ser maligno enviado pola Morte para esparexer a desgraza por onde pasaba; en Vilarello de Donís (Cervantes), para escorrentalo plantábanse sabugueiros nos accesos á aldea e ao cemiterio da parroquia. Tamén ían ver ás "saludadoras" (mulleres nacidas en sábado que posuían a virtude de curar enfermidades e escorrentar os espíritos) para que fixesen esconxuros para afastalo.

Tamén traía a morte o Busgoso, o gardían dos bosques da montaña. Cóntase que unha vez estaba unha muller soutando castañas cando sentiu unha voz a bradar: "Vaite do monte, vella! Non me soutes as castañas". A muller non fixo caso. Axiña apareceu o Busgoso e matouna, pendurándoa dunha forca. Daí vén o nome do lugar, coñecido dende aquelas polo Penedo da Forca onde, anos despois, apareceron unhas zocas e unha arca que ninguén soubo de quen era. En Coro (Navia de Suarna), en vez do Busgoso é o Choco.


Por veces, como recollemos en San Tomé de Cancelada (Cervantes) e Coea (Navia de Suarna), é a propia persoa quen anuncia a súa morte. Isto acontece cando uns días antes visita a algúns familiares e se despide, dunha forma máis ou menos inconsciente, deles.

Traemos eiquí unha breve narración sacada da Escola de menciñeiros de Álvaro Cunqueiro (1976), titulada Xil da Ribeira. Non achegamos a narración completa, só a parte adicada a un persoeiro de Navia de Suarna. O bisavó de Xil fora curandeiro, e tamén seu pai, e a súa avoa e a nai, parteiras. Manuel Xil era natural de Ribeira de Piquín, e herdara, nos Xiles da Ribeira, o talento médico. Sempre que podía, estudaba o enfermo ao aire libre, baixo un enorme paraugas que tiña, xa porque chovese, xa porque sopraba o nordés, xa porque facía sol. Xil sentábase nunha pedra ou nun pequeno banquiño, e o enfermo tombábase no chan. Xil era especialista en quitarlle aos enfermos o que se chama volverse a suor, que é suar en frío, perder peso, perder a cor, e sentir entrar no corpo unha canseira que chegaba á alma. Xil preparaba as medicinas con herbas, e non cobraba. Mais estaba en contra do leite: "Se o leite fose necesario para o ser humano, estariamos mamando toda a vida. Un xato deixa de mamar, e pásase á herba e non volve a mamar. Un zorro deixa de mamar, un coello deixa de mamar... Hai que seguir o natural". Afastando o leite da dieta, receitaba queixos curados, xamón, viño quente, viño doce, baños e as esencias, que así chamaba ás súas herbas. Tamén era xastre de enfermos. Ía a ver a un, e dicíalle á familia que nada había que facer, que o enfermo íase, e preguntaba se tiña traxe novo, e se non o tiña, Xil ía a Lugo, Vilalba ou Mondoñedo, mercaba un corte tirando a escuro, e facía o traxe, que somente se poría o enfermo cando chegase a defunto. Algúns enfermos animábanse algo ao ver a Xil facerlles o traxe novo. A chaqueta era de sete botóns e non tiña petos. Un tal Moure, de Navia de Suarna, un pequeno fraco, ao que segundo Xil as súas grandes orellas lle viñan dun susto que lle dera o lobo unha tarde na que, sendo neno, perdérase nunha fraga, e despois non tomaba o sono, que todo se lle volvía espías se saía o lobo das tebras. Este Moure sandou cando xa estaba despachado de todo, e gastou o traxe que lle fixera Xil, e as xentes, nas feiras e festas, pedíanlle permiso para tocarlle as costas, e levaban os pais aos nenos para que acariñaran a chaqueta de Moure. Antes de ir a comer o polbo, Moure sentábase na feira nun lugar onde puidese ser visitado e tocado polos que el, sorrindo, iso que era máis ben adusto, chamaba os seus clientes. Poñíase á espera, tendo a súa égua do cabestro, na feira. Se non había clientes, pregaba aos coñecidos que lle tocasen a chaqueta: "Por respecto a Xil, home!". Xil morreu saíndo da casa da súa irmá propiamente para morrer. Xustamente era un corenta de maio e afeitárase aquela mañá. "Dentro dunha hora, dixéralle á irmá, ídesme a buscar e traédesme á casa sentado nunha cadeira". 

AS ÁNIMAS

Críase que as ánimas dos familiares viñan na Noite de Defuntos (tamén en Noiteboa) a quentarse xunto a lareira, e por iso se deixaba un gran pau aceso ata o amencer. Tampouco se varría a casa de noite para evitar expulsalas cando intentaban achegarse ao lume. As ánimas aparecíanse ás persoas achegadas para que pedisen por elas, para facer encargos ou para zoscar, como sinala Vicente Risco, "labazadas frías", na que se sente o frío da morte "propio dos corpos".

Hai uns anos fomos invitados a celebrar a Festa das Ánimas de Ouselle. Na actualidade non hai festa o día 15 de xaneiro, a celebración límitase á xuntanza entre familiares e amigos para comer e pasar un bo rato. Cando preguntamos de onde viña a celebración, ninguén dos presentes, cura incluído, soubo contestarnos, e por máis que buscamos eiquí e acolá sobre a súa orixe non atopamos nada. Mais, por casualidade, tempo despois chegou ás nosas mans un documento do 13 de xaneiro de 1704 en que o papa Clemente XI concedía indulxencias por medio dunha bula á "Cofradía de Fieles de Cristo de Ouselle, de ambos sexos, debaxo del título de las Ánimas del Purgatorio".

Na Noite de Defuntos, as presenzas son esperadas. En Robledo de Rao os aparecidos xuntábanse na fonte, e en Robledo de Son poñíanlle un prato na cea para o defunto. En toda a comarca críase que por cada castaña que se comía ese día librábase unha Ánima do Purgatorio.

A ÁNIMA SOILA

De Eladio Rodríguez González, do seu Diccionario enciclopédico gallego-castellano (1958-1961), recollemos: "Existe la creencia en Galicia de que para cada persona existe una alma aislada o sóla, que despierta oportunamente al que duerme y tiene que cumplir temprano con alguna obligación o emprender algún viaje, bastando para ello rezarle un Padrenuestro la víspera. No falta, sin embargo, quién diga que non debe rezarse al Ánima Soila porque es el mismo diablo". Esta Ánima Soila é coñecida en varias partes da comarca dos Ancares.

O antropólogo Carmelo Lisón Tolosana (1929-2020) recolleu en Doncos (As Nogais) que as ánimas, as da noite, que saían do cemiterio nas procesións nocturnas, eran de defuntos da parroquia.

Pero as Ánimas tamén axudaban ás persoas que se perdían nos camiños e precisaban orientación no medio da neve ou para advertilas dalgún perigo.

"NIN HALLOWEEN NIN SAMAÍN: DÍA DE DEFUNTOS!"

Groizard, X. Moure e X. Quintana 

 © Colectivo Patrimonio dos Ancares 

 

 

TRADICIÓNS DO NADAL NA COMARCA DOS ANCARES  


O TIZÓN DE NADAL

Armando Cotarelo (1879-1950), nun seu artigo, A Noiteboa na aldea, descríbeo deste xeito: "Sabido é que para os nosos aldeáns este elemento de vida e gran purificador (o lume) é un ser vivinte, por iso din mata o lume cando mandan apagalo, e morreu o lume para sinalar que se apagou. Ninguén se atreve a cuspir nel por telo como pecado, dado que o lume saíu pola boca dun anxo. O lume novo acéndese a véspera de Nadal. Várrese con moito coidado o lar, e ponse nel un gran toro, ao que se lle prende lume, pois ha traer a sorte para a facenda e para os donos". Jesús Rodríguez López, en Supersticiones de Galicia (1910), di que o tizón ten un carácter sagrado, de tal sorte que en Becerreá e Cervantes o resto que quedaba conservábase relixiosamente para facelo arder no lume cando ameazaba unha gran calamidade, pedriza ou unha importante tempestade.

 

Porque non só Deus e o demo rexen a saúde e a enfermidade, tamén a natureza e os seus catro elementos: aire, auga, terra e lume (Pilar Freire, 2002).

O lume novo acendíase con con toda solemnidade polo petrucio, o xefe da casa, ou pola persoa de maior autoridade dentro da familia. Protexía contra o mal de ollo, a morte súbita, a enfermidade de persoas e animais, as treboadas, os incendios, as malas colleitas... As cinsas utilizábanse como remedio para enfermidades da pel. 

Tradición que aínda perviviu na comarca dos Ancares ata non hai moitos anos. O tronco adoitaba ser de  carballo por tratase dunha árbore considerada como sagrada. "... Amodiño queimándose os cepos/o teu lume na anterga lareira/consolou os meniños e vellas/coa sagrada fogueira ancestral..." (Cantiga ó carballo, de Manuel Rodríguez López, 1934-1990).

Ardía entre Nadal e Ano Novo, pero nalgunhas casas de Becerreá mantíñano aceso ata a Festa das Candeas (2 de febreiro). A Virxe das Candeas, moi venerada no concello, represéntase co Neno en brazos e unha vela ou candea na man, clara conexión dun ritual pagán cun cristián. Queimar un tronco no solsticio de inverno vén de antigo entre os pobos europeos.

 
 
A NOITEBOA
  
Por Noiteboa estaba moi estendido na comarca o costume de que os mozos percorreran as casas da veciñanza cantando panxoliñas acompañados dun gaiteiro, obtendo a cambio donativos que utilizaban para celebrar festa e baile.
 
A cea desta noite adoitaba ser máis abundante que noutro día do ano. Na parroquia de Cadoalla, en Becerreá, ceaban verzas de asa de cántaro, bacallau, e nos mellores casos un polo da casa. (Manuel González). 
 
UNHA SOADA MISA DO GALO
 
A Misa do Galo celébrase antes de medianoite de Noiteboa en conmemoración do nacemento de Xesús de Nazaret. Na comarca apenas tivo arraigo. Soada foi a misa do 24 de decembro de 1938 na igrexa de San Xoán de Becerreá, organizada por unha muller, asociada de Acción Católica da Coruña, casada cun importante comerciante natural da vila. A muller, adobiada con mantilla, sentada nun confortable sillón de veludo, presidiu a cerimonia. Despois da misa invitou aos asistentes a un "piscolabis" no Concello. Pero, segundo o noso informante, "mentres as autoridades papaban, o resto miraban". 
 
En Becerreá deixou de celebrarse debido a unha gran xeada, dende aquelas o cura non volveu facela (Manuel González). Tamén nos contaron que o párroco, don Ángel, fartárase de que algúns homes asistiran bébedos á misa. 
 
OS SANTOS INOCENTES
 
En Riamonte, Cervantes, permitíanse brincadeiras, como a de facer ir dunha aldea a outra a unha persoa dicíndolle que unha vaca estaba de parto e tiña que axudar, pero ao chegar ao sitio atoparse con que o dono nada sabía (Fernando Carballo). Na parroquia de Rao, Navia de Suarna, mozas e mozos ían cedo polas casas para espertar aos moradores; coas viandas que recadaban merendaban e logo bailaban (Sonia Amigo).
 

O ANO VELLO
 
A noite do derradeiro día do ano está cargada de misterio xa que se xuntan a despedida do ano e a entrada do novo. É un tempo de transición na que se desatan as forzas ocultas e por iso se lle vencellan ritos e poderes máxicos. En moitas partes de Galicia queimaban o Ano Vello simbolizado nun boneco de palla vestido con roupa usada que se queimaba cara a medianoite, un xeito de botar fóra do seu mundo todo o vello. 
 
 
 
Segundo conta Taboada Chivite (1907-1976), en Ritos galegos de Nadal, en Becerreá os mozos dunha parroquia acostumaban levar a outra veciña un boneco de palla vestido con roupa vella que representaba o Ano Vello. A falcatruada acostumábase tomar como grave aldraxe, e os aldraxados reaccionaban, ás veces, de maneira violenta, que remataba en liorta e axitación. Nalgunhas partes colgábanno, en sinal de burla, no tellado veciño para mofa do pobo. Ese ou outro boneco queimábase despois publicamente entre o barullo e o rebumbio xeral. Era un sacrificio, segundo Nieves del Hoyo, de fermosísima tradición, que substituía aos animais ofrendados na fase pastoril e cazadora e posterior ofrecemento ao deus da vexetación. 
 
No derradeiro día do ano, nalgunhas aldeas de Becerreá, Cervantes e Navia de Suarna facíase o rito de coutar o ano. O patriarca da casa recitaba dende a porta unha fórmula coa familia para espaventar os males que puidesen vir co Ano Novo. 
 
En Becerreá hai unha rúa dedicada ao Anovello. 

O ANO NOVO
 
Enchegado o primeiro día do ano, en aldeas de Becerreá, Cervantes, Navia de Suarna, As Nogais e Pedrafita do Cebreiro tíñase o costume de saír as máscaras anunciando o novo tempo que viña co Entroido.
 
En Becerreá e Navia de Suarna gardábase a corda coa que suxeitaran o primeiro animal que se vendía na primeira feira do ano porque traía boa sorte e era moi eficaz contra o mal de ollo.   

O APALPADOR  

O Apalpador é un carboeiro que vive nas montañas e, polo Nadal, entre os días 24 e 31 de decembro, baixa cara as aldeas onde hai nenas e nenos para comprobar se teñen as barrigas cheas e deixarlle castañas asadas e, por veces, regalos. Este personaxe mítico da tradición galega reflectía a preocupación, en tempos de escaseza e frío, polo seu benestar. A lenda do Apalpador ten a orixe nas serras do Piornal e do Rañadoiro. As nais recitábanlle: "Hoxe é día de Nadal/día do Noso Señor/ide logo pra camiña/que vai vir o Apalpador./Hoxe é día de Nadal/vai meniño pra camiña/que vai vir o Apalpador/a apalparche a barriguiña". Na comarca dos Ancares a tradición do Apalpador só a documentamos no concello de Pedrafita do Cebreiro, e nunhas poucas parroquias dos de Cervantes e As Nogais, nos restantes, ao menos nós, non atopamos referentes.

 
A NOITE DE REIS

Dende principios de xaneiro acostumábase "Correr os Reis", é dicir, ir de aldea en aldea cantando panxoliñas acompañados de gaitas, pandeiretas, cunchas e outros instrumentos. A comitiva ía encabezada polo Rei Maior que levaba na man un acivo; este era o encargado de recoller o que lle daban en cada casa, fose diñeiro ou viandas (chourizos, queixo, xamón...). Unha ruta seguida pola comitiva recollémola de Antropología Cultural de Galicia, do antropólogo Carmelo Lisón Tolosana (1929-2020) polos concellos de Pedrafita do Cebreiro e O Courel. Iniciaban o percorrido en Casares, e continuaban pola Rabaceira, Celeiró, Acivo, Brañas, Fonteformosa, Santín, Riocereixa, San Pedro, Sixto, Chandepena, Romeor, Millares, Moreda, Campelo, Mostaz, O Carbedo, Esperante, Lousada, O Seixo, Pacios e Santalla. Saían o primeiro de xaneiro e regresaban o día de Reis pola mañá. E todo camiñando.

 

En todos os concellos formábanse mascaradas que percorrían un amplo territorio. Visitaban distintas aldeas e recadaban donativos cos que celebrar a festividade. Entoaban cantares, encomezando sempre con estrofas de "pidir licenza" para actuar.  En Coterces e Fonteferreira (Pedrafita do Cebreiro), cantaban: "Dainos, dainos un lacón/pra que veña un ano bon./Dainos, dainos do espinazo/pra que veña o mes de marzo./Dainos, dainos un pernil/pra que veña o mes d´abril...". No concello de Baralla ían polas casas e se non lles daban nada, cantaban: "Cantámosche os reises/guedellos de cabra/que non nos deches nada" (Jaime González del Río). En Becerreá dábanlles algo de porco de aguinaldo (Manuel González).

En Navia de Suarna acostumaban dar unhas moedas, e en ocasións comida. Cantaban: "Xente nobre somos/os que eiquí chegamos/se nos dan licenza/os reises cantamos". Se era positiva continuaban: "Con licenza de ellos/imos comezar/estrela nos guíe/io rei Baltasar/A Belén camiña/la Virgen María/y San José lleva/en su compañía...". Finalmente pidían o aguinaldo: "Xente desta casa/déannos o aguinaldo/que xa imos cansos/do camín andado/Señora da casa/súbase ó caínzo/baixe un lacón/e algún chourizo". E se non daban nada: "Guedellas de cabra/non nos destes nada/sodes ben coreñas/xente desta casa". O neno ou a nena que levaba a cesta chamábanlle "A Cocha". (Toño Núñez).

En Torés (As Nogais) a copla coa que pedían permiso era a seguinte: "Aquí venimos os Reis/dispostos para cantar/se ustedes non dan licencia/podemos encomenzar". Se lles daban licenza, que era o habitual, cantaban e recollían o que lles daban (chourizos, ovos...) que despois comían o día de Reis. Se non lles daban licenza, os da casa recibían unha boa malleira de "burradas": "Esta casa é de fentos/aquí viven uns famentos./Esta casa é de puxas/aquí viven unhas bruxas./Esta casa é de torrois/aquí viven os ladrois". (Fe Álvarez).

En Doncos (As Nogais) pedían o aguinaldo, en todas as casas daban algo (chourizos, ovos, galletas, filloas e en ocasións cartos) que despois se repartían ou facían algunha merendola. Cantábanse dous Reis. Un comezaba: "Hoy es día de los reyes/primera fiesta del año...". O outro: "A la puerta llama un niño mas bonito que un sol bello...". Cando se chamaba á porta sempre se comezaba con: "Aquí venimos tres reyes/dispuestos para cantar/si ustedes non dan licencia/queremos escomenzar". E, para rematar: "Angelitos somos,/del cielo venimos/bolsillos traemos/dinero pedimos/que Dios os lo dio, para nos lo dar/y estrella divina aquí ha de estar". (Tereixa Novo).

González Reboredo e Rodríguez Campos (2000) fixan a decadencia destas tradicións na época da postguerra.

A partir dos anos sesenta do pasado século XX as cabalgatas dos Reis Magos substituíron as ancestrais tradicións.


 

Bo Nadal. Feliz solsticio. 

