Situada no monte do Barreiro, na parroquia de Liber. Segundo nos contou un veciño que na actualidade vive en Becerreá, cando era mozo acostumaban tirar unha pedra dentro da cova porque resoaba. Disque nela vivían os mouros. Unha vez caeu na cova unha pita que foi aparecer, despois de pasar baixo o río Navia, en Liber. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Non hai moitos anos uns furtivos sacaron á luz varias moedas utilizando un detector de metais. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Trátase da coñecida como Táboa de Hospitalidade de Astorga ou Pacto dos Zoelas, dúas inscricións xurídicas reflectidas no mesmo documento en datas distintas, inseridas nunha mesma prancha de bronce de 32 x 24 cm, coroada por un frontón triangular en cuxo interior aparece a data consular. O orixinal atópase no Staaliche Museem de Berlín e unha reprodución no Museo Romano de Astorga. As primeiras referencias que se teñen son as do Corpus Inscriptionum Latinarum (1869), onde indica que procede "de los confines astorganos donde fue llevada a Madrid, antes de mediar el siglo XVII; de Madrid, donde la poseía D. Lorenzo Ramírez de Prado, llevola a Roma Camilo Máximo, patriarca de Jerusalén y allí estuvo en el Museo de Bellorio, hasta que pasó al Real Museo de Berlín, donde se conserva".
Ocellum é un nome prerromano, co significado de cume, monte escarpado, outeiro que, ademais de como topónimo, funciona como epíteto, en ocasións acompañando a unha divindade indíxena como Arentius Ocalaecus ou Arentia Ocelaecca, como acontece coa ara adicada ao Lar Ocaelaego atopada en Vilariño (Sarreaus) e custodiada no Museo Arqueolóxico de Ourense, unha testemuña do sincretismo entre a relixión autóctona (Ocaelaego) e romana (aos Lares) en Galicia, terra onde abundan os topónimos rematados en -ozelo, -ouselle, -oselo... (Arcucelos, Fragoselo, Nocelo, Ouselle...). Ademais do Ocellum Gallaicorum citado por Ptolomeo, o Itinerario de Antonino (redactado entre o 196 e o 217) e o Anónimo de Rávena (do século VII, que manexou documentación de séculos anteriores) citan un Ocellum Duri ou Octoduron, identificado durante moito tempo, non sen polémica, coa cidade de Zamora, un poboado vetón documentado por Estrabón (64 a.C.-19/25 d.C.) no Libro III da súa Xeografía, e por Plinio o Vello (23-79 d.C.) que o describe na súa Naturalis Historia. Posteriormente apareceron outras posibles ubicacións dentro da provincia de Zamora, como Almaraz de Duero e Villalazán. No Itinerario de Antonino menciónase unha calzada dividida en dous tramos: o de Augusta Emerita (Mérida) e Caesaraugusta (Zaragoza) e de Asturica Augusta (Astorga) e Caesaraugusta (Zaragoza). Na punta de intersección das dúas vías atoparíase Oceloduri. Octo- é un deus celta, pero hai autores que opinan que o prefixo ocelo- significa, como apuntamos máis arriba, monte escarpado, outeiro, que tamén se atopa na toponimia. Por outra parte, a palabra Ocelus empregábase como teonimia de Marte en Xermania e na Bretaña. A denominación posterior oceloduri, proveniente de octoduron, é unha corrupción que transforma octo- por ocelo-, co sufixo (durum) que aparece en varios topónimos ao longo dos pobos prerromanos de Europa e que podería significar "forte no promontorio".
Por outra parte, García de la Riega, en Galicia Antigua. Discusiones acerca de su geografía y de su historia (1904), di que, aínda que hai quen identifican aos Desoncos co Doncos das Nogais, trátase dun erro debido á analoxía de ambas as dúas voces, pois os Desoncos pertencían á xente dos zoelas (así o demostra o Pacto citado), mentres que Doncos era localidade dos Seurros. Pero este mesmo autor, tamén de forma errada, lévaos para Duancos, parroquia do concello de Castro de Rei.
Segundo E. R. Luján, no seu Pueblos celtas y no celtas de la Galicia Antigua: Fuentes literarias frente a fuentes epigráficas, a etimoloxía do etnónimo Seurri é escura, mais presenta un sufixo -u(r)rus que se atopa nun conxunto de etnónimos da Galicia occidental e Asturias; di que non semella que poida tratarse dunha formación celta.