A. Groizard, X. Moure e X. Quintana   

© Colectivo Patrimonio dos Ancares



O ENTROIDO NA COMARCA DOS ANCARES

Nalgúns lugares da comarca dos Ancares (Murias de Rao, Donín, O Pando...), xa polo primeiro día do ano tíñase o costume de saír as máscaras anunciando o novo tempo que viña co Entroido.


En Aigas (Navia de Suarna), nenos e nenas percorrían as terras con fachos para alonxar o meigallo.

No Gumieiro e no Comeal (Cervantes) e en Coro e Robledo (Navia de Suarna) disfrazábanse e, armados con fachuzos acesos, ían ata o límite da parroqia para marcar a territorialidade aos seus veciños.

En Traserra e Vilarpandín (Navia de Suarna) prendían fogueiras tanto nas aldeas coma nos límites parroquiais. 

En Donís (Cervantes), o martes de Entroido facían unha facha cada veciño e con ela encamiñábanse cara unha fogueira situada ás afóras que prepararan as mozas. Tocaban o tambor e bailaban lanzando gritos guturais. Despois regresaban para o pobo e xuntábanse nunha casa a beber viño.


Entre os anos sesenta e oitenta do século pasado funcionou en Becerreá o bar Chafarotes. Tomou o nome polos anchos sabres utilizados durante a contenda, armas que serviron para adornar as paredes do local. Nunhas fotos dos anos setenta vense uns veciños e unhas veciñas de Becerreá con disfraces da Guerra da Independencia (son numerosas as crónicas que falan do asedio constante ao que era sometido o exército francés por parte dos guerrilleiros da comarca) e algunhas armas utilizadas durante a guerra.

Moitos mozos acudían ás festas do Entroido armados con navallas e pistolas, as liortas entre mozos das distintas parroquias eran bastante frecuentes.

Durante o Entroido tamén acontecían casos curiosos, coma este que recollemos da prensa de mediados dos antos sesenta.


 

A NOITE DO SAN XOÁN  NOS ANCARES

A Noite do San Xoán é en Galicia a noite dos milagres e dos encantos. Celébrase na noite do 23 ao 24 de xuño, coincidindo co solsticio de verán. As tradicións populares deostadas polo cristianismo foron fortemente combatidas pola Igrexa xa dende os primeiros séculos (Martiño de Dumio), feito que non conseguiu impedir que estes costumes, herdados de tempos remotos, continuaran a practicarse; cultos pagáns que logo foron cristianizados. Nas tradicións e rituais practicados nesta noite máxica intervén a auga, o lume, os penedos, os outeiros, as encrucilladas, as herbas..., elementos fundamentais na cultura popular galega.

 

Na comarca dos Ancares, a advocación ao San Xoán témola en numerosas igrexas e ermidas: San Xoán de Arroxo e San Xoán de Pedrafita de Camporredondo (Baralla); San Xoán de Agüeira, San Xoán de Becerreá, San Xoán do Cereixal, San Xoán de Furco, San Xoán de Pando e San Xoán de Buisán (Becerreá); San Xoán do Mosteiro, San Xoán de Vilaspasantes, San Xoán de Drada e San Xoán de Vilar (Cervantes); San Xoán de Savane (Navia de Suarna); San Xoán de Noceda, San Xoán de Torés e San Xoán de Vilaicente (As Nogais); San Xoán de Fonfría, San Xoán do Hospital, San Xoán de Louzarela e San Xoán de Padornelo (Pedrafita do Cebreiro). Hai moitos outros sitios, que aínda que non o teñen como patrón, non falta a devoción a súa imaxe: Santa María de Dorna, Santa Cruz do Picato, Santo André de Covas, San Pedro do Castelo, Santiago de Cereixedo, San Fiz de Donís, Santo Tomé de Cancelada, Santa María de Vilarello, etc.

Durante a Noite do San Xoán, en moitas aldeas da comarca, os mozos roubaban a leña para facer a fogueira que saltaban a medianoite mentres dicían: "Fóra meigas". Os de Vilar de Moia (Navia de Suarna) acendían a fogueira entre Moia e Vilar como símbolo para recalcar a personalidade dun pobo fronte ao outro, fixando uns límites simbólico-sociais. En Savane (Navia de Suarna) poñíanse as fogueiras nos cruces dos camiños para que por riba pasara o gando para curarlle o mal dos pés. Tamén se acendía unha fogueira na Pena do Couso, lindeira entre os concellos de Becerreá e Cervantes, preto das Pontes de Gatín, un punto onde se reunían as bruxas (nas inmediacións, os do noso colectivo localizamos tégulas, fragmentos cerámicos e un muíño circular dunha posible vila de época romana). 

Nos castros de Vilachá (Baralla) e de Castañedo (Navia de Suarna) víanse unhas fogueiras feitas polos mouros onde ninguén ousaba achegarse; á mañá seguinte, cando os mouros xa se foran, os veciños ían recoller as moedas que deixaran entre as cinsas. Na mesma noite, no castro do Teso da Vella ou da Pena dos Mouros (Cervantes) unha vella fiaba fíos de ouro que despois colgaba dos carballos. Ao pé do Chao do Castro (Busto-Navia de Suarna) hai unha fonte que agocha un tesouro, pero a única forma de atopar fonte e tesouro é estar xusto ás doce da Noite do San Xoán, nin un segundo máis nin un segundo menos. No castro de Santa Marta (Baralla) están soterradas unhas barras de ouro que só se poden atopar na Noite do San Xoán; o sitio coñécese como O Tesouro. Outro sitio do Tesouro témolo tamén a uns 300 metros do Castro de Cantiz (Becerreá) onde na Noite do San Xoán vense uns pitos con picos e patas de ouro. Na croa do castro da Pena (Penarrubia-Baralla) hai unha porta pola que se accede a unha longa galería que comunica coa igrexa de San Martiño de Neira de Rei que era utilizada polos mouros para asistir á misa na Noite do San Xoán.

Na Campa do Fieiró (Cervantes), na primeira uceira onde dá o sol a mañá do día do San Xoán, vese debaixo unha arca chea de ouro. En Casares (Becerreá) hai un lugar coñecido como a Mina de Vilavella cuxa entrada está abeirada por unhas “camas” de pedra onde na Noite do San Xoán pode verse uns mouros deitados que custodian unhas arcas cheas de moedas de ouro.


Á Pena do Ramallo, entre O Reguengo e Riosubil (Baralla), acodían veciñas e veciños para coñecer o que lles deparaba o futuro. Á Pena da Novia (Cervantes) subían as mozas a medianoite para conseguir os favores da persoa amada. Nunha pena situada no Chao das Uceiras (Pedrafita do Cebreiro) poñíase unha muller de nome Ermitas, natural da veciña aldea do Castro (O Bierzo), para adivinarlle o futuro aos que acodían a ela. Na Pena do Tesouro ou de Sutambre, entre Riomao e Vilaicente (As Nogais), había un tesouro que os veciños, por moito que buscaban, nunca atopaban; foi un portugués quen deu con el nunha Noite do San Xoán. A medio quilómetro do castro da Torre (Lousada-Pedrafita do Cebreiro) hai unha pena que só se pode abalar na Noite do San Xoán, quen o consegue farase rico.


Noutras aldeas existía a tradición de que os mozos e as mozas se resfregaran con palla o corpo espido para eliminar os males da pel. Tamén resfregaban con palla os tetos das vacas para que o leite fora bo e non se estragara. No día do San Xoán, moi cedo, existía o costume de levar as vacas e as ovellas ata Os Penedois (Cervantes) para previr certos males. E nesa mañanciña, para espaventar os espíritos maléficos e as enfermidades dos animais, levábannos a tomar o orballo dos prados.

É rara a aldea da comarca onde non se recollan flores e plantas aromáticas que se deixan nunha cunca con auga durante a Noite do San Xoán para logo lavarse con ela por seren beneficiosa para a pel. Adoitan poñerse a macerar en auga sete plantas, se ben poden engadírselle outras: biouteiro, tróqueles, fieitos machos, fiúnchos, herbas do San Xoán, rosas silvestres e xestas. O que non documentamos, como acontece noutras partes de Galicia, é o costume de recoller a auga de sete fontes. Tamén se adoitaba (aínda se fai) colgar plantas en portas, ventás ou nos buratos das paredes de casas e cortes para espaventar as bruxas, os malos espíritos e para afastar o mal de ollo contra humanos e animais: ademais das citadas máis arriba, colgaban sabugueiros (boito, dise por eiquí), flores de piorno, espadanas, artemisa…


Pero a Noite do San Xoán non apracía a todos por igual. Entre finais do século XIX e principios do XX, os xornais da época recollen as queixas de veciños de Becerreá, As Nogais e A Proba de Navia, con fincas próximas ás cabeceiras municipais, polos roubos que cometían os mozos co obxecto de aprovisionarse para a celebración, ademais de leña para as fogueiras levaban produtos da horta. Mesmo un xornal, El Eco de Galicia, pedía prohibir as celebracións do San Xoán.

Ditos:

"En San Xoán québralle a primeira raíz ao pan, en San Pedro a do medio, e en Santiago... fouciños a el". (Cervantes, Navia de Suarna).

 
"Polo San Xoán, máis queixo que pan".
(Recollido de Fardelo de Tradicións do CPI de Navia de Suarna).

 "Do San Antonio ao San Xoán, once días van". (Neira de Xusá, actual Baralla). 

Dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares: Feliz Noite do San Xoán! Feliz solsticio!

 

A RELIXIÓN
 
Parroquia equivale a territorio incluído baixo a xurisdición espiritual dun cura. Todos os fregueses escoitan ao mesmo sacerdote, xúntanse e reciben os sacramentos na mesma igrexa, celebran as mesmas festas patronais e reciben sepultura no mesmo cemiterio. O cura era a primeira autoridade, a el acodían nas enfermidades espirituais, mais tamén lle pidían consello para as enfermidades do corpo, consultábanlle os problemas e tíñano como intermediario entre a parroquia e o mundo exterior. Mais en non poucos casos o cura era vixiado polos parroquianos para impedir que sacara cousas da igrexa, comprobando a miúdo se faltaba algo. Moitos curas que quixeron arranxar os templos, ou substituír ou "restaurar" imaxes, non puideron facelo sen contar cos veciños que consideraban que o recinto sagrado lles pertencía a eles e non ao cura que estaba á súa fronte. Ademais das doazóns ao cura polas misas, novenas, vodas, enterros, etc., os fregueses tamén pensaban nos seus campos e colleitas. Así acostumábase a dar ao sacerdote esmolas para que bendicira os campos, celebrar rogativas para que chovera, para que saíra o sol ou para esconxurar o trono. En Zanfoga contribuían cun ferrado de trigo ou de centeo (pan do desconxuro). En Corneantes (Cervantes) pidíanlle ao cura que fora a celebrar misa para dicir as letanías e arrenegar o trono. Tamén se celebraban procesións para evitar calamidades. 
 
 
  

AS ÁRBORES 

Aseguran os habitantes da comarca dos Ancares que a mellor madeira é a das árbores que medran en sitios máis montañosos, pedregosos e soleados, porque nestes lugares "vicia" menos. Quere dicir que coa calor do sol medra máis lentamente, onde non hai sol medra máis rápido en busca do sol. A madeira é mellor canto máis pobre é o terreo. Din dun castaño ou dun carballo que estea xunto unha rocha, "esa madeira é dura coma un carro". En Robledo de Rao chámanlles "pedreses" porque son duros coma o seu terreo, aferrados ás súas tradicións e atrasados, e por outra porque son insociables xa que non van á taberna (Rodríguez Campos, 1990). Nos Ancares había grandes extensións de bosque poboado por castiñeiros, carballos, vidros, abrairas, pradairos, faiais, piornos, teixos, acivros, capudres... O vidro e o pradairo utilizábanse para facer zocos, o boxe para facer mangos de navalla e culleres de madeira, o castaño e o carballo para facer mobles, a rama do teixo para dar de comer ao gando, a do piorno para facer carbón como complemento da uz. O máis emblemático da zona é o castiñeiro, tanto pola importancia que tivo a castaña na alimentación como por seren a madeira utilizada para facer os teitos, tabiques, os solos das casas e dos hórreos, etc. 

 

   

O CASTIÑEIRO E A CASTAÑA 

Cando os castiñeiros estaban plantados en terreos comunais, cada propietario, para recoñecer os da súa propiedade, facíanlles unha marca. Cando se compraba ou se vendía escriturábase como unha propiedade máis. Distinguen na comarca cinco tipos de castiñeiros que levan os nomes "do bravo", "da parede", "ron" (ou coruxa), "verdiños" (ou marelás) e "de cebola". Canto ao seu froito, a castaña, din que non se poden deixar caer soas da árbore porque podrecen pronto, é preciso varexalas para que se conserven máis tempo e para que o castiñeiro se fortaleza e colla máis forza para a súa reprodución; e canto máis forte se lle pegue ao varexalos, mellor. Ata ben entrada a segundo metade do século XX, a castaña foi indispensable na subsistencia da maior parte das familias dos Ancares, que se complementaba con carne de xabarín, corzo, porco, etc., e tamén se comían asadas, cocidas e con leite. As castañas que caían no camiño non se recollían, deixándoas para os pobres e os peregrinos. As castañas que caían no camiño non se recollían, deixándoas para os pobres e os peregrinos. As castañas, en definitva, constituían un alimento de suma importancia. Cara o 1826, S. Miñano gaba as cualidades deste froito: "El castaño que por la suma utilidad que ofrece, puede llamarse sin reparo, el árbol del pan de esta parte del mundo... El gusto delicado del tocino de las provincias de Lugo y Orense dicen que se debe a las castañas que comen los cerdos...". 

      


A AUGA 
 
Nos meses de febreiro e marzo non se botaba a auga aos campos porque as augas estaban "preñadas", segundo uns meses nacen os "cucharos" dentro de pequenas bolsas das que logo saen as ras no mes de abril; segundo outros chámanse "preñadas" porque neses meses traen como unha especie de "moco" parecido ao que botan as vacas pola matriz cando se están purgando. Por iso nese período do ano os campos só se regaban coa auga das fontes, pero non coa dos ríos e regueiros ata o mes de abril. A auga que corre ao longo do ano está "preñada" ao final do inverno, dise que é o período en que a auga está queda. Despois de quedar "preñada" a auga tamén quedará preñada a terra, que antes se purgou. Nos Ancares distinguen entre as augas boas e doces e as malas e bravas; as fontes de onde saen as primeiras están case todas na montaña, e dise que a súa auga é boa para "coller sangue"; as do pobo son sempre consideradas máis bravas. A auga que mana das rochas da montaña purifica e fecunda a terra. (Xaquín Rodríguez Campos, 1990).
  
   

 
O SAL 
 
Está considerado como un axente purificador da terra que botan durante os meses de inverno nas leiras de labradío cando son invadidas polas malas herbas; din que así conseguen facelas desaparecer. O poder curativo do sal exprésase noutra crenza relativa á salmoeira, a que serviu para curar a carne da matanza; antigamente, durante a festa do primeiro de maio, botábanlla ao caldo de castañas para que as mulleres non se marearan. A salmoeira séguese a utilizar nalgunhas comidas de inverno e primavera para dar sabor ao caldo, mais perdendo a función ritual que tiña en determinadas celebracións sobre o ciclo agrícola e a vida familiar. (Rodríguez Campos, 1990). 
  

 
O PAN
 
Antes de cocer o pan acostumábase a facer unha bola con masa e ofrecerlla á estrela panadeira (o planeta Venus), poñéndoa na ventá. Para curar a tose ferina levábase ao enfermo ao muíño para que aspirase o po da fariña. 
 
   

A LÚA
 
Para os habitantes de moitas aldeas da comarca dos Ancares, a lúa de marzo en crecente é boa e mata a mala herba. A matanza facíase nos meses de inverno e, a poder ser, en lúa mingunate para que o touciño non se puxera amarelo. A lúa é como o axente que regula o ciclo da circulación do sangue non só nas persoas, senón tamén nos animais e nas plantas. O crecente e o minguante marcan os momentos nos que a lúa actúa con máis ou con menos forza sobre o sangue; no crecente é cando sobe da raíz ao talo, do corazón ás extremidades. Durante o minguante din que é cando o sangue baixa, concentrándose en torno á raíz e perdendo vigor o organistmo. O crecente de mazo e o minguante de agosto marcan os momentos do ano de máis e de menos forza da lúa. En crecente elimínanse as malas herbas por iso é cando se aran, ao cortar as malas herbas desangran e morren. Os artesáns dos Ancares din que se debe cortar a madeira coa que van a traballar no minguante de outubro, novembro ou decembro por seren o momento do ano en que a lúa envellece e vai perdendo a súa forza, e as ramas das árbores non teñen sangue. Din que se cortan a madeira noutra época do ano o máis normal é que se abiche. Tamén din que o mellor momento para matar o porco é de novembro ata decembro, porque en xaneiro entra a lúa de ano novo e xa non se conserva ben a carne; e nunca debe matarse a partires de marzo.

 


O SOL
 
Os habitantes dos Ancares din que na montaña é onde o sol quenta a terra para fecundar o produto máis forte e máis puro. Mais na montaña é onde trona máis; a auga do trono vén quentada polo sol por medio da descarga eléctrica e "coce" (purifica) a terra eliminando as malas herbas. O sol presidindo a montaña é identificado coa forza purificadora que "atrempeira" a terra. Por iso consideran que todo o producido nas terras da montaña (alzadas, searas) é máis forte e ten máis poder alimenticio que nas terras de abaixo. A palla do centeo producido arriba din que é a única que serve para teitar as pallozas; a herba da montaña din que alimenta mellor ao gando e, ademais, serve para curalo cando está enfermo ou despois de parir (Rodríguez Campos, 1990). 
 
Unha muller do municipio de Navia de Suarna, de máis de noventa anos, contounos que cando acaía unha desgraza, o desventurado ou desventurada miraba cara o sol nacente e pregáballe protección. Ao munxir as vacas acostumábase ofrecer ao novo día as primeiras pingas de leite, poñéndoas nunha cunca que se colocaba na ventá que miraba cara o Oriente para seren ferida polos primeiros raios do sol. Antes de meter o pan ao forno, ofrecíase unha torta á "estrela panadeira" (Venus), poñéndoa na ventá que mira cara o nacemento do astro. 
 
 

O LUME
 
Considerado como unha divindade protectora, cando unha persoa se sentía agoniada ou vítima dalgunha pena, adoitaba situarse diante do lar para avivalo e maldicilo. Tamén lle botaban flores en determinados días do ano. Cando se cocía o pan, dábanlle a súa ración, e cando comían arredor del, botábanlle algunhas culleradas de graxa para avivalo. O lume debía conservarse puro, e non se permitía ningunha acción culpable na súa presenza; tampouco debía ser ofendido. Non se podía tirar a el nada suxo, e tíñase especial coidado en que non fosen a parar a el as cascas dos ovos xa que con elas queimaron a San Lourenzo. Existía a tradición de manter o lume aceso para alonxar os malos espíritos. En moitas aldeas o lume era cuberto e recuperado á mañá seguinte.
 
 

 
HERBAS MEDICINAIS
 
Case todas as herbas medicinais nacen no monte, agás a ruda que se cultiva na horta. O talo do regaliz era considerado bo para a gorxa, a raíz e as follas da arandeira (vaccinium myrtillus) e a pel do sangumio (corunus sanguinea) para as dores de ventre, a xeixebra (xaifraga granulata) para as almorrás, a celidoña para as cortaduras, a árnica (arnica montana) para a circulación do sangue, a xanzá (geniata lutea) para os catarros, tuberculose e para baixar a tensión porque clarea e purifica o sangue, a raíz do llantén (alisma plantago) para os catarros, a raíz e a flor da uz branca (a vermella é considerada velenosa) para as dores de cabeza e de lumbago, a raíz e a flor da carqueixa branca (chamaespartium tridentarum) para rebaixar a tensión, a raíz e o talo da consoldra para os golpes e lombrigas do gando. Mais dise que deben ser aplicadas con coidado, en doses controladas zugan o mal que hai nel. A característica que consideran máis común a todas as herbas medicinais é a súa sabor doce, fronte ás malas que lles atribúen un sabor amargo e desagradable, por iso non as comen os animais. 


 
A FIGA
 
A figa é a figura que se fai pechando a man e metendo o dedo polgar baixo o índice para evitar o mal de ollo ou como insulto. En moitas aldeas da comarca aos recén nados poñíanlle unha figa en forma de man pequena, principalmente de cor negra, nunha pulseira. Diante das meigas e aolladoras, homes e mulleres apuntábannas co dedo polgar. 
 
 

O MAL DE OLLO
 
Escribe Jesús Rodríguez López, no seu Supersticiones de Galicia (1910), que en Becerreá recollían a corda con que suxeitaron o gando que se vendeu na feira e non a prestaban a ninguén, porque con ela íase a boa sorte e a virtude contra o mal de ollo. Tamén se adoitaba arrodear o pescozo do animal enfermo cunha corda de esparto que atara un ramo de loureiro bendito o Domingo de Ramos; na corda poñían un papeliño cun escrito, e por veces un anaco de chumbo.  


A GUERRA DA INDEPENDENCIA NA COMARCA DOS ANCARES 
 
Os sucesos máis relevantes durante a Guerra da Independencia (1808-1814) na comarca dos Ancares producíronse nos primeiros meses do ano 1809. Non imos facer eiquí unha Historia da invasión na comarca xa que polo de agora carecemos da información suficiente para elo, achegando só retallos fornecidos pola escasa documentación e pola tradición e a lenda.   
 
No mes de decembro de 1808, o mariscal francés Soult persegue dende Astorga ao exército aliado inglés do xeneral Moore e á división española mandada polo marqués de la Romana. No Bierzo, De la Romana sepárase, a retirada dos aliados semella unha fuxida en toda regra. Segundo achega Villaamil y Castro na Crónica de la provincia de Lugo, publicada na Crónica General de España (1886), o inglés Moore proseguiu a súa retirada cara Lugo, mais era tal a desorde, indisciplina e inmoralidade dos seus soldados que ordenou arroxar por un despeñadeiro das Nogais 120.000 pesos que levaba, preferindo isto a repartilos entre a súa tropa; tal era o caos que ata abandonaron as armas e os feridos. 

 

Dende un primeiro momento, a ineficacia do exército regular (español e inglés) obrigou aos veciños a organizarse para combater, practicamente desarmados, ás poderosas tropas napoleónicas que entraran en Galicia polo Porto de Pedrafita, asolando todo o que atopaban no seu avance. Cando a desbandada dos ingleses, os veciños de Noceda e Doncos (As Nogais) e Becerreá ofrecéronse a Moore para combater ao inimigo.
 
Pardo de Neyra (1998) reproduce unha carta de Ambrosio de Eiras Ramallal publicada o 30 de agosto de 1809 no perdico Diario que describe algúns acontecementos dos primeiros meses da guerra. Os franceses tiveron que fuxir de Baralla cando os sorprenderon os veciños, abandonando provisións e munición. Escribiu Antonio Correa que unha partida foi abatida no lugar da Pena (Baralla); aos mortos enterráronnos nunha gruta no monte que dende aquela recibe o nome de Furada dos Franceses, episodio que narra Gerardo Fernández López que asegura foi sacado do Libro Probisional de Fábrica da igrexa de Baralla, redactado por Andrés Rivas Pardo, cura vigairo na vacante da parroquia. 
 
O día 5 de xaneiro do mesmo ano, unha avanzada do exército francés foi obrigada a recuar polos dous canóns que os aliados ingleses situaran xunto a Ponte de Senra; os franceses retiráronse, entón, cara Baralla onde, cóntase, fixeron tres fogueiras no interior da igrexa queimando todo o que de madeira había. Escribe Benito Vicetto na súa Historia de Galicia (1865-1874) que a principios de 1809 xuntáronse uns 5.000 veciños para atacar a cantas columnas francesas pasaran pola zona, interceptando postas, correos e toda clase de noticias, por ben escoltadas que fosen, e para evitar isto os franceses tiveron que poñer un forte destacamento en Sobrado do Picato que axiña foi atacado polos guerrilleiros galegos, arroxando aos soldados ao río Neira. O 25 de febreiro os veciños apostáronse en Constantín (Baralla), á beira do Camiño Real, ocasionando ao exército napoleónico, comandado por Fournier, irmán do gobernador que tiñan en Lugo, moitas baixas, entre elas o mesmo comandante que dirixía o destacamento inimigo. O gobernador, en vinganza, di a carta citada por Pardo de Neyra, queima Campo de Arbol, Prados, Cruzul, Doncos (eiquí queimaron o pazo de Doncos, un edificio neoclásico de mediados do século XIX) e Pedrafita, asasinando enfermos e anciáns.

 

En Constantín, cando se dirixían cara o Bierzo, fixo noite o valeroso Batallón Literario formado por estudantes da Universidade de Santiago, sendo o grupo máis famoso que actuou durante a Guerra da Independencia, comandado por un militar con experiencia, Xoán Ignacio de Armada Caamaño Ibáñez de Mondragón e Salgado de Soutomaior, marqués de Santa Cruz de Ribadulla. Na biblioteca da Universidade consérvase a súa bandeira, coas cores azul e branca da bandeira de Galicia, e dous escudos, o do antigo Reino de Galicia e o da Universidade cubertos por unha coroa real e a inscrición: Auspice Deo: pro libertati regis palladis legio: anno MDCCCVIII. Na Praza da Quintana compostelá hai unha praca lembrando a súa xesta. O 4 de maio de 1896 foi colocada unha coroa na súa honra nun muro do mosteiro de San Paio de Antealtares, en Santiago.

 

O 16 de xaneiro, día en que o mariscal francés Soult vencía aos ingleses de Moore na batalla de Elviña (A Coruña), os veciños de Neira de Xusá (Baralla) e das Nogais  emboscáronse nos desfiladeiros de Augas Rubias e Brañas da Serra, atacando aos franceses e inflinxíndolles grandes perdas. Os galegos, animados polos éxitos, atacaron o día 28 de xaneiro a unha partida francesa que descubriran na serra da Albela conducindo prisioeiros ingleses; os cautivos foron liberados e os franceses, que sufriron catro baixas, postos en fuga. Ese mesmo día, outro grupo de veciños puxo en desbandada en Vilarpunteiro a un pelotón napoleónico que se dirixía a saquear Lexo, no municipio de Baralla, apoderándose de dous cabalos e do rancho.
 
A finais de febreiro de 1809, estando en Doncos unha columna de 430 franceses que escoltaban dende Castela 16.000 pares de zapatos para as súas tropas, foron perseguidos polos galegos ata Baralla, apoderándose de 7.000 pares. No concello de Cervantes, as tropas napoleónicas, chegadas polo Camiño Real ou dos Romanos dende Veiga de Valcarce (O Bierzo), foron atacadas en varias ocasións polas alarmas populares; a difícil orografía do terreo permitíalles facer emboscadas.

 

Na Pena da Seara, unha pequena aldea da parroquia do Cebreiro, queda unha deshabitada casa de fidalgos que foi queimada polos franceses a mediados de 1809, ardendo tamén os libros sagrados de actas sacramentais da igrexa do Cebreiro, onde foran levados para que as tropas napoleónicas non os destruíran. Deste suceso escribiu un frade do Cebreiro: "Certifico yo el infraescrito cura de Sta. María la Rl. del Cebrero como en el día ventiseis de junio de este presente año de mil ochocientos nueve se quemaron por los franceses en el lugar de Peña Seara y casa de Dn. Santiago Gómez, todos los libros antiguos de Bautizados, Casados y Difuntos de esta parroquia, a cuya casa se habían estrahido con los demás Libros que yo tenía cerrado en dos baules, a fin de librarlo de las manos de estos enemigos de la Religión y genero humano por que no los derrotase, o quemaren, pero hubo desgracia de que vaxaron a quemar aquella casa y juntamente, baules y Libros, sen dar lugar a  librarlos por temor de perder la vida. Puedo certificar como no faltaba por poner, por haber estado doce años en este Priorato, y haber registrado con atención los referidos libros, y para que conste en los sucesibo doy el presente certificado que firmo en el expresado priorato del Cebrero a veinte y nueve de junio de dicho año". 

 

Na loita contra os franceses destacaron o veciño da Agüeira (Becerreá), Manuel María Núñez, que o marqués De la Romana confiou o mando dos guerrilleiros, e Ramón de Nadela. 
 
No ano 2008, José Luis Garfer deu a coñecer un manuscrito inédito que localizou cando anos antes estaba a percorrer Galicia na procura de adiviñanzas tradicionais para o seu libro O adiviñanceiro popular galego (2000). Descubriu que unha das persoas consultadas, Fernando Gabriel Fernández, de Vilar de Ousón (Becerreá), conservaba, entre outros documentos históricos, un que se pode considerar como excepcional. Trátase dun manuscrito que ao longo de 126 páxinas recolle a travesía dun rexemento napoleónico enviado a España entre o 6 de febreiro de 1807 e o 6 de maio de 1808. O seu autor é o xeneral francés Gerard que ofrece o retrato do conflito bélico en diferentes localidades, incluíndo arengas, resolucións, consignas, consellos de guerra e notas oficais sobre as diferentes campañas do exército que transportaba armas a un contixente destacado en Astorga (León). Gerard tivo que instalarse temporalmente en Vilar de Ousón debido á neve. Desta casa era Gabriel Fernández, máis coñecido como O terror dos gabachos. A casa aínda se conserva, se ben xa non existe o espazo subterráneo que utilizaba a familia para agochar a carne aos franceses, e máis tarde aos carlistas; para disimular o escondedoiro despositaban leña por riba da trapela. Non moi lonxe do castro de Vilar de Ousón atópase a Cova dos Mouros; asegúrase que foi utilizada polos guerrilleiros que loitaban contra os franceses.

 

Na loita contra os franceses, guerrilleiros da comarca, nun número duns 4.000, apoderáronse de gran cantidade de armas, ata o punto, asegúrase, que os desaugues dos fregadoiros de boa parte das casas de Becerreá construíronse con anacos de fusil francés. Segundo a tradición os fusís proceden da ponte de Cruzul, construída cando o Camiño Real no último terzo do século XVIII, onde os napoleónicos os tiñan agochados. Tamén se di que a ponte foi voada para empecer o paso das tropas inimigas, pero non existen probas nin escritas nin arqueolóxicas que o certifiquen.  Na aldea de Cruzul consérvase unha espadana de dous vans á que se accede por medio dunha escaleira de pedra; data, posiblemente, do século XVIII. O motivo que levou aos veciños a erguela na aldea debeuse a que a única campá da igrexa parroquial, afastada do núcleo de poboación, non se escoitaba polo que, en caso de calquera continxencia (unha morte, un incendio, etc.), toda a veciñanza podía enterarse. Cóntase que cando a invasión francesa as súas campás alertaron da chegada dos soldados á ponte de Cruzul.

 
 

No Arquivo do Reino de Galicia consérvase un interesantísimo documento sobre a Guerra da Independencia referido á comarca dos Ancares, Burón e O Courel. Trátase dun oficio da Xunta Superior de Galicia á Comisión Provincial de Lugo no que se lles ordena que convoquen aos xefes das alarmas de Torés, O Cebreiro, Cervantes, O Courel e Burón para distribuirlles mil fusís entregados polo coronel inglés Douglas. "El caballero Sr Howard Douglas, con la generosidad que le es característica de su nación, acaba de ofecer mil fusiles para repartir entre las alarmas de esa provincia y para con ello ha acordado la Junta General de Galicia se pase las órdenes convenientes a fin de que los jefes de Toré, Zebrero, Courel, Zerbantes y Burón se presenten inmediatamente en esta Plaza a recibir el número que respectivamente les toque, atendida su fuerza y situación topográfica".

Sobre as incursións do exército napoleónico durante a Guerra da Independencia na comarca dos Ancares non todo é lenda. Este documento que atopamos de finais de 1809 da igrexa de San Pedro de Cadoalla, máis coñecida como do Ecce Homo, en Becerreá, achega que no mes de febreiro dese ano os soldados franceses consumiron dúas fanegas e media de pan por un valor de 90 reás de vellón, que equivale a uns 250 ou 300 quilos.

  

Na parroquia de A Alence (As Nogais) está a Cova do Pando onde, disque, eran arroxados os soldados do exército napoleónico. Cóntase que só un soldado conseguiu escapar con vida, meténdose por un sumidoiro que dá ao regueiro da Fontela. Unha moza, que estaba a gardar o gando, cando o viu acudiu no seu auxilio, levándoo ata a aldea de Forcas onde os veciños lle curaron as feridas. Mais o seu sino viña marcado, ao día seguinte partiu cara o Hospital da Condesa, en Pedrafita do Cebreiro, onde foi apreixado e logo decapitado.

 

Durante a guerra, un soldado francés achegouse un día á coñecida como Casa da Corredoira, na aldea de Guilfrei (Becerreá), para que lle deran un vaso de auga para calmar a sede. Cando o home estaba a beber, o dono da casa colleu un rolo e golpeouno na cabeza, causándolle a morte. Dende aquelas, os habitantes da casa cando saen ao campo para traballar teñen que levar canda eles auga para beber debido á sede que lles entra. Tamén se di que cando un dos moradores vai morrer, pouco antes sempre pide auga. 
 
Entre os anos 1960 e 1980 estivo aberto na vila de Becerreá o bar Chafarotes que tomou o nome polos anchos sabres utilizados polos soldados e que serviron para adornar as paredes do local. Nunhas fotos dos anos setenta do pasado século, durante o entroido, vense uns veciños e unhas veciñas de Becerreá con disfraces da época da Guerra da Independencia e algunhas armas utilizadas durante a contenda.

 
 
 
AS GUERRAS CARLISTAS
  
Reciben o nome de Guerras Carlistas a guerra civil que dende a morte de Fernando VII (1833) enfrontou aos partidarios do seu irmán Carlos e os seus descendentes coa filla Isabel II e a nai desta como rexente. Neste ano desaparece o antigo Reino de Galicia e a división en catro provincias realizada polo ministro Javier de Burgos, que supuxo a desaparición de Galicia como entidade histórica e administrativa.

A Primeira Guerra Carlista ou dos Sete Anos desenvolveuse entre 1833 e 1840, entre os partidarios absolutistas de Carlos María Isidro de Borbón e os liberais de Isabel II. Euskadi e Navarra apoiaron maioritariamente a Carlos que contaba co clero, ameazado pola desamortización das terras eclesiásticas, e os terratenentes polo apoio do pretendente aos foros. Outros escenarios localizáronse en Aragón e Catalunya, e en menor medida noutras zonas do norte de España, entre elas Galicia onde se documentan pequenas partidas.

A Segunda Guerra Carlista ou Guerra dos Matiners, entre 1846 e 1849, tivo Catalunya como principal escenario, ao fracasar os intentos de casar a Isabel II co pretendente Carlos Luis de Borbón.

A Terceira Guerra Carlista foi entre os anos 1872 e 1876 entre os partidarios de Carlos María de los Dolores Borbón, pretendente carlista co nome de Carlos VII, e os gobernos de Amadeo I de Saboya, da I República, e de Alfonso XII. Como na primeira, os carlistas atoparon o maior apoio en Navarra e Euskadi onde restauraron os foros o que influíu no levantamento en Catalunya e en menor medida, entre outras, en Aragón, Galicia e Valencia.

Escribe Barreiro Fernández (1976) que a maioría do campesiñado galego non apoiou aos carlistas, a pesares de que os curas, partidarios dos pretendentes, pagaban aos labregos para que se uniran á causa o que impediu a formación dun exército en Galicia que os obrigou a organizarse en forma de guerrillas, tácticas aprendidas na loita contra os franceses, encabezadas por fidalgos e integrantes do clero, financiados dende os Bispados, principalmente de Lugo e Santiago. Di Castroviejo Bolibar (1977) que resulta evidente a falta de apoio das clases campesiñas ao carlismo, é máis, o campesiñado en Galicia colaborou co exército e participou na persecución dos cabecillas que representaban a opresión caciquil, tese que contradí algún autor afirmando que o labrego non só colabora na loita, senón que o fai en defensa dos que o tiveron secularmente sometido xa que ve no carlismo un camiño para unha serie de reivindicacións económicas e sociais, esperando que o carlismo os liberara da miseria.