Situada na aldea de Casares, parroquia de Vilaiz. Unhas veciñas contáronnos que de nenas entraban con fachos acesos na longa gruta, abeirada ao principio por dúas "camas" de pedra onde durmían os mouros que custodiaban un tesouro. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Situada na parroquia de Vilouta, non moi lonxe do dolmen da Pedra Cobertoira. No lugar xantaban os pegureiros que coidaban das ovellas na Serra do Pico. Na pena hai unha especie de banzo onde se xuntaban os mouros. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Atópase entre Pedrelada e Regochao, na parroquia de Fontarón. Trátase dunha gran pena que recibe o nome pola forma que pode semellar unha enorme cabeza. A principios do século XX dise que se xuntaron 40 homes da parroquia para derrubala, utilizando para elo pancas de ferro e cordas tiradas por bois. Pero, por moito que porfiaron, non foron capaces de mover a pena. Sobre os anos setenta do pasado século, un grupo de mozos da parroquia tentáronno de novo, pero nesta ocasión utilizando un cartucho de dinamita. Pero nin así. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Situada a carón da estrada que vai a Louxas, pouco antes de chegar ao Lago. Contounos o señor Gerardo "O Minero", un home ao que só lle quedan algúns meses para chegar aos cen anos pero que os leva que non vexas, que recibe o nome porque, ao contrario do que pode parecer, era o lugar máis frío da zona. Desapareceu case na súa totalidade ao ampliar a estrada. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Recibe o nome unha pena situada nun monte do Lago (Fontarón). Caracterízase por posuír un enorme furado que semella unha ponte. Segundo a lenda foi o demo quen, encabuxado por non se sabe que causa, a furou dunha puñada. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Nas longas noites de inverno, o bisavó do noso informante pasaba as horas diante da lareira. Falaba do traballo, contaba historias... En fin, sempre tiña algo do que falar. Un día houbo que facer reformas na casa. O primeiro foi poñer unha cociña de ferro (económica, lle chamaban), mais mantiveron a lareira. Noite tras noite, o bisavó continuou a sentarse a carón da lareira. Falaba menos, si, a muller e os fillos preferían a comodidade da económica (menos fume, cómoda para cociñar...), pero para ser feliz chegáballe con escoitar as súas risas, e sentir e mirar para o lume da lareira. Pero chegou un día en que aumentou a familia e había que ampliar a casa para facer dous dormitorios. O cuarto que acollía a lareira foi o sacrificado. Dende aquelas, o bisavó, con cada día que morría, morría unha parte del mesmo. Foise en pouco máis dun mes. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Hai quen di que na Valiña, na parroquia de Agüeira (Becerreá), houbo un castelo que foi destruído polos Irmandiños durante a Gran Guerra contra a opresión dos grandes señores acontecida entre os anos 1467 e 1469. Unha das fontes documentamis máis importantes para coñecer o conflito é o Preito Tavera-Fonseca, unha arbitraxe entre o arcebispo de Santiago e logo de Toledo, Alonso III de Fonseca (1475-1534), e o seu sucesor Juan Pardo de Tavera (1472-1545). Pouco despois de chegar ao cargo, Pardo de Tavera reclamou a Fonseca dez millóns de maravedises polos danos sufridos nas fortalezas pertencentes á Mitra que o primeiro non reconstruíra.
Da ficha de Patrimonio da Xunta de Galicia, aberta a mediados dos anos noventa, nada se saca en limpo polo que se deduce que o sitio nunca foi visitado. Descoñecemos quen foi o primeiro en citar esta fortaleza na Valiña, en ningún traballo sobre a Revolución Irmandiña atopamos referencias, só unha breve e imprecisa reseña nun xornal histórico. Canto á tradición oral é inexistente, só algunhas persoas consultadas escoitaron falar deste suposto castelo, pero en épocas recentes.
Cremos que a confusión vén pola mala lectura do nome, ao confundir Agüeira con Aguieira. O citado preito fala dunhas 100 fortalezas destruídas polos Irmandiños, entre outras a de Pena Aguieira, coñecida tamén como Torre do Mariscal, situada no concello do Páramo. Ao pertencer ao señorío dos Ribadeneira e non á Mitra, non é obxecto de interese polos preiteantes, pero tamén serán importantes as testemuñas referidas a estes casos. Así sabemos que os Irmandiños derrubaron as nove torres da fortaleza de Sarria, dos Osorio, que logo foi reedificada, e o castelo de Pena Aguieira que permaneceu destruído. O escudeiro lugués Afonso do Campo confesa que estivo no cerco que a Irmandade tivo contra Pena Aguieira, coincidindo coas testemuñas de Ares de Rigueira, Afonso Ferreiro, Lopo do Outeiro, Fernán López de Betote e Gómez Paz. O campesiño Lope de San Silvestre, vasalo do mosteiro de Samos que participou no ataque, di que a Irmandade atacou a fortaleza de Sarria "e que derrocaran della toda la cerca derredor", e que despois o conde de Trastamara "biniera con mucha gente a la villa de Sarria e comezara a corregir la dicha fortaleza que dezian era suya e despues el dho conde de Trastamara fuera con la dicha gente contra otra fortaleza que se dice la Pena Aguieira e la combatiera y derrocara por el pie porque el dicho testigo se la vio derrocar e que despues se tornara a Sarria a donde dice que se murió e que lo llebaron a Astorga". O citado Lopo do Outeiro, vasalo do señor de Pena Aguieira, deixa claro que os límites entre un e outro dominio están demasiado próximos, un cuarto de legua, o que explica que o derrubamento das fortalezas de Sarria e Pena Aguieira coincidan no tempo.