A zona oriental da provincia de Lugo estaba ao mando de Francisco Xavier Martínez Villaverde, irmán do líder carlista Juan Martinez Villaverde, alcumado o Cura de Freijo ou Arcediano de Mellid. Con Francisco Xavier, mandaban as tropas carlistas Manuel Álvarez Fernández, alcumado o Señorito de Bullán, e José Ramón González Soto, alcumado Mosteyro, que actuaban en territorios ben coñecidos por eles onde podían recrutar aos campesiños ou utilizalo como refuxio en caso de necesidade. Malia esa vantaxe, o campesiñado da montaña non era moi fiel, documentándose varios casos de delación aos seus compañeiros ou desertando. O Señorito de Bullán morreu nun enfrontamento co exército en marzo de 1837; despois de pasear o seu cadáver pola cidade de Lugo, os liberais cravaron a súa cabeza nunha pica para que servise de escarmento. González Soto foi morto a baionetazos na Fonsagrada en outubro de 1838 por unha patrulla que previamente fora avisada por uns paisanos; o seu cadáver leváronno ata a Pobra de Navia onde estivo exposto na igrexa. Sucedeuno Isidro Pontón, morto en xuño de 1839 nun enfrontamento co exército. Cando o proceso, á súa parella, Xosefa de Busto, atopáronlle documentos pertecentes a Pontón, entre outros o do nomeamento como xefe militar para Burón, Cancelada e Navia.


Quizais un dos espisodios máis soados foron as tentativas dos carlistas de apoderarse da praza da Fonsagrada dende onde controlaban os vales de Burón e Navia, pero por desacordo dos seus xefes desisten dúas veces, orientando o seu obxectivo, en xullo de 1835, cara o Cereixal, en Becerreá, acción, aínda que exitosa nun primeiro momento, logo tiveron que fuxir fustrigados polas tropas isabelinas de Lugo, dispersándose, segundo deixou escrito o arcediago de Melide, polas montañas de Cervantes, Navia e Burón. Despois da acción do Cereixal, o Cura de Freijo propuxo atacar o destacamento das Nogais ou Meira que non se levou a cabo pola oposición do resto. Os carlistas conseguiron recrutar bastante xente en Burón, Cervantes e Navia de Suarna, dándolle que facer ao inimigo, causándolle algunhas perdas, pero debido ás liortas internas de pouco lles valeu.

O xornal El Asturiano do 21 de marzo de 1836 informa que "En el partido de Navia de Suarna, foco de la rebelión, ya no existe más gavilla que los bandoleros Bullán, Soto y Sambreyjo". A pequena nobreza de Navia de Suarna, composta por fidalgos, a maioría con baixos recursos e mesmo pobres, simpatizou co carlismo (nos Interrogatorios do Catastro de Ensenada de 1752, apenas se citan propietarios fidalgos). O periódico El Español, do 16 de xuño de 1836, insire a noticia de que o día anterior, o comandante da Guardia Nacional, Teodoro de Cedrón y Ulloa, cando escoltaba o correo que viña de Pedrafita do Cebreiro tivo coñecemento en Castelo que "19 facciosos de caballería" se dirixían cara Cervantes. O comandante deixou o correo cunha escolta e co resto foi en busca dos carlistas que alcanzou "a duras penas" en Vilapún (Cervantes), ao que atacou, producíndolles tres mortos e ferindo e tomando prisioeiros a outros, "y les ocupó catorce caballos y yeguas, dos trabucos, dos tercerolas, una carabina, una pistola y dos sables, sin haber habido por su parte la más pequeña desgracia".

Villa-Amil y Castro (1886) fala dunha batalla en Neira de Rei o 7 de decembro de 1836 onde as partidas de "Bullán y Sarmiento (sobrino) perdieron casi la mitad de su gente".

Un dos persoeiros máis destacados do bando carlista durante a Terceira Guerra na provincia de Lugo foi Manuel Núñez Saavedra, nacido en Vilarín, aldea dividida entre as parroquias de Doncos e A Alence (As Nogais), xuíz de paz que chegou a ter baixo o seu mando unha facción duns 250 homes ben armados e varios cabalos. Como acontecera na Primeira Guerra, os carlistas contaban co apoio dos fidalgos e cregos do rural. O 25 de febreiro de 1873, a partida de Núñez Saavedra, seguido por 80 homes, apoderouse dun coche correo con fondos nacionais en Becerreá. O 3 de maio do mesmo ano, o alcalde das Nogais informa ao gobernador civil de que as forzas gubernamentais atacaran unha partida de Núñez Saavedra na zona do Pando e Campo do Furco, facendo un prisioeiro e apoderándose de cartas, pólvora, racións de pan, etc. Polo apoio ao levantamento e cooperación á rebelión carlista en febreiro e marzo de 1873, abriuse causa criminal contra o veciño de Cruzul (Becerreá) José Rodríguez Fernández.

El Eco de Galicia do 13 de marzo de 1873 recolle a seguinte noticia: "Según parte comunicado por el Juez de primera instancia de Becerreá y que se fijó anoche en varios sitios públicos, autorizado con la firma del Gobernador de la provincia, las tropas de la república batieron en Donís (Cervantes) la partida carlista causándole 24 bajas. Los demás huyen aterrados". No mesmo xornal do 23 de marzo: "Hemos oído que en uno de los encuentros con la partida de Saavedra se cogió un saco con 19 granadas de mano y que una de ellas echada en el asalto de Donís reventó sin causar daño alguno". O 15 de maio, un grupo de máis de vinte carlistas saen ao encontro do recadador de Neira de Xusá (Baralla) obrigándoo a entregarlle 30.755 reás que gardaba na casa do xuíz municipal, Manuel Neira, baixo a ameaza de queimar a casa e matar ás persoas que se resistiran.

A facción de Núñez Saavedra, que se dispersara en pequenos grupos, concéntrase na aldea de Donís onde son atacados polos carabineros que toman o pobo e fan algúns prisioeiros. O 10 de xullo de 1873 apodéranse de máis de 53.000 reás en Mirandela (Castroverde). No mes de xullo de 1873, Núñez toma a vila da Fonsagrada e asalta o xulgado, destruíndo o expediente aberto contra el e os seus homes. Do xornal madrileño La Correspondencia de España, do día 10 de setembro de 1873, extraemos a seguinte nota: "La Gaceta dice, en su sección de noticias, que ayer entraron en Santalla (Cervantes) 100 carlistas que recogieron 60 pesetas de la recaudación de la contribución. También se ha presentado otra partida en Navia de Suarna, donde quemó el Registro Civil. Las tropas de la República persiguen a ambas partidas". No mes de marzo de 1874, o grupo de Núñez Saavedra libera do cárcere a un dos seus, preso en Becerreá. Nesta localidade tamén queimou o xulgado a causa dun embargo de bens que pesaban sobre el e os seus lugartenentes. Noutra ocasión, a Casa Grande de Nullán (As Nogais), da súa propiedade e que actuaba como cuartel xeneral dos carlistas, foi cercada polos gubernamentais, conseguindo fuxir disfrazado de muller. Tivo como segundo a Francisco Fernández Cordeiro, ex-tenente do exército, natural de Pereira (Castroverde). Na "Causa contra D. Manuel Núñez Saavedra" aberta no ano 1874 que se garda no arquivo universitario de Santiago de Compostela, dise que en abril de 1873 queimara o rexistro divil de Neira de Xusá.

 

El Español de abril de 1874, insire unha noticia do xulgado de primeira instancia da Fonsagrada onde se cita e empraza a Francisco María Cancio, como xefe carlista, cos individuos que compoñen a súa partida, formada por 30 ou 40 homes "armados y desconocidos que penetraron en la Villa de Navia de Suarna la mañana del veinte y seis de marzo último, habiendo estraído mil reales de fondos municipales y quemado el Registro Civil, a fin de que en el término de diez días se presenten en este Juzgado a prestar las correspondientes declaraciones de inquirir en el sumario que contra los mismos se instruye con tal motivo, bajo apercibimiento de que no verificándolo se declararán reveldes y parará el perjuicio que haya lugar en derecho, con arreglo a la ley de Enjuiciamiento vigente".

Di Barreiro Fernández que os xefes carlistas lograron amotinar varias aldeas da actual comarca dos Ancares por causa dos abusivos impostos e a leva de mozos para o servizo militar, o que non se traduciu nun apoio popular ao carlismo, senón para manifestar a súa oposición.

Na comarca dos Ancares aínda existe memoria popular do carlismo. Un veciño de Navia de Suarna contounos que un xefe carlista era da Casa do Príncipe, en Vilarpandín. Dise que na Pena de Murias (Navia de Suarna) os carlistas agocharon un tesouro; moitos foron quen o buscaron, pero sen fortuna; asegúrase que se atopa no único sitio dende onde se pode divisar o campanario da igrexa parroquial de Rao. Na Valiña, un monte de Valgos (Cervantes), está a Fonte do Tesouro onde se di que os carlistas agocharon un saco con moedas. No monte da Escadela, en Vilarnovo (Cervantes), o xefe dunha facción carlista agochou os cartos destinados a pagar aos seus homes para quedarse con eles, mais o home, despois de enterralos, foi devorado por un lobo. Nunha casa de Vilar de Ousón (Becerreá) aínda se conserva o sitio onde os propietarios agochaban a carne para que non lla roubaran os carlistas.


Na Primeira Guerra Carlista participou Luis Antonio Becerra Chao, o Curandeiro de Vilaicente, que acadou sona por lle extraer unha moa a Isabel II, feito que lle valeu o título de Caballero Descubierto, gozando dende aquelas do favor de non ter que descubrirse diante do rei. No 1836, con 21 anos, alistouse na Compañía de Voluntarios formada nas Nogais para perseguir aos carlistas, sendo miliciano durante anos na zona de Pallar de Xubín, na provincia de Ourense, onde tivo grande amizade cun médico da zona de quen aprendería certos coñecementos médicos (á morte do médico casou coa viúva).


O triunfo dos liberais non mudaron substancialmente as condición de vida das xentes da comarca dos Ancares, a baixa nobreza que substituíra aos grandes propietarios feudais, encarnada na fidalguía, continuaba a ser a gran beneficiada dos privilexios que lles proporcionaban os foros. Así, existe constancia de que a loita a favor da redención foral foi unha constante entre os veciños da comarca dos Ancares ata a súa abolición.

A pegada do carlismo, lonxe de desaparecer no 1876, xogou un papel de certa relevancia no século XX. Os requetés ou boinas rojas, organización paramilitar do carlismo, posicionáronse a prol do bando golpista do xeneral Franco durante a Guerra Civil (1936-1939).

BIBLIOGRAFÍA

Barreiro Fernández, X.R.: El carlismo gallego. (1976)

Castroviejo Bolibar, M.F.: Aproximación sociológica al carlismo gallego. (1977)

Comesaña Paz, A.: La Tercera Guerra Carlista en Galicia: un epítome y algunas observaciones de interés. (2017)

López Pombo, L.: En Galicia Digital: D. Manuel María Núñez Saavedra. (2006) 
 
 

GUERRA CIVIL: REPRESIÓN FASCISTA
 
A Guerra Civil (1936-1939) produciu a arrepiante cifra de máis de medio millón de mortos. Isto sen contar aqueles que morreron de fame e por enfermidades xeradas pola guerra. Sumados os primeiros e os segundos a cifra pode acadar o millón de vítimas. Debido á represión, os fascitas asasinaron na retagarda unhas 100.000 persoas entre 1936 e 1939, e 50.000 máis na postguerra. Unha investigación rigorosa realizada polas tres universidades galegas (As vítimas, as voces, os nomes e os lugares), dirixida polo profesor Lourenzo Prieto, documenta en Galicia 3.260 asasinatos extraxudiciais (paseos e sacas), e 1.413 execucións mediante consellos de guerra (carentes da máis elemental garantía xurídica) entre os que se atopaban militares leais á República, os catro gobernadores civís, deputados, alcaldes, labregos, ferroviarios, funcionarios, médicos, mestres... É dicir, 4.673 persoas cuxo único delito foi defender a legalidade. Segundo datos tirados do grupo de investigación Nomes e Voces formado por especialistas en historia contemporánea de Galicia, na comarca galega dos Ancares, dos 147 represaliados, case medio cento foron executados e un bo número foi deportado a campos nazis alemáns, onde morreron a maioría. No ano 2014, veciños de Becerreá e de Ribadeo decidiron sumarse á querela arxentina contra o franquismo, denunciando ante o cónsul arxentino en Vigo casos de desaparicións e torturas de familiares seus, segundo anunciou a Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica. Esta querela promoveuna, entre outros, Darío Rivas, fillo de Severino Rivas, fusilado en 1936 cando era alcalde de Castro de Rei. Familiares e as propias vítimas están facendo chegar os seus casos á xustiza arxentina, a través de consulados e da embaixada do país americano. 
 
 

LUGO, BARALLA, BECERREÁ, NAVIA
 
Nada temos que engadir a esta lembranza que nos achegou o amigo Henrique Fernández-Mon, así que aí deixamos as súas palabras: "LUGO-BARALLA-BECERR-NAVIA. Dúas horas e meia a Lugo sen contar coas longas paradas no Eslavín (infelizmente xa non está), no Roca de Baralla, en calquer lugar que deran o alto. Ahh ! xa se me esquecía, a parada tamén eterna e de obrigado cumprimento no cruce de Liber esperando La Ponferradina que viña polo Portelo e Doiras. Digo as máis importantes porque se comezo dende O Cochoso até A Borquería igual de Navia a Becerrá había máis de vinte, si oh ! Logo a coña: Cabana: que baixe o que lle dé a gaña; San Martín de La Ribera, que se baje el que quiera, e esí...".

  
 

OS ANCARES: FONTES CON LENDA

En Galicia, fontes e mananciais ocupan un lugar sobranceiro no eido das lendas e das tradicións. Xa no século VI, Martiño de Dumio denunciaba no De correctione rusticorum que o campesiño galego facía ofrendas de pan e viño ás fontes: "Uns adoraban o sol, outros a lúa ou as estrelas, outros o lume, outros a auga subterránea ou os mananciais das augas, crendo que todas estas cousas non foran creadas por Deus para uso dos homes senón que, nacidas de si mesmas, eran deuses...". Críase que en fontes e mananciais habitaban certas fadas que, coa fin de atraer aos humanos, prometían grandes riquezas. Tamén hai que posúen propiedades sandadoras, profilácticas e purificadoras. Na comarca dos Ancares era crenza xeralizada que a auga que saía das rochas pufiricaba e fecundaba a terra. As fontes tamén eran un lugar de reunión de vellos e mozos ao anoitecer, sobre todo no verán.

 

A FONTE DO BISPO (BARALLA)

Cóntase que hai moito tempo, nun día moi caloroso de verán, pasou por Arroxo unha comitiva composta por un bispo cego, que ía montado sobre unha burra, e os seus criados. Deulle a sede, e xusto nese intre pasaban por diante dunha fonte. Foi beber e recuperar a vista. Daí o nome de Fonte do Bispo. Preguntamos a un veciño se era verdade o da curación, e como é que na actualidade non se usa a auga da fonte para atender aos que teñen problemas coa vista, ao que contestou que se lle acabara a forza á auga cando lle devolveu a vista ao bispo. (Recollida da revista Folerpas do CPI Luis Díaz Moreno).
 

A FONTE DO INFERNO (BECERREÁ)

Á saída da vila de Becerreá, cara Saa, nas inmediacións dun lavadoiro, discorre un pequeno regueiro que nace na serra da Pena do Pico. Neste punto coñécese como A Fonte do Inferno, nome que se debe a que durante a Guerra Civil os falanxistas levaban ata alí aos que apreixaban para "executalos". Antes de matalos, espetábanlle: "Hablad todo lo que tengais que hablar", ao que contestaban: "Matarédesnos, pero vos tamén caeredes". Era tal a impunidade con que actuaban os falanxistas que un garda civil que lles fixo fronte tamén foi asasinado.

 

A FONTE DOS ROMANOS E O CIRCO (CERVANTES)

No mes de xullo de 2018 achegámos ata o Comeal, en Cervantes, para comprobar como se atopaba un tramo da Vía romana XIX que aínda se conserva. Cando chegamos, saudounos un home de 81 anos que ía cunha gadaña. Natural co Comeal, marchou para Cataluña cando mozo pero todos os anos volve para pasar os meses de verán na súa terra. Contounos que ía rematar de limpar o camiño que leva ata un manancial. Preguntámoslle se a auga da fonte que hai na mesma aldea non era boa. Contestou que si, pero a mellor era a da fonte dos "romanos", a que sempre utilizaban os veciños. "Si viñan os romanos a por ela dende o castelo do Circo por algo sería". O Circo ou Cortiña dos Mouros sitúase non moi lonxe, entre os concellos de Valboa (Bierzo) e Cervantes. No sitio hai tres mámoas e os romanos construíron un campamento temporal.


A FONTE DE MARÍA GONZÁLEZ (CERVANTES)

Un día chegou unha muller ao concello de Cervantes, dise que proveniente dalgún lugar de Asturias. A toda persoa que atopaba no camiño preguntáballe se coñecía unha fonte de poderes milagreiros que lera nun pergameo moi antigo. Mais ninguén soubo darlle resposta. A muller, enferma e case ao bordo da morte, chegou a Piornedo. Foi alí onde un veciño lle dixo onde estaba, pero advertíndoa de que non quedara no lugar de noite xa que podía morrer de frío ou ser devorada polos lobos. Pasou un día, e outro... e a muller non daba sinais de vida. Mais ao noveno día os veciños víronna baixar polo mesmo camiño que percorrera días antes. O seu aspecto xa non era o dunha muller moribunda, a cor da vida retornara ao seu lívido rostro. Cando chegou xunto os habitantes de Piornedo contoulles que se bañara na fonte nove veces ao día durante os nove días que  permanecera no lugar, e que o derradeiro unha nube negra baixou do Corno Maldito, un monte situado a 1.849 metros de altitude. Cando a envolveu a nube, dos seus peitos manou un sangue negro e fedorento. Mais, de súpeto, a nube desapareceu como tragada pola auga do manancial. Cando a muller mirou para os seus peitos, viu que cada un tiña unha cicatriz que é por onde se fora o terrible mal. Dende aquel suceso, a fonte chámase de María González. 

A FONTE DOS NAMORADOS (CERVANTES)

Situada na Campa do Barreiro, en cuxas inmediacións localizamos no ano 2013 os primeiros petroglifos prehistóricos da comarca dos Ancares. Dise que cómpre beber da fonte tres veces para conseguir o favor da persoa amada, e se os namorados beben collidos da man casarán con total seguridade antes que transcorra un ano. 

 

A FONTE DO TESOURO (CERVANTES)

Atópase na Valiña, no monte de ValgosAsegúrase que eiquí os carlistas gardaron un fabuloso tesouro. 

UN TESOURO ENTRE TRES FONTES (CERVANTES-AS NOGAIS)

Dunhas fontes que hai entre Vilar de Cucos (Cervantes) e A Lagúa (As Nogais) dise: "Entre as fontes do Sulimán, da Arqueira e da Medrosa Tenebrosa hai un xugo de ouro que  gardaron un tesouro".

A FONTE DO CHAO DO CASTRO (NAVIA DE SUARNA)

O Chao do Castro atópase en Busto, na parroquia de Cabanela. Contan que hai unha fonte que agocha un tesouro. Mais, polo de agora, ninguén o atopou. 


A FONTE DE DON ÁNGEL (NAVIA DE SUARNA)

Situada preto da Braña do Pandozarco. Din que no lugar había unha antiga capela da que non quedan restos, e que as imaxes foron a parar a unha casa de Balouta. 

A FONTE DOS MEATOS (NAVIA DE SUARNA)

Situada preto de Coea, aldea da que se di era orixinario o emperador romano Teodosio I o Grande. Chamaban meatos aos antigos moradores da zona que eran de raza pequenaUtilizaban a fonte para beber e para lavarse.

O MANANCIAL DO BARBEITO DE CASELAS (NAVIA DE SUARNA) 

O Barbeito de Caselas atópase na parroquia de Savane. Nun manancial que hai xunto dunha pena estaba agochado un xugo do que colgaba un caldeiro con moedas. Xugo, caldeiro e moedas eran de ouro.

 

A COVA DA MOURA (AS NOGAIS)

Atópase na parroquia de Torés. Un día, unha moza que estaba a coidar das ovellas xunto unha pena que hai nas inmediacións da cova, en cuxo bico nace un manancial e que se di foi levada alí por unha moura, dixo: "Moura, dáme a túa riqueza". Foi pronunciar estas palabras e alí se lle apareceu a moura quen lle dixo que se quería ver cumprido o seu desexo tiña que ir para a casa pero que baixo ningún concepto podía ver, ata chegar, o que levaba envolto no mandil. Mais á rapaza superouna a curiosidade e polo camiño quixo comprobar que agochaba o mandil. Nada máis abrilo, o único que viu foi un montón de cagallas de ovella. Desilusionada, sacudiuno para limpalo. Pero cal foi a súa sorpresa que cando chegou á casa viu que un par de cagallas se converteran en moedas de ouro. Ela máis a nai volveron onde sacudira o mandil, pero xa non atoparon nada. 

 

A FONTE DE FONTEFRÍA (AS NOGAIS)

"mal bravo" é o nome que recibe unha dor insufrible de ventre que padece o gando vacún. Para "encoutar" (sandar) o mal rezábase: "Estabamos en a Fontefría, todas tres llegó por allí Nuestro Señor e les dijo que faceis aí todas na Fontefría. Estamos eiquí, nin comemos nin marmolecemos a nadie. Con nacidas e pachucas haces tres cruces con el dedo polgar de la mano dereita. Si é blanca, Dios la fenda, si é rubia, Dios la funda, e si é negra, Dios la parta. Con el poder de Dios e de la Virgen María, un Padrenuestro e un Avemaría". (Achegóunola a señora Amada de Torés).  

A FONTE DO REGUEIRO DE FORCAS (AS NOGAIS)

O regueiro nace preto da Casa de Chancia. Levaba a auga por un rego ata a casa que logo foi encanada. Dise que na galería da rocha onde nace a auga había agochadas tres olas de barro, unha tiña mirra, outra ouro e a terceira unha serpe grande e perigosa. Don Baldomero Pombo Aira, un antigo propietario, e máis un seu criado andiveron cavando e quitando cascallos da galería onde deron cunha lousa que tapaba unha arca de pedra, pero non tiña ouro senón unha víbora viva. 

A FONTE DE FONFRÍA (PEDRAFITA DO CEBREIRO)

Situada nas inmediacións da igrexa parroquial, xunto o Camiño de Santiago. En tempos aliviaba a sede aos peregrinos. 

 

OS ANCARES: CASTELOS CON LENDA

O CASTELO DE TORÉS 

O arruinado castelo de Torés atópase na parroquia do mesmo nome, no concello de As Nogais. Data do século XV, se ben hai autores que sitúan a orixe antes de mediados do século VIII. Mantense en pé unha arruinada torre duns 18 metros de altura e os restos das murallas cuxas pedras foron reaproveitadas posteriormente noutras construcións. Dise que na época de maior esplendor chegou a ter 1.300 homes de a cabalo, número, coidamos, un chisco esaxerada. A fortaleza vai unida ás familias dos Ribadeneira e dos Bolaño.

 

Cóntase que cando os discípulos do Apóstolo Santiago chegaron a Iria Flavia (Padrón) cos restos do santo, achegáronse ao castelo Lupario (o castro Lupario ou de Francos, entre Brión e Rois) da viúva raíña Lupa para solicitarlle axuda para trasladar o seu corpo. Lupa díxolles que tiñan que pedir autorización a Filotio, legado do emperador de Roma. Mais este, desconfiado, ordenou prender aos discípulos e guindalos a un escuro alxube do que foron liberados por un anxo. As lexións romanas saíron na súa busca e, cando xa estaban a piques de collelos, a ponte que viñan de cruzar os seguidores do Apóstolo derrubouse, impedindo así o paso dos perseguidores. Ao enteirarse do feito, Lupa converteuse ao cristinanismo. 

Outra versión narra que a raíña deulle uns bois e un carro para transportar ao Apóstolo, mais, cando chegaron ao Illicino (o Pico Sacro) os bois transmutáronse en touros bravos. Os atemorizados discípulos, prevendo a súa fin, fixeron o sinal da cruz e os touros amansaron. Para conmemorar o prodixio, Lupa mandou construír o castelo de Torés como totem aos touros que transportaban o corpo do santo. E dos touros lle veu o nome a aldea: Torés. 

Outra lenda, relatada por Frei Xerónimo Pardo en Historia del Apóstol Santiago (1658), afirma que da fortaleza foi dono Lobo Loberio, señor tamén do castelo Lupario, nomeado Régulo por Augusto. O seu fillo, Loberio Rivano, casado con Caia Valeria, tiña un pazo preto de Vigo. Un día, estando xunto o mar, viu a nave que conducía os restos de Santiago e un resplandor no ceo en forma de cruz. O cabalo que montaba meteuse no mar e Loberio saíu con varias cunchas apegadas á roupa. Desta lenda xurdiu a pedra de armas dos Ribadeneira, señores de Torés, que ten unha cruz en cuxos brazos hai unha cuncha.


 

Outra das liñaxes de sona provenientes do castelo de Torés son os Bolaño apelido que, etimoloxicamente, quizais proveña do nome persoal Bullanius (nalgunhas partes de Galicia tamén chaman así ao xastre). Mais a tradición e a lenda dalle outra orixe. Conta Felipe de la Gándara no seu Nobiliario, armas y triunfos de Galicia... (1672) que cando o sitio da cidade de Lugo polas tropas de Almanzor alá polo ano 997, Diego de Ribadeneira, señor de Torés, arroxou dende unha das ameas aos sitiadores unha bola de pan e un año para demostrarlles que tiñan comida dabondo para aguantar o tempo que fixera falta, argucia que enganou aos árabes que decidiron retirarse. Semellante relato describe o canónigo Xoán Pallares en Argos Divina (1700). Teodosio Vesteiro Torre, en Recuerdos de Galicia (1896), precisa que o asedio aconteceu nunha das últimas mañás de setembro do 997, e que o señor de Torés non se chamaba Diego senón Fernando. Amor Meilán, en Historia de Lugo y su provincia (1918), outorga o protagonismo ao conde Pallares no ofrecemento do pan e ao conde Bolaño o do año.  Un cadro de Modesto Brocos reflicte a defensa de Lugo, lenzo que formaba parte da pinacoteca do Centro Galego da Habana e do que na actualidade nada se sabe. Di Vázquez Seijas que da defensa que Diego Bolaño fixo da igrexa e da cidade de Lugo hai constancia en moitas bulas e concesións de grazas con que os pontífices honraron a el e á súa casa de Torés. O Licenciado Molina, na súa Descripción del Reyno de Galizia... (1549) refírese ao conde Bolaño nestes versos: "También en Galicia vereis los Caamaños/Notorios solares y buenos hidalgos/Hay otros antiguos que son Aguilares/Que ya de muy lejos se pierden los años/Con estos se abrazan los viejos Bolaños". Deste episodio vén que os Bolaño teñan na súa pedra armeira un bolo e un año.



A TORRE DE DONCOS

Situada na parroquia de Doncos, concello de As Nogais. Coñecida tamén co nome de Agustípolo lugar onde se atopa. Erixida no século XIV á beira do río Navia para defender a entrada a Galicia. A finais do século XIV era dono García Rodríguez de Valcarce, Adiantado Maior de Galicia, señor de Sarracín, Corullón e Montefurado, bens herdados da súa nai Constanza García. No ano 1603, sendo o seu propietario Fernando de Toledo, xa ficabmedio arruinada. Do antigo castelo continúa en pé a Torre da Homenaxe cunha altura de 24 metros.

 

Tamén recibe o nome da Grupa pola lenda que narra que durante a Reconquista un dos trece cabaleiros que estaban a defender aos peregrinos que ían a Santiago de Compostela viu como unha parella de cristiáns, home e muller, era atacada por un grupo de malfadados sarracenos. Un deles tomou prisioeira á moza, e con ela montada na anca do seu cabalo tentou fuxir. Mais cando o árabe xa estaba a piques de ser atrapado polos cabaleiros, desenvaiñou o seu alfanxe e, dun talo, degolou á muller para que ninguén máis gozase da súa beleza. 
  

O CASTELO DE DOIRAS

Coñecido tamén como da Ponte de Doiras ou de Ferreira, álzase sobre un rochedo a 77 metros sobre o río Cancelada ou Cervantes, na desembocadura do río Doiras. Data dos séculos XIV ou XV. Pertenceu ao conde de Grajal de Campos (León), señor de Cervantes, título que posuíu o duque de Sexto ata o ano 1909. Ten planta rectangular de grosos muros, destacando a Torre da Homenaxe, en forma de cubo, de 14 metros de altura, e unha torre circular. Conserva o paseo de rolda, ameas, un alxibe e outras dependenzas.

 

Tirada dunha antiga lenda oral, A Doniña Cerva, que os veciños transmitiron de xeración en xeración, disque Gustavo Adolfo Bécquer teceu eiquí a lenda da Corza Branca. Unha das varias versións existentes conta que no castelo vivía un cabaleiro que tiña un fillo e unha filla (unha versión relativamente moderna dálle a estes os nomes de Froilaz, Egas e Aldara). O fillo doutro señor dun castelo próximo namorouse da moza. O seu amor foi correspondido e, co prace dos proxenitores, anunciouse a voda. Unha tarde, a moza desapareceu mentres paseaba polos bosques da contorna. O señor do castelo mobilizou a toda a comarca, pero a busca, para o seu despero, resultou infrutuosa, imaxinando a peor das desgrazas. Un día o irmán, estando de caza, viu unha fermosa cerva branca e, cunha certeira frecha, acabou coa vida do inofensivo animal. Mais, cando quixo levar a peza para o castelo, decatouse de que pesaba demasiado polo que decidiu cortarlle unha pata dianteira para desmostrar a súa fazaña. Pero, cando foi mostrarlla ao pai para facelo partícipe do éxito da cazaría, o que sacou do zurrón non foi a pata da cerva, senón unha man, a branca e suave man dunha muller. Desesperados, correron ata o sitio onde matara a cerva. Cando chegaron viron o que xa sospeitaban: o mozo non matara unha cerva senón a súa fermosa irmá. Asegúrase que debeu ser un mouro ou unha fada quen encantou á doncela, converténdoa en cerva, e só a morte foi quen de devolvela ao seu estado natural.

Xosé Benito Reza, en Vivir en Ancares (2002), recolle unha lenda sobre o castelo de Doiras onde un afiador de Ourense levou un tesouro que se agochaba dende non se sabe canto tempo baixo o portón da fortaleza.


CASTELO DE QUINDOUS

O castelo-pazo de Quindous, en Cervantes, data do século XVI. Salientan dous torreóns cilíndricos. Crese que a familia dos Quindós asentaron no lugar no século XV, e o primeiro nome que soa é o de Paio de Quindós. Ata finais do século XIX habitáronno os marqueses de San Sadurniño.

 

Na única pedra armeira que se conserva figura a inscrición: "Soy de la casa de Quindos fondada en esta montaña". Pero a tradición asegura que debaixo había outra que, desafiante, rezaba: "Ao rei non debo nada se lle pago a cabana". 


 A TORRE DE VILARTOTE

Na aldea de Vilartote, na parroquia de San Tomé de Cancelada, no concello de Cervantes, consérvase unha casa cos muros de cachotería moi danados que en partes ameazan derrube. No muro hai un escudo de pedra coñecido popularmente como "A pedra da cobra". Sobre o campo de forma cadrada vese un círculo dividido en catro partes iguais. No cuartel superior esquerdo hai un castelo e ao seu carón, na parte inferior dereita, o que semella unha figura humana esquemática. Na parte superior dereita a lúa e catro estrelas e outra representación dunha persoa. Na parte inferior esquerda, un home a cabalo con lanza e cuberto cun helmo; debaixo deste o que semella un home suxeitando un cabalo. No cuartel inferior dereito unha serpe ou un dragón. A pedra está coroada por un helmo que, pola forma, pertencería a un fidalgo. Segundo Elías Valiña, onde nós vemos uns cabalos el ve camelos, apreciación que cremos errada.

 

Nunha vella ficha confeccionada para incluír no Diccionario Geográfico Español, recóllese a testemuña dun veciño de San Tomé no que achega a súa versión sobre a procedencia do nome Cancelada. Na capela de Vilartote vivía unha gran serpe que devoraba a todo aquel que se achegara ata o lugar. O rei prometeu unha gran cantidade para quen conseguira acabar con ela. Acudiron cabaleiros de toda a contorna pero nada lograron, as frechas e as espadas non eran quen de penetar as fortes escamas do animal. Mais un bo día aceptou o reto o fidalgo da torre de Vilartote, acompañado polos seus cans Can e Celada. A serpe dispúxose a atacalos, mais cando abriu a boca o fidalgo lanzoulle sete bolas de la que se foron enrrodelando nos dentes do ofidio, ocasión que aproveitou para cortarlle a cabeza. Cando o rei foi a darlle a recompensa prometida, o fidalgo só pediu que, atopase onde se atopase, nunca lle faltara comida para el, para o seu cabalo e os seus cans Can e Celada. 
  

A PENA CASTELO

Atópase na parroquia de Rao (Navia de Suarna), nun rochedo situado a 793 metros de altitude. A simple vista non se aprecian restos de ningunha estrutura defensiva. 

Contáronnos que nun momento non precisado da Idade Media, o castelo que alí se levantaba foi asaltado e destruído, disque o lugar onde os atacantes emprazaron os canóns quedou ermo para sempre pola gran cantidade de pólvora utilizada para derruílo, que por queimar queimou ata as pedras.

 

Tamén se asegura que a media ladeira do monte hai unha cova que vai dar ao río. E está a serpe... O señor Nemesio, de Laxo, contounos que xunto o río, ao pé da Pena Castelo, hai varias penedas que non chaman máis a atención que outras moitas que hai pola contorna. Mais hai unha, lambida pola auga, que posúe unha característica que a fai distinta: ten gravada unha serpe. Entre os veciños corría a historia de que alí había un tesouro, mais, a pesares das horas gastadas na súa procura, ninguén daba con el. En tempos dun seu bisavó, un verán de mediados do século XIX, a seca fixo que o río Rao minguara o seu caudal ata límites nunca vistos, feito que aproveitou un home da aldea para examinar de cerca a Pena da Serpe. A rocha, ademais da gravura, non amosaba, a simple vista, ningún elemento que denunciara algún indicio que levara ao devecido tesouro. Cando, farto, se dispoñía a abandonar o empeño, notou que algo se movía baixo os seus pés. Mirou cara o chan e observou que estaba apoiado sobre unha lousa perfectamente cadrada, feitura, cavilou o home, na que pouco tiña que ver a acción da natureza. Levantou a lousa, colleu o sacho que levaba canda el e comezou a cavar na branda terra que, para que non lle estorbara, ía bourando ao río. O corazón deulle un volco cando, despois de varias horas de inútil esforzo, o sacho petou con algo duro. Mais a esperanza axiña se esvaeu, non se trataba dun deses arcóns dos que falaban as lendas, era, simplemente, unha dura rocha imposible de fender. A noite botábase enrriba cando, desanimado, entrou na súa casa. Canso, puxo as botas xunto a lareira e sentou nun banco. Coa mirada fixa no lume, pensou como se deixara enganar por un fato de andrómenas: os tesouros, simplemente, non existían. A quen se lle ía ocorrer agochar un tesouren Laxo? Unhas cousas brillantes tintinearon sobre as botas. Muxicas que viñan do lume? Ergueuse, non fose que aviveceran e llas quimaran, os tempos non estaban para tirar cos cartos. Inclinouse para collelas, e así quedou, como entalecido. Co resplandor da lareira, as botas adquiriron tal brillo que semellaban de ouro. Ouro? Sen pensalo dúas veces, colleu o sacho, un saco e un candil e regresou á Pena da Serpe. Foi, ao enfocar o profundo burato que fixera, cando se decatou de todo, a lousa que actuaba de tampa cubría unha arca de pedra. De xeonllos, frotou a arca coas mans que, ao achegalas ao candil, refulxían tanto que case o cegaban: a terra, que con tanto afán guindara para o río, non era terra, era ouro! Sábese, rematou o señor Nemesio, que o home conseguiu recuperar algún po de ouro que vendeu por dezasete mil reás.
 

A TORRE DE NEIRA

Na parroquia de Pousada, en Baralla, estaba, ao parecer, esta torre, coñecida tamén como A Torre Vella. Non existen, que nós saibamos, probas arqueolóxicas ou escritas sobre a súa existencia.

Escribiu Amor Meilán en Historia de Lugo y su provincia (1918): "Embellecida con el soberano ropaje de una espléndida poesía y achacando al D. Tello de Neira la deshonra de la doncella Elvira, hija del labrador querelloso, escribió el inmortal Lope de Vega "El mejor alcalde el rey", unha de sus obras". Cóntase un feito acontecido en tempos do rei Afonso VII, onde un infanzón chamado Fernando de Neira se apropia das terras dun labrego que, aldraxado, acudiu ao rei na procura de xustiza. Ante a negativa de acatar a xustiza real por parte do infanzón, o propio rei viaxa á aldea de Pousada, onde captura e axustiza ao nobre, devolvéndolle a terra ao labrego. Lope de Vega coñeceu estes feitos pola Crónica General, publicada entre os anos 1543 e 1548 polo cronista de Carlos I, Florián do Ocampo, onde se baseaba en crónicas anteriores. Lope mudou algúns elementos, trocando o nome de Neira polo de Tello, e tamén o motivo, convertendo a peza nun tema amoroso coa "toma" dunha moza por parte de Tello de Neira.
 
 

 
HISTORIAS DENDE O CEMITERIO
 
O día 5 de xuño de 2016 achegámonos ata a parroquia de Vilaicente, en As Nogais, coa intención de peitear o lugar onde localizaramos unha epígrafe medieval. Aproveitando a visita, fomos ata igrexa do século XVI posta baixo o padroado de San Xoán. Conserva unha pedra armeira dos Neira, Bolaño, Balboa e Becerra. O interior acolle un conxunto de retábulos e tallas do século XVII.

 

Andabamos a deambular polo cemiterio que se desenvolve ao redor do templo cando ao pouco achegóusenos o señor ramón, un veciño que axiña se prestou a actuar como cicerone. Non sabemos a conto de que, pero do primeiro que nos falou foi da Guerra Civil e da Postguerra, dos represaliados e das represaliadas polo fascismo que houbo na parroquia. Para ilustrar as súas explicacións mostrounos unha lápida de mármore gravada co nome de Gonzalo Becerra Souto, morto o día 12 de febreiro de 1976, aos 66 anos. Reparamos no epitafio: “Escondido en casa de Chao desde agosto de 1936 hasta el día de su muerte. Perseguido por sus ideas políticas”.

  

Transcorría o mes de agosto de 1936 cando a nai de Gonzalo, que estaba a segar nunha finca, viu a uns militares e falanxistas entrando en Vilaicente para recrutar mozos para o frente. Sen pensalo dúas veces díxolle ao seu fillo pequeno, Ovidio, que estaba con ela, que avisara aos seus irmáns, Gonzalo e Manuel Antonio. Polos pelos, conseguiron fuxir. Pero, en vez de marchar lonxe da aldea, decidiron voltar para a casa. Os dous irmáns fixeron unha pequena cova nun sitio onde se almacenaba a palla e no que había que entrar de costas para poder saír de cara. A mediados dos anos 50 Ovidio emigrou para Madrid onde fundou unha empresa de transportes. Ao pouco tempo presentouse alí Manuel Antonio quen, cunha partida de nacemento falsa, comezou vendendo aparatos de radio. Pero Gonzalo non quixo abandonar a aldea. Durante anos conseguiu esquivar as redadas periódicas que a garda civil facía en Vilaicente para apreixalo. O seu pai pagou con cárcere o silencio. A pesares do indulto decretado anos despois por Franco para as persoas que non tiñan as mans “manchadas de sangue” (que paradoxa, un dos maiores xenocidas do século XX indo de perdoa vidas!), Gonzalo, que antes da guerra fora canteiro en Francia e militante da CNT tras a súa experiencia baixando carbón de Fabero a Ponferrada, en plena revolución de Asturias no 1934, non quixo saber nada da piedade do ditador. Todo o mundo en Vilaicente sabía que na aldea había un fuxido que só saía de noite, mais, a pesar das presións e ameazas a que foron sometidos, ninguén o denunciou. Gonzalo, con todo o que padeceu, conseguiu sobrevivir ao ditador.

A seguinte parada foi diante da tumba dun tal Luis Antonio Becerrea Chao. Nun lateral do sártego construído en pedra lemos: "PROPIEDAD DEL SR. D. LUIS BECERRA CHAO/CABALLERO DE LA ORDEN DE YSABEL/LA CATÓLICA FALLECIDO DE 86 AÑOS 1900".

 

Luis Antonio naceu en Vilaicente o día 4 de agosto de 1815. Con 21 anos alistouse nunha compañía de voluntarios formada nas Nogais para loitar contra os carlistas, actuando durante anos en Xubín (Cenlle) onde fixo amizade co médico da zona. Falecido este, contraeu matrimonio coa súa viúva con quen voltou para Vilaicente. Á morte da súa esposa, volveu a casar. De ningún dos matrimonios tivo descendencia.

Sería por influencia do médico polo que a Luis Antonio dábaselle ben a medicina, preparando apócemas que logo vendía, ademais de practicar como dentista. Foi desta última profesión de onde lle veu a sona, cando o día 14 de setembro do 1858 lle extraeu unha moa á raíña Isabel II no mesón Herbón das Nogais, feito que lle valeu ser decorado coa Cruz de la Orden de Isabel la Católica e seren nomeado como Caballero Cubierto, prerrogativa que lle outorgaba a graza de non descubrise diante dos reis.

Cóntase que el mesmo mandou facer o seu propio ataúde, que logo regalaba aos veciños que o precisaban, e así unha e outra vez. Deixou escrito que unha vez falecido, mentres estivese de corpo presente, a campá da igrexa tocase todo o tempo a defunto para que fose escoitada polas persoas que pasaban polo Camiño Real. Asegúrase tamén que foi alcalde das Nogais, se ben é un dato que non está documentado.

No Museo de Lugo consérvase un retrato de autor descoñecido onde aparece a seguinte inscrición: "El facultatibo D. Luis Antonio Becerra y Chao, Caballero de la Orden Americana". Na comarca é coñecido como O Curandeiro de Vilaicente.

 

Na parte traseira da igrexa, xunto o muro, hai unha cruz latina de madeira cos remates trebolados. Debaixo da intesección, nunha prancha rectangular de madeira, lemos: "...ZO DE 1922 A LOS 33 A/ÑOS DE EDAD Y VIRTUDES GÓMEZ LE DEDICAN/ESTE PIADOSO RECUER/DO/ ROGAD A DIOS POR N...".   Entre a penúltima e a última liña vese esculpido un cadaleito seguido da letra "R". Ademais de incompleto, o texto, nalgunhas partes, semella carecer de sentido pero despistan as taboíñas que o enmarcan. En Vilaicente sempre se escoitou que era en lembranza dun home da aldea que se suicidara, e que tanto a cruz como a lenda foran feitas por un nomeado ebanista. Deixara muller e filla. O señor Ramón díxonos que a cruz se salvara por atoparse nese sitio xa que cando arranxaron a igrexa destruíronse moitas lápidas, ademais era de castiñeiro e nesa parte non pegaba o vento.


 

No muro que pecha o adro-cemiterio pola parte dianteira, xusto enfronte da entrada principal do templo, hai unha lápida de mármore branca (foi feita en Lugo por un tal V. Reija) que pon: "ROGAD A DIOS/POR/D. JOSÉ Mª CHAVARRIA/GONZÁLEZ/PÁRROCO DE ESTA PARROQUIA/QUE FALLECIÓ/EL 4 NOVIEMBRE DE 1923/A LOS 58 AÑOS/D.E.P.". Un pouco máis arriba, á esquerda da lápida, hai unha ferradura que, se di, foi mandada colocar polo cura no ano 1908 ou 1909 para atar o seu cabalo.

Ao pouco de chegar á parroquia, don José María atopou debaixo do altar unha saca con 15.000 pesetas, un "tesouro", marmurara. Unha freguesa que nese momento estaba canda el díxolle que eses cartos viñan ben para a aldea, ao que o cura lle respondeu que eran cartos de Deus.

Sempre houbo certidume de que o cura tivo un fillo que foi estudar para o Seminario de Lugo. Unha vez alguén lle botou en cara ao mozo que era fillo do párroco, ao que este lle respondeu: "Do párroco e de 15.000 pesetas".


   

No ano 2018 recollimos estoutra historia. O cura don Mario, natural de Rodeiro, chegou ao concello das Nogais no ano 1953 para facerse cargo das parroquias de Quintá e Vilaicente, destino que ocupou ata o 1956. Afecto ao Glorioso Movimiento Nacional, a súa sona de teso coma un pau e botado para adiante precedíao, tanto era así que aos poucos días de chegar unha veciña pedíulle que despois da misa do domingo lles permitira aos da súa casa ir a segar o trigo para non perder a colleita xa que estaba moi maduro e amezaba treboada. Accedeu de non moi bo grado, mais advertindo que se os autorizaba a traballar un día adicado a "santificar as festas" era porque todos os da familia asistiran á misa da mañá, ande mal, recalcou, non todos comulgaran. A muller, despois de agradecerllo, díxolle que, para evitar problemas, ía achegarse ata o cuarteliño da Garda Civil para comunicarlles que contaban co permiso do párroco. Don Mario, todo alporizado, contestoulle que quen mandaba alí era el, e se tiñan algún problema cos gardas por velos traballar en domingo lles dixeran que tiñan o seu permiso. 

Pero o que máis chamou a atención dos fregueses, xa dende o primeiro día, foi un gran vulto na cadeira dereita de don Mario que nin a sotana podía disimular. O misterio axiña quedou ao descuberto. Un día os asistentes á misa en Vilaicente escoitaron un ruído, como de algo que caera ao chan. O ruído, ninguén o dubidou, viña debaixo da roupa talar do sacerdote quen, con calma, agachouse e recolleu a cousa obxecto do estrondo. Ninguén daba creto ao ver como don Mario pousaba un enorme pistolón, "negro coma os dentes do demo", sobre o altar, a carón do sagrado cáliz, levantaba a sotana e metía a arma na cartucheira de coiro que levaba ao cinto.

O mesmo suceso aconteceu uns días despois na igrexa de Quintá polo que todos se decataron de que non fora un simple accidente, don Mario, con aquilo, enviaba unha mensaxe clara, un aviso a navegantes. 

 

A seguinte historia desenvólvese noutra parroquia do concello das Nogais, en Torés. José García, "O Pelegrín", era natural de Becerreá. Foi "paseado" polos fascistas no monte de Reteixeira, entre As Cruces e A Alence, despois da Guerra Civil. Ao pouco de ser detido, os fascistas dixéronlle que liscara correndo, disparándolle a continuación (a coñecida como Lei de Fugas). Tiña 21 anos. O señor Ricardo, un veciño, foi recoller o cadáver, expoñéndose a que o acusaran de colaborar cos fuxidos, feito que non o arredou xa que como ser humano que era non ía permitir que un morto quedara como alimento das alimarias. Sen pensalo dúas veces, mandou facer unha caixa de chopo a un carpinterio de Becerreá e enterrouno nun lateral da igrexa de Torés, no sitio onde antano soterraban nenos que morrían sen bautizar, ateos e suicidas.  

Segundo nos contou a señora Amada de Torés, O Pelegrín era boa persoa e nunca lle fixera mal a ninguén, asasináranno só por "falar de política". O día 18 de abril de 2016, integrantes da Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica procederon á exhumación do cadáver. A primeira hora da mañá, un bo número de veciños achegáronse ata o lugar, seguindo os traballos con enorme respecto. No sitio indicado apareceron restos de varios cadáveres, polo de agora non sabemos se algún é do Pelegrín.

 

Como acontecía noutras parroquias, para trasladar aos mortos cuxas familias non podían custear o enterro, trasladábannos á tumba de terra nun cadaleito comunitario que había na igrexa parroquial. Nas fotos, cadaleito sobre andas que había na igrexa de San Cosme de Nullán (As Nogais), e outro que aínda se conserva na igrexa de Ousón (Becerreá).

 

 
Agora trasladémonos a outro concello da comarca, a Becerreá. O lugar coñecido como O Chao da Capilla atópase na aldea de Vilar de Ousón. Un veciño contounos que se conservan antigos documentos que falan de que eiquí enterraban ás persoas da parroquia de Liber que conta con igrexa e cemiterio próximos. De ser así, este cemiterio do Chao da Capilla é anterior ao século XVII, data de construción da igrexa de Liber. Conseguimos unha vella foto de principios dos anos setenta do pasado século onde se aprecia a tumba de laxas, sen tampa, onde aínda se vén algúns ósos humanos. As flores que se ven ao redor, disque as poñía alí unha monxa cando ía polo sitio.

 

No cemiteiro parroquial de Armesto, en Becerreá, sobre unha lousa cravada nun madeiro, debaixo do nome do finado, lese un irrefutable epitafio: "Cuarenta y dos años viví/hermanos sobre la tierra/rogad cristianos por mi/pues igual suerte os espera".

 

Nos anos vinte do pasado século inaugurouse a actual igrexa parroquial de San Xoán de Becerreá (comezou a construírse a principios da centuria), para erguela utilizáronse as pedras do antigo templo que se levantaba onde está o cemiterio. É pouco o que sabemos sobre a primitiva igrexa. Unha das poucas noticias, e das últimas, aparece en El Regional do 10 de decembro de 1898 que fala da recuperación de varios obxectos sagrados roubados uns días antes. Da vella igrexa só se conserva un chanto monolítico situado no camposanto.

      

Imos agora para o concello de Cervantes. A igrexa parroquial de Santa María de Dorna atópase, solitaria, afastada dos núcleos de poboación, nun encaixado val a carón do río Quindous. Eiquí tiveron granxa e priorado os monxes cistercienses de Carracedo do Bierzo, citándose en cartularios dende o ano 1200, sempre co nome actual. No Arquivo Histórico Provincial de Lugo figuran vendas da desamortización do cenobio no ano 1835. Na actualidade non se conservan restos do primitivo mosteiro.

Dise que estivo habitado polos templarios. Os monxes-guerreiros eran os encargados de enterrar no cemiterio aos mortos da parroquia, non permitindo a inxerencia de cregos alleos á súa orde.

Cóntase que cando aínda existía o mosteiro, un frade, para purgar os seus pecados, foi desterrado eiquí polo abade de Carracedo. Asegúrase que o motivo debérase a que o monxe era moi dado aos esconxuros. Mal sería, matinou o abade, que naquel recóndito sitio non se lle curaran semellantes teimas. Levaba o monxe pouco tempo en Dorna cando os veciños de Ardevila e Folgueiroa viron como cada día, pola mañá, aparecían varios buratos escavados en prados e leiras. Para dar co causante, unha noite esperaron agochados dous veciños. E así foi, pasada a medianoite viron como unha figura enteiramente vestida da cabeza aos pés cun hábito negro se poñía a cavar. Armados con paus, abalanzáronse sobre o intruso. Cal foi a súa sorpresa cando, ao sacarlle a carapucha, viron que era o freire. Este contoulles que andaba a buscar os tesouros que había esparexidos pola parroquia e que lera nun vello libro. Os veciños ríronse pero, para demostrarlles que non era un conto, levounos ata unha sepultura do cemiterio, moveu a tampa e alí estaba o ouro que acumulara en pouco tempo. Entón chegaron a un trato: todo o que atoparan dalí en diante repartiríase entre os tres. Dise que os dous veciños axiña se converteron nos máis ricos da contorna.

Unha noite, cando un veciño de Estremar pasaba xunto o antigo cemiterio que estaba xunto a igrexa (o vello camposanto trasladáronno para outro sitio), escoitou uns estranos ruídos, como o que fan as táboas ao descravalas. Cheo de pánico, correu coma vento que leva o demo ata a súa casa, atrancando a porta con sete trancas. Ao día seguinte contoulle o caso a un veciño. Esa noite baixaron os dous ata o cemiterio e, en efecto, aquel ruído era real. Camiñaron amodiño, a curiosidade podíalles máis co medo. Achegáronse a unha das sepulturas de onde procedían os golpes. Apampados quedaron cando no burato viron ao Charro do Chao descravando un cadaleito. "Pero que fas, tolambrán?", berráronlle. "E logo non vedes? Os ósos non as precisan, e as táboas máis falla me fan a min para pechar o cortello!". 

  

Nun muro do pórtico da igrexa parroquial de Vilaspasantes, no concello de Cervantes, consérvase unha fornela de madeira que no interior acolle unha imaxe de metal de Cristo crucificado e unhas estampiñas coa imaxe da Virxe. Na parte inferior un mozo gravou na madeira unhas palabras de amor adicadas á súa noiva, falecida na flor da xuventude. Pasado o tempo, o home casou cunha muller da aldea. Un día, a esposa, acompañada polos seus pais, achegáronse ao cemiterio e cunha navalla desfiguraron as letras que o seu marido lle escribira á súa amada.

      

O Canto dos Meatos ou Melatos é o nome dun monte situado na aldea de Coea, no concello de Navia de Suarna. Coidamos que o composto meato, do latín meatus, pouco ten que ver co orificio do corpo humano polo que circulan determinados líquidos, cremos que fai alusión a uns malatos, leprosos. Segundo nos contaron os veciños, chamaban meatos ou melatos a uns antigos moradores de raza pequena que habitaban no lugar; había unha fonte onde ían lavar as feridas. No sitio apareceron tumbas de laxas polo que se cre que que alí tiñan o cemiterio.

 

 

 

OS ANCARES: O TREN QUE NUNCA CHEGOU

Vinte e sete anos despois da inauguración da liña férrea entre Barcelona e Mataró, chegou o primeiro tren á cidade de Lugo. Foi polo San Froilán, un 5 de outubro de 1875. A prosperidade que supoñía contar con este medio de transporte contaxiouse a boa parte da provincia, incluída a que hoxe é a comarca dos Ancares. No Plan General de Ferrocarriles de 2 de novembro de 1877 propoñíase unha liña férrea que enlazara Vilafranca do Bierzo con Ribadeo. O tramo entre Vilaodriz (na actualidade parroquia de A Pontenova) e Ribadeo comezou a funcionar no 1903 para dar saída por mar ao mineral de ferro e que pouco tempo despois se ampliou ao tráfico de viaxeiros. A liña ferroviaria do Ferrocarril Central Gallego, como bautizaran o proxecto, dábase por feita.


As crónicas da época falan de que esta infraestrutura sería dunha importancia vital para o desenvolmento socioeconómico desta parte da provincia de Lugo e do Bierzo, tanto pola riqueza mineral (ferro, manganeso, caliza, granito, mármore, carbón...) como madeireira (carballos, castiñeiros e nogueiras), ademais de estratéxica en caso de guerra para o transporte de tropas dende Galicia. Iso si, a que nun principio ía ser unha liña xeral, pasou no ano 1908 a secundaria.

Tan avanzado estaba o proxecto no ano 1911 que, ademais do estudo polos enxeñeiros dos sitios por onde iría o trazado, indicáronse os lugares onde se ubicarían estacións e aparcadoiros (resaltamos en negriña os pobos da comarca dos Ancares): Vilaoudriz, Galegos, San Xurxo de Piquín, Santalla de Piquín, Fonteo, O Cádavo, Queirogal, San Martiño de Neira de Rei, Becerreá, Guilfrei, A Alence, Vilarín do Monte, Pedrafita do Cebreiro, Veiga, Veiga de Valcarce, Ambasmestas, Trabadelo, Perexe e Vilafranca do Bierzo. O custo para os pouco máis de 150 quilómetros ascendía a 51,5 millóns de pesetas. Mesmo se falaba da construción dun ramal que enlazara a capital lucense a través de Neira de Xusá (actual Baralla) con esta liña á altura do Cádavo (Baleira).

 


Transcorre o tempo, e para o 23 de marzo de 1918 anúnciase a subasta das obras. Pero, a pesares das boas expectativas e o apoio das Deputacións de Lugo e León, Concellos e institucións públicas e privadas, a subasta quedou deserta.

 

O contratempo sufrido non decaeu os ánimos. Dez anos despois, no 1928, iníciase unha nova campaña. Destaca, pola súa defensa, un presbítero berciano, don Manuel Santín, que en varios artigos publicados na prensa da época exhorta a reclamar, por ser de xustiza, a obra, mesmo criticando o traxecto, por perigoso, entre Toral de los Vados e A Pobra do Brollón: "El ferrocarril de Villafranca del Bierzo a Lugo fue incluído entre los de interés general complementarios del plan de 1877. En el R.D. publicado en 1924 por la Ponencia ferroviaria base de la creación del Consejo Superior, fue consignado como complemento y ampliación de la línea del Norte. Acorta la distancia entre Madrid-Coruña 80 quilómetros, es decir, cuatro horas menos de viaje que por la única línea actual. Está además exento del peligro constante que amenaza a los trenes en el trayecto de Toral de los Vados a Puebla de Brollón. Constituye como ampliación de la línea del Norte una doble vía; recorre importantes centros de producción de León y Lugo, como los ayuntamientos de Trabadelo, Vega de Valcarce, Villafranca (de León), Piedrafita de Cebrero, Doncos, Nogales, Baralla, Lajoca, Neira y Becerreá (de Lugo). Pasa por cerca de Cervantes, zona de importante riqueza". Fai un chamamento a "Coruñeses, lucenses y leoneses, la ocasión es propicia. Las Diputaciones y Cámaras de Comercio de La Coruña y Lugo deben sumarse a la comisión que intenta exponer... la necesidad urgente de la construcción del ferrocarril Villafranca-Lugo. No dejarle dormir más tiempo". Poucos anos despois, dise que pola falla de interese político, ou por un interese que bulía lonxe da "Montaña", veu o silencio, e con el o esquecemento.


Houbo algún outro intento para que o ferrocarril non se esquecera da comarca, con propostas coma un trazado dende Monforte de Lemos a través de O Courel, O Incio, Louzarela, Doncos, Vilanova, Degrada, Donís, Peliceira, Tormaleo e Cangas de Tineo para enlazar cos trens asturianos. Pero coma no caso anterior, todo quedou en augas de fregar.

BIBLIOGRAFÍA

El Ideal gallego (desaparecido)

El Noroeste (desaparecido)

El Progreso

Galicia moderna (desaparecido)

La Voz de Galicia

La Voz de la Verdad

https://ponfeblino.blospot.com: El ferrocarril de Villafranca del Bierzo a Villaodrid

www.pontenova.es: Historia de las minas de Villaodrid

ENFERMIDADES "NON DE MÉDICO" NA COMARCA DOS ANCARES

A finais do século XIX o número de médicos que había en Galicia era escasísimo, e a maioría dos cirurxáns, que quintuplicaban aos primeiros, non eran máis ca barbeiros-sangradores. Esa deficiencia era moito máis acusada en zonas mal comunicadas e montañosas. Que un médico residira na capital dos concellos da comarca dos Ancares non implicaba que se desprazara ata as aldeas coas que apenas tiña contacto. Se alguén precisaba os seus servizos, o desprazamento requiría unha combinación de carruaxe (ou coche máis adiante) e cabalo, invertindo varias horas na viaxe, e iso contando que non nevara. Sen esquecer que a visita custaba todo un diñeiral para as minguadas rendas. Os únicos que estaban exentos de pagar os gastos do médico eran os “pobres de solemnidade” que figuraban nunha lista confeccionada polo Concello. Non resultaba unha rareza non avisar ao médico cando se cría que a enfermidade era incurable. Cando alguén morría sen asistencia médica, o sacerdote ou o pedáneo eran requiridos para “certificar” a defunción, limitándose a escribir nun papel “morreu de morte natural” para así poder ser enterrado. En moitos casos, nos lugares de difícil acceso, o “enfermo de médico” grave era trasladado a ombros ata a estrada onde o recollía un coche para levalo ata a consulta. En Donís (Cervantes), a primeira visita dun médico foi a mediados dos anos cincoenta do pasado século XX (González Reboredo e Rodríguez Campos, 1990). 

Pero ademais, a presenza do médico non sempre era precisa. A xente distinguía entre “enfermidades novas”, que eran competencia deste, e as que non o eran como a eresipela, o calleiro, a paletilla, a espinilla, o esfiado, a ponzoña, o aire da pozoira, a sombra, o enganido, o coxo do sapo, a cisma, o rauto, o mal da teupa, o mal de afóra, o mal de ollo, enfermidade dos nervios, rotura de ósos, luxacións, feitizos…, recorrédonse, en vez de ao médico, a bruxas, compostores, curandeiros, sabias, menciñeiros, responsadoras, curas, igrexas, ermidas, santos, cemiteiros, rescriptos, cruces, rosarios, allos, plantas, minerais, auga, lume, cornos (alicornios), herbas, remedios caseiros, símbolos, rituais... A maioría das veces era o cura quen facía de médico, a xente pedíalle a súa opinión sobre si o enfermo ía morrer ou non ou se había que chamar ao médico. En Vilanova do Pedregal (Cervantes) había unha praca de médico na porta do estanco que dicía: “Consulta martes, venres e días de feira”, actividade compartida con menciñeiros, sabias, compostores, etc., que adoitaban ter máis pacientes que o propio médico.  

A continuación achegamos algús males e como curalos (e os elementos da curación) que “non eran de médico”. Nin de “veterinario”, porque non esquezamos que o gando era un dos piares sobre o que se sustentaba a economía da maior parte das xentes da comarca dos Ancares, coidar do gando era asegurar a propia subsistencia, non só se vivía do gando, tamén para o gando. Conta Lisón Tolosana que subindo cara Riocereixa de Arriba (Pedrafita do Cebreiro) atopouse cun vello que camiñaba encurvado baixo o peso dun feixe de herva; na converssa díxolle: “É para a miña vaca, señor, se se morre ela mórrome eu”. Na comarca dos Ancares “o boi da corte” (boi que cebaban para a venta) recibía moitos coidados, se os pastos escaseaban no inverno dábaselle pan centeo aínda que a familia tivera que pasar sen el. No Cebreiro, para pidirlle ao médico que atendera ben a un familiar enfermo e o curara, dicíanlle: “Mire que lle quero máis co mellor boi da corte”. A morte dunha vaca era unha auténtica traxedia. Rezábase ao Santo Antonio cando unha vaca estaba enferma, tamén levaban exvotos de cera con figura de vaca ás capelas e igrexas (ata non hai moitos anos facíase na igrexa do Ecce Homo de Cadoalla, en Becerreá). En moitas aldeas da comarca, para espaventar os espíritos maléficos e as enfermidades dos animais levábanos a tomar o orballo dos prados na mañanciña do San Xoán.

A CAÍDA DA PALETILLA E A ESPINILLA 

A espiña dorsal ou "espinilla" trátase dun conxunto de vértebras dispostas en fileira e unidas entre si que forman o cixo do esqueleto e sosteñen o corpo humano. Co nome de "paletilla", tamén chamada paleta, é cada un dos ósos planos que articulan o brazo co ombro. A caída da paletilla consiste no dislocamento dalgún óso e caída das vísceras que provoca unha malformación que se pode comprobar de modo popular do seguinte xeito: Déitase á persoa no chan coas pernas estiradas e xuntas, tendo en conta que os pés estean xuntos tamén, e xúntanse os brazos por detrás da cabeza. Se as palmas das mans ao xuntarse quedan a distinto nivel é que hai esta enfermidade. Na parroquia de San Pedro de Cervantes e na Veiga (Becerreá) sentaban ao enfermo nunha cadeira, igualábanlle as pernas e levantábanlle os brazos, tirando deles cara arriba ata que as mans quedaban ao mesmo nivel. Logo era necesario repouso e xantar bos alimentos. Para finalizar o ritual, outra persoa dáballe unhas masaxes e mencionaba as seguintes palabras que tería que repetir durante cinco días seguidos: "Refrégoche os ósos/de arriba ata abaixo/e ao cabo duns días/a dor dos ósos/irache pasando".  

OS ORIZÓS OU ORIZOPOS 

Esta doenza é unha inflamación benigna que afecta basicamente a nenos e xóvenes que aparece na beira libre das pálpebras. Para curala, ademais de remedios físicos, úsanse outros de base máxico-relixiosa. Na parroquias de Cereixedo (Cervantes) e Son (Navia de Suarna) collíanse tres pallas dunha palloza; unha delas tiña que ter un no; logo poñíanse en forma triangular e prendíaselle lume por debaixo, mentres se recitaba o seguinte ensalmo: "Foxe orizó/que che queiman a casa/con tres pallas e un no". Na parroquia de Donís (Cervantes) o remedio para curar ben a doenza do orizó consistía na construción dunha pequena casa de palla á que logo se lle prendía lume; mentres ardía, pronunciábanse as seguintes palabras: "Queimo a palla/e o palleiro/e queimo o meu orizopo". 

AS ESPULLAS 

As espullas son uns vultos ou verrugas que se forman na pel. En Torés (As Nogais), para curalas, tirábanse ao forno tantos anacos de masa para facer o pan como espullas se tiñan. Ao tempo dicíase: “Verrugas traio/verrugas vendo/tíroas ao forno/e marcho correndo”. 

Tamén en Torés, non moi lonxe da Cova da Moura, hai unha enorme pena de xisto que apoia sobre outras catro de menor tamaño. Na parte máis alta hai unha profunda pía con auga que, disque, nunca seca. Segundo a lenda, a pena subiuna unha moura mentres fiaba na rocha. Na auga da pía a xente lavaba as mans para curar as espullas mentres recitaban: "Auga de pena sol que se enxuga,/quítame deiquí esta verruga".

As cinsas do “lume novo”, que se acendía na véspera do Nadal con toda solemnidade polo petrucio (o xefe da casa) ou pola persoa de maior autoridade dentro da familia, utilizábanse como remedio para enfermidades da pel, espullas incluídas. 

QUITAR A DOR DE CABEZA PRODUCIDA POLO SOL

Cando che doe a cabeza, a veces é por culpa do sol. Para quitalo, o que se fai é poñer un pano branco, dobrado, na cabeza, e sobre el un vaso de auga boca abaixo. Entón a auga comeza a burbullar, pero moitísimo, coma se fervera. Di Maribel que a primeira vez que llo viu facer a Pura, a súa tía política, quedou asombrada. Pura aprendeuno da súa nai, a señora Carmen de Gallego que, ademais, tamén arresponsaba, gozando de moito creto entre a xente. (Achegada por Maribel Belón e a súa filla Bibiana).

O MAL DE OLLO 

O mal de ollo é o efecto, sempre negativo, que a mirada dunha persoa determinada produce sobre humanos e animais, asociado ás bruxas ou ás persoas envexoxas con non boas intencións. É un mal cuxa causa escápase á razón, pero que pode causar enfermidades e mesmo a morte.

Na Serra de Pin (Navia de Suarna) está a coñecida como Porta do Sol. Trátase de dúas penas que estaban coroadas por unha gran laxe en forma de lintel que lle daba apariencia dunha porta ou trilito. Recibe o nome porque en determinados días do verán, ao solpor, o sol sitúase xusto entre as dúas pedras. Era o momento elixido polas persoas sobre as que botaran o mal de ollo para desfader o maleficio pasando entre elas. O mesmo ritual tamén valía para librarse de enfermidades producidas pola "sombra do morto".

Na Noite do San Xoán adoitábase colgar determinadas plantas en portas, ventás e nos buratos das paredes das casas e cortes para espaventar as bruxas, os malos espíritos e para afastar o mal de ollo contra humanos e animais. Colgaban sabugueiros (boito, dise por eiquí), flores de piorno, espadana, artemisa...

En Nullán (As Nogais), para librar o gando do mal de ollo poñían un pantalón de home no chan e facían pasar ao animal por riba para que dera leite que a bruxa cortara. 

Escribiu Jesús Rodríguez López, no seu Supersticiones de Galicia (1910), que en Becerreá recollían a corda con que suxeitaron o gando que se vendeu na feira e non a prestaban a ninguén, porque con ela íase a boa sorte e a virtude contra o mal de ollo. Tamén se adoitaba arrodear o pescozo do animal enfermo cunha corda de esparto que atara un ramo de loureiro bendicido o Domingo de Ramos; na corda poñían un papeliño cun escrito, e por veces un anaco de chumbo.  

En Barxamaior (Pedrafita do Cebreiro) críase que se podía coller o mal de ollo cando na misa non se miraba o Cáliz (coñecido como O Santo Graal) e a Hostia da igrexa do Cebreiro; cando unha persoa volvía a vista a un lado ou cara atrás, así quedaba, pero pasáballe se ao domingo seguinte a persoa afectada volvía a estar atenta.

  

O “lume novo”, que se acendía na véspera do Nadal, tamén protexía contra o mal de ollo, a morte súbita, a enfermidade de persoas e animais, as treboadas, os incendios, as malas colleitas...  

Pero o mal de ollo tamén pode ser causado por unha persoa inocente pero que posúe un maléfico poder na vista. En moitas aldeas dos Ancares críase que había xente boa con vista que fire e podían causar trastornos sen pretendelo, por iso tiñan que tapar o ollo que os causaban, e case sempre era o ollo dereito. 

O MAL BRAVO 

O mal bravo é cando o gando vacún ten un insufrible dor de ventre. Para “encoutar” o mal (sandalo), en Torés (As Nogais) rezábase: “Estabamos en a Fontefría, todas tres llegó por allí Nuestro Señor e les dijo: que faceis aí todas na Fontefría. Estamos eiquí, nin comemos nin marmolecemos a naide. Con nacidas e pachucas haces tres cruces con el dedo polgar de a mano dereita. Si é blanca Dios la fenda, si é rubia Dios la funda, e si é negra, Dios la parta. Con el poder de Dios e de la Virgen María, un Padrenuestro e un Avemaría”. 

O MAL DE AFÓRA

En aldeas de Becerreá, Cervantes, Navia de Suarna e Pedrafita do Cebreiro, os únicos que podían curar o “mal de afóra” (maldicións, meigallo, mortos, arroxar o demo...) eran os curas porque os médicos, dicían, “disto non saben” xa que ese mal ocasiónanno “espíritos que andan perdidos que se meten nunha persoa”.

Ata a Guerra Civil, para "arroxar o demo", os habitantes de Piornedo (Cervantes) baixaban ata a igrexa parroquial de Donís o día de Xoves Santo para tocar as campás. 

Conta Lisón Tolosana, en Antropología Social: reflexiones incidentales (1986), que en Zanfoga (Pedrafita do Cebreiro), as mulleres non debían pasar o río despois de dar a luz e antes de ser recollidas na porta da igrexa polo cura para que non lle aparecera o demo, pois neste caso quedarían embarazadas e os seus peitos estériles.


Narra Xoxé Benito Reza, no seu Vivir en Ancares (2002), que para alonxar o demo ían ver ás saludadoras para que fixeran un esconxuro, ou mándábase un tizón por riba da palloza o día do nacemento de Cristo. As saludadoras estaban revestidas dunha aura sagrada, son moi relixiosas e devotas que interceden ante Deus e os santos para curar todo tipo de males.  

O MEIGALLO 

O meigallo é o feitizo provocado por unha bruxa para facer dano a unha persoa. Ás persoas enmeigalladas todo lle sae mal: enferman, perden os cartos, arruínanselle as colleitas, perden o siso… Como está dentro do corpo, é preciso expulsalo. En Noceda (As Nogais) dicíase que as bruxas quitaban a saúde e as ganas de comer, tiñan pauto co demo ou estaban revestidas do demo. En Aigas de Rao (Navia de Suarna), durante o Entroido, nenos e nenas percorrían os campos con fachos para alonxar o meigallo. 

O ALICORNIO 

Trátase dun corno que procede dese mítico animal. Utilízase como amuleto e tamén para facer a auga de alicornio, prodixiosa para moitas enfermidades. Nalgunhas zonas da comarca dos Ancares usábanse tamén os cornos de vacaloura ou escornabois que por medio dun cordón se colgaba ao pescozo para evitar a acción maléfica das bruxas.


En marzo de 2015 achegámonos ata a casa da señora Amada, unha veciña de Torés de 88 anos de idade. Ademais doutras historias e lendas que nos relatou, amosounos o seu obxecto máis prezado: un antigo alicornio que sempre estivo na familia e do que se descoñece a procedencia. O alicornio vai inserido nunha "funda" de óso, ao parecer de xabarín, de 5,5 cm de longo e un diámetro de 5 cm. Disque o alicornio, de cor negra, tamén é de óso. Para facer o ritual hai que extraer o alicornio da funda ata que fai tope, acadando así as dúas pezas unha lonxitude duns 7 cm. Entre outras propiedades, utilízao a señora Amada para curar a pezoña producida polas picaduras dos bechos. O ritual é como segue: coa punta do alicornio faise un círculo e unha cruz sobre a auga que previamente se botou nunha cunca limpa. Logo, co alicornio mollado, trázase un amplo círculo ao redor da picadura e unha cruz dentro daquel. Continúanse facendo círculos e cruces cada volta máis pequenos (a xeito de círculos concéntricos), rematando o ritual cando o derradeiro círculo lambe a picadura. Mentres se realiza o ritual recítase: "Colloutizo cabalar/que viñeches eiquí buscar,/se es de araña vaite á paramia,/se es de arañón vaite ao paramión,/se es de sapo vaite arrastro,/ se es de sabandixa vaite á cinsa". Cómpre aclarar que non se pode usar para curar feridas abertas, mais si para quenturas, inflamacións, etc. Despois de rematado o ritual, a persoa afectada adoita beber a auga que queda na cunca. O alicornio tamén o utiliza para levedar a masa do pan.

ARRESPONSADORAS E ARRESPONSADORES   

Son homes e mulleres que recitan unha serie de oracións ao Santo Antonio que axudan a recobrar a saúde, atopar persoas, animais e obxectos perdidos, alonxar o mal e, tamén, predicen o porvir. Á figura do arresponsador dedicoulle un amplo estudo o profesor Lisón Tolosana no seu Perfiles simbólico-morales de la cultura gallega (1974). Di que predominan as xentes de idade avanzada, poden presentar algunha peculiaridade física ou social (coxeira, pobreza, viuvez...), son persoas profundamente relixiosas.

Unha das xaculatorias máis extendidas é a seguinte: "Se buscas milagres, mira/morte e erro desterrados/miseria e demo fuxidos/leprosos e enfermos sans./O mar sosega a súa ira/redímense encarcerados/membros e bens perdidos/recobran mozos e anciáns./O perigo retírase/os pobres van remediados/cóntenno os socorridos/díganno os paduanos./O mar sosega a súa ira/redímense encarcerados/membros e bens perdidos/recobran mozos e anciáns./Gloria ao Pai, gloria ao Fillo, gloria ao Espírito Santo./Prega a Cristo por nós/Antonio diviño e santo/pre que digamos así/das túas promesas sexamos".

En Eixibrón (Becerreá), durante a novena ao Santo Antonio, líase un parágrafo cada día, e ao final a oración completa. 

Temos noticia de arresponsadoras relativamente recentes en Constantín (Baralla), Torés (As Nogais) e O Seixo (Pedrafita do Cebreiro). Famoso foi Xan Troula, un arresponsador de Penamaior, en Becerreá. Unha noite, alá polos anos sesenta do pasado século XX, estaba Xan axeonllado diante da Santa Cruz de Penamaior (a Cruz de Ferro, hoxendía de madeira) cando, de súpeto, sufriu a descarga dun raio. Todos os veciños viron como un cordón de lume atravesaba o seu corpo, elevándoo varios metros do chan. Cegados pola luz e enxordecidos polo estrondo, a xente observou como o corpo de Xan caeu na terra mollada, esparexendo polo lugar un forte cheiro a carne queimada. Xa todos temían o peor cando Xan se ergueu e, cos brazos abertos, deu uns trementes pasos cara os presentes. Mais axiña volveu a caer. Foi entón cando Roque da Eirexe, veciño e parente seu, acudiu no seu auxilio. Crendo que o ía atopar sen vida, alargou os brazos para darlle a volta e, nese intre, Xan abrazouse a el. Dende aquel suceso, foi cando se converteu nun afamado arresponsador. Un dos casos de máis sona do que foi protagonista ocorreu cando unha viúva acudiu a el para procurar axuda porque un home deixara preñada a unha filla disminuída psíquica. Xan díxolle: "Vaite pra casa, farase xustiza". Aos poucos días, nas faldras do monte Calamouco atoparon a un home, tratante de gando que ía cara a feira de Becerreá, pendurando dun carballo, aforcado. Ao seu carón había unha nota manuscrita que dicía: "Deus me perdoe". Como compensación polo mal padecido, as autoridades entregaron á viúva unha bolsa do tratante chea de cartos.

OS COMPOSTORES

Os compostores son persoas que compoñen os ósos rotos, torceduras, esguinces, etc. utilizando as súas mans e inmobilizando as partes danadas con táboas e cordas. Tamén dan fregas utilizando variados produtos naturais. Polo xeral, os compoñedores e as compoñedoras non naceron cun don especial, senón que aprenderon por tradición familiar. 

Na comarca dos Ancares atopámolos en varias parroquias. Buscando información para documentar unha variante do Camiño de Santiago que dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares visibilizamos a principios do ano 2015, atopamos unha entrevista no desaparecido xornal La Voz, de Madrid, realizada no mes de xuño de 1928 a don Francisco García López, de 102 anos, veciño da aldea de Gundián (Baralla). Toda a vida traballara de sol a sol (na sega en Castela, no tendido da liña do ferrocarril pola parte do Guadarrama...). Non sabía o que era unha enfermidade a pesar de moitas veces convivir con enfermos contaxiosos. O que si lle aconteceu foi romper unha perna por tres sitios cando ía por unha corredoira conducindo un carro tirado por vacas. Arranxoulla un compostor de Penamaior (Becerreá).

CURANDEIROS

Trátase de persoas que se dedican a curar a persoas e animais sen ser médico nin veterinario, o que non quita que sexa a figura máis estendida dentro do repertorio sandador galego, tratando tanto os males do corpo como da alma, utilizando para elo variados elementos naturais, conxuros, rituais máxico-relixiosos, etc., por veces levando ao enfermo a lugares que presentan determinadas características: cruces de camiños, cruceiros, cemiterios, adros das igrexas...

Traemos eiquí unha breve narración sacada da Escola de menciñeiros de Álvaro Cunqueiro (1976), titulada Xil da Ribeira. Non achegamos a narración completa, só a parte adicada a un persoeiro de Navia de Suarna. O bisavó de Xil fora curandeiro, e tamén seu pai, e a súa avoa e a nai, parteiras. Manuel Xil era natural de Ribeira de Piquín, e herdara, nos Xiles da Ribeira, o talento médico. Sempre que podía, estudaba o enfermo ao aire libre, baixo un enorme paraugas que tiña, xa porque chovese, xa porque sopraba o nordés, xa porque facía sol. Xil sentábase nunha pedra ou nun pequeno banquiño, e o enfermo tombábase no chan. Xil era especialista en quitarlle aos enfermos o que se chama volverse a suor, que é suar en frío, perder peso, perder a cor, e sentir entrar no corpo unha canseira que chegaba á alma. Xil preparaba as medicinas con herbas, e non cobraba. Mais estaba en contra do leite: "Se o leite fose necesario para o ser humano, estariamos mamando toda a vida. Un xato deixa de mamar, e pásase á herba e non volve a mamar. Un zorro deixa de mamar, un coello deixa de mamar... Hai que seguir o natural". Afastando o leite da dieta, receitaba queixos curados, xamón, viño quente, viño doce, baños e as esencias, que así chamaba ás súas herbas. Tamén era xastre de enfermos. Ía a ver a un, e dicíalle á familia que nada había que facer, que o enfermo íase, e preguntaba se tiña traxe novo, e se non o tiña, Xil ía a Lugo, Vilalba ou Mondoñedo, mercaba un corte tirando a escuro, e facía o traxe, que somente se poría o enfermo cando chegase a defunto. Algúns enfermos animábanse algo ao ver a Xil facerlles o traxe novo. A chaqueta era de sete botóns e non tiña petos. Un tal Moure, de Navia de Suarna, un pequeno fraco, ao que segundo Xil as súas grandes orellas lle viñan dun susto que lle dera o lobo unha tarde na que, sendo neno, perdérase nunha fraga, e despois non tomaba o sono, que todo se lle volvía espías se saía o lobo das tebras. Este Moure sandou cando xa estaba despachado de todo, e gastou o traxe que lle fixera Xil, e as xentes, nas feiras e festas, pedíanlle permiso para tocarlle as costas, e levaban os pais aos nenos para que acariñaran a chaqueta de Moure. Antes de ir a comer o polbo, Moure sentábase na feira nun lugar onde puidese ser visitado e tocado polos que el, sorrindo, iso que era máis ben adusto, chamaba os seus clientes. Poñíase á espera, tendo a súa égua do cabestro, na feira. Se non había clientes, pregaba aos coñecidos que lle tocasen a chaqueta: "Por respecto a Xil, home!". Xil morreu saíndo da casa da súa irmá propiamente para morrer. Xustamente era un corenta de maio e afeitárase aquela mañá. "Dentro dunha hora, dixéralle á irmá, ídesme a buscar a traédesme á casa sentado nunha cadeira".


Outro curandeiro famoso foi Luis Antonio Becerra Chao, alcumado como "O curandeiro de Vilaicente" (As Nogais). Naceu en Vilaicente o 4 de agosto de 1815. Á idade de 21 anos alistouse na Compañía de Voluntarios formada nas Nogais para perseguir aos carlistas, sendo miliciano durante bastantes anos na zona de Pallar de Xubín (Ourense), onde tivo grande amizade cun médico da zona. Falecido este contraeu matrimonio coa súa viúva, Manuela Mourenza, regresando a Vilaicente onde anos máis tarde quedou viúvo. Logo contraeu matrimonio con Manuela Peral, natural de Ferreiros de Valboa (Becerreá), non quedando dos mesmos descendencia. A Luis Antonio Becerra Chao parece que se lle daba ben a medicina, mesmo preparara algún composto que el mesmo comercializaba por Galicia e León. Pero a súa fama vén de terlle extraído unha moa á raíña Isabel II, extracción que realizou no Mesón Herbón das Nogais o 14 de setembro de 1858, feito polo que se lle concedeu a Cruz de la Orden de Isabel la Católica. Del consérvanse no Museo Provincial de Lugo dous pequenos retratos de autor ou autores anónimos, nun aparece a inscrición que di: "El facultatibo D. Luis Antonio Becerra y Chao, Caballero de la Orden Americana". Tamén fora nomeado Caballero descubierto, é dicir, tiña o privilexio de non descubrirse diante dos reis.

HERBAS E PLANTAS MEDICINAIS

Bruxas, sabias, curandeiros... utilizaban as plantas, en casos xunto con oracións e esconxuros, para curar os males, fose aplicándoas directamente sobre o corpo da persoa enferma ou como bebedizos ou, simplemente, como símbolo protector. O repertorio é abundantísimo. O talo do regaliz era considerado bo para a gorxa; a raíz e as follas da arandeira e a pel do sangumio para as dores de ventre; a xeixebra para as almorrás; a celidoña para as cortaduras; a árnica  para a circulación do sangue; o cinamono (árbore de Santo Eutelo) curaba a rabia; a xanzá para os catarros, tuberculose e para baixar a tensión porque clarea e purifica o sangue; a raíz e a flor da uz branca (a vermella é considerada velenosa) para as dores de cabeza e de lumbago; a raíz e a flor da carqueixa branca para rebaixar a tensión; a raíz e o talo da consoldra para os golpes e lombrigas do gando. Herba da envexa, herba da cruz (sobre esta, Fr. Martín Sarmiento escribiu: "Todas as enfermidades sana, senón a da morte, que é moi forte"), a oliveira, o carballo cerquiño (pasado un neno por unha fendedura practicado nel curábase o tangaraño ou raquitismo), o sabugueiro, herba do gando (tóxica pero con ela combatíase a epidemia dos animais), a artemisa ou herba de Nosa Señora, herba do demo... Mais dise que deben ser aplicadas con coidado, en doses controladas zugan o mal que hai nel. A característica que consideran máis común a todas as herbas medicinais é a súa sabor doce, fronte ás malas que lles atribúen un sabor amargo e desagradable, por iso non as comen os animais.

É rara a aldea da comaca dos Ancares onde non se recollan flores e plantas aromáticas que se deixan nunha cunca con auga durante a Noite do San Xoán para logo lavarse con ela por seren beneficiosa para a pel. Adoitan poñerse a macerar en auga sete plantas, se ben poden engadírselle outras: bioteiro, tróqueles, fieitos machos, fiúnchos, herbas do San Xoán, rosas silvestres e xestas.


Na Idade Media o bidueiro asociouse á bruxaría porque debaixo medra a amanita muscaria, un fungo alucinóxeno. Segundo a lenda, críase que as bruxas construían as súas vasoiras coa madeira desta árbore. Pero tamén posuía propiedades medicinais, a cortiza recomendábase para enfermidades da pel, reuma, gota, mal de pedra e enfermidades do ril. No ano 1745, na súa Viaxe a Galicia, unha muller do Cebreiro faloulle a Fr. Martín Sarmiento das virtudes do bidueiro. 

AS FONTES

En Galicia, fontes e mananciais ocupan un lugar sobranceiro no eido da lenda e da tradición. Xa no século VI, Martiño de Dumio denunciaba, no De correctione rusticorum, que o campesiño galego facía ofrendas de pan e viño ás fontes: "Uns adoraban o sol, outros a lúa ou as estrelas, outros o lume, outros a auga subterránea ou os mananciais das augas, crendo que todas estas cousas non foran creadas por Deus para uso dos homes senón que, nacidas de si mesmas, eran deuses...". Críase que en fontes e mananciais habitaban certas fadas que, coa fin de atraer aos humanos, prometían grandes riquezas. Tamén as hai que posúen propiedades sandadoras, profilácticas e purificadoras.


Cóntase que hai moito tempo, nun día moi caloroso de verán, pasou por Arroxo (Baralla) unha comitiva composta por un bispo cego, que ía montado sobre unha burra, e os seus criados. Deulle a sede, e xusto nese intre pasaban por diante dunha fonte. Foi beber e recuperar a vista. Daí o nome de Fonte do Bispo. 

Un día chegou unha muller ao municipio de Cervantes, dise que proveniente dalgún lugar de Asturias. A toda persoa que atopaba no camiño preguntáballe se coñecía unha fonte de poderes milagreiros que lera nun pergameo moi antigo. Mais ninguén soubo darlle resposta. A muller, enferma e case ao bordo da morte, chegou a Piornedo. Foi alí onde un veciño lle dixo onde estaba, mais advertíndoa de que non se quedara no lugar de noite, xa que podía morrer de frío ou ser devorada polos lobos. Pasou un día, e outro... e a muller non daba sinais de vida. Mais ao noveno día, os veciños víronna baixar polo mesmo camiño que percorrera días antes. O seu aspecto xa non era o dunha muller moribunda, a cor da vida retornara ao seu lívido rostro. Cando chegou xunto os habitantes de Piornedo contoulles que se bañara na fonte nove veces ao día durante os nove días que permanecera no lugar e que o último, unha nube negra baixou do Corno Maldito, un monte lindeiro co Biezo, situado a 1.849 metros de altitude sobre o nivel do mar. Cando a envolveu a nube, dos seus peitos manou un sangue negro e fedorento. Mais, de súpeto, a nube desapareceu como tragada pola auga do manancial. Cando a muller mirou para os seus peitos, viu que cada un tiña unha cicatriz que é por onde se fora o terrible mal. Dende aquel suceso, a fonte chámase de María González.

Durante a romaría que hai anos se celebraba xunto a ermida do San Lourenzo de Penamaior, en Becerreá, as persoas asistentes aproveitaban para achegarse ata a Fonte da Bidueira cuxas augas tiñan sona de curar varios males.

IGREXAS E ERMIDAS

Na igrexa de Cadoalla (Becerreá), coñecida como do Ecce Homo, as persoas devotas pasan un pano pola talla do Santo e logo úsanna cunha finalidade curativa e preventiva. No santuario de Tarnas (Cevantes), celébranse procesións individuais ao seu redor, de xeonllos ou camiñando. Na capela do Santo Antón do Seixo (Pedrafita do Cebreiro), a xente ofrece esmolas para curar unha doenza ou protección para os animais. No santuario do Ecce Homo, en Louzarela (Pedrafita do Cebreiro), dan voltas ao redor da imaxe para acadar a súa protección.


ÁNXEL FOLE NOS ANCARES

O día 11 de agosto de 1903 naceu o escritor Ánxel Fole (faleceu no 1984). A principios dos anos setenta, Manuel Rodríguez López (Paradela, 1934-Lugo, 1990) que vivía en Barcelona, estando de vacacións en Lugo coñece a Fole. No ano 1988 publica Viaxes con Ánxel Fole (Ediciós do Castro) onde relata as andainas que fixo co autor de Á Lus do Candil por varios concellos da provincia de Lugo. Do seu paso pola comarca dos Ancares recollemos só unha mostra: “En Becerreá, que ten luz eléctrica dende o ano 21 gracias a don Horacio, condono do Hotel Méndez Núñez de Lugo, torcemos cara Navia por unha estrada con moitas curvas, pero con bo firme”. Ao pasar por Becerreá, camiño de Pedrafita do Cebreiro: “É moi coñecido por estas terras o tránsito do evanxelista «Jorgito» Borrow, vendedor de biblias, que tivo mester de escolta ata chegar a Becerreá, por mor dos carlistas e bandoleiros que inzaban estes camiños”. “Deixámo-lo troiteiro río Ser e entramos no profundo e estreito val da vila medieval de Navia de Suarna, tantas veces condenada a desaparecer polo antigo proxecto dun complexo hidroeléctrico. Navia é unha fermosa vila que ultimamente perdeu o medo ó asulagamento”. “Subimos ó Cebreiro do Santo Grial galego e das pallozas”. “Para ir a Neira de Rei tórcese á esquerda nas aforas de Baralla e, logo, vírase á dereita en chegando ó pazo da Condomiña. O Casino era o lugar escolmado por don Ánxel para xantar”. “Don Ánxel lembra a excursión que fixo ós Ancares hai ben anos con Álvaro Gil, Celestino Fernández de la Vega, García-Sabell e Fernández Albor”. “Nestas pallozas circulares (fala de Piornedo), a estructura das cales é semellante ás das citanias antigas —explicou Fole— é de supoñer que a xente durmía en roda tocándose os pés e que no centro tiñan a lareira. As cortes eran pequenas porque daquela só había gando lanar”.

© Colectivo Patrimonio dos Ancares