Ao contrario do que acontece na Valiña de Becerreá, onde non se coñecen restos de ningún tipo, na Pena Aguieira do Páramo documentáronse restos da estrutura central da fortificación e entalladduras nas rochas onde se apoiaban as estruturas de madeira, ademais de obxectos cerámicos, metálicos e unha bóla lítica incrustada nunha viga carbonizada que corresponde a un proxectil.
A ponte das Pontes de Gatín sitúase na aldea do mesmo nome, no concello de Becerreá. Salva o río Navia. Posúe dúas bóvedas de lousa, unha, tirando a circular, de 15,90 metros de luz, e outra máis pequena na marxe dereita de 4,35 metros de luz que actúa como desaugadoiro durante as enchentas. Ten unha anchura media de 3,80 metros, reducíndose na parte central a 2,70 metros. No medio hai un miliario romano, reutilizado en tempos de Carlos III, que ten gravadas cruces e unha inscrición moderna. Nas inmediacións das Pontes de Gatín apareceron muíños circulares, tres moedas, tégulas e anacos cerámicos de clara filiación romana. Eiquí estaba a mansión romana de Pons Neviae, citada no Itinerario de Antonino, situada a carón da Vía romana XIX que, procedente de Asturica Augusta (Astorga) comunicaba con Lucus Augusti (Lugo). Desta importante infraestrutura consérvanse bos tramos en Ransinde e A Braña (O Bierzo), e O Comeal (Cervantes).
Pero, quen construíu a ponte? A razón dinos que persoas humanas, pero xa se sabe que eiquí en Galicia...
Ata non hai moitos anos era utilizada polos veciños como indicador meteorolóxico xa que, segundo vaia a ser o tempo, as súas augas adquiren unha ou outra cor.
No Archivo Histórico Nacional gárdanse 493 pergameos (o máis antigo é do ano 1161), practicamente inéditos, pois só se coñecen os dous de Afonso VIII (goberna co título de "rex Legionis e Galletie"; a falseada historiografía considérao como rei de Castela, denominándoo Alfonso IX) e algún outro solto, ademais dos utilizados por Villa-Amil y Castro. Un dos diplomas, moi maltratado e defectuoso, foi dado en Vilafranca do Bierzo no ano 1223, atopándose incluído na confirmación que do mesmo fixo o rei Fernando III. O mosteiro foi favorecido por Afonso VIII segundo consta nun documento, dado tamén en Vilafranca o 30 de abril de 1227, en que doa a Penamaior o couto e igrexa do Salvador de Furco, doazón confirmada por Fernando III e Afonso X en privilexios dados en Allariz no 1232 e en Palencia no 1255. Chegou a reunir a finais do século XIII numerosas propiedades, mesmo o abade tiña ao seu servizo dous "escudeyros do abade" que se chamaban García Pérez e Miguel Pérez (Villa-Amil y Castro na Ilustración Gallega y Asturiana, 1880, baixo o título Cuatro noticias sueltas del antiguo monasterio cisterciense de Penamayor).
Volvendo a botar man de Vázquez Saco, di que tamén estaban sen aproveitar os fondos que hai anos posuía Estanislao Pinacho: un libro becerro do século XVIII e máis de cen escrituras, conservándose, ademais, interesantes noticias nos fondos de Carracedo do Bierzo.
Nun documento do ano 1260, catorce persoas recoñecen que cometeron tropelías nos bens do cenobio e por elo renuncian á demanda e reclamacións que tiñan contra os monxes: "Pro malafactoria quam omnes fecimos donno abbate e conventu Penne Maiori violenter et dannose intrando et fragendo cautum suum renunciamus voci quam nos putabamus et demande quam iniuste faciebamus. Tali conditione firmantes tu nunquam nos de predicta factoria demandent".
No ano 1268, o Adiantado Maior de Galicia dita unha sentenza sobre a exacción do tributo da moeda no couto de Penamaior.
Un documento do ano 1262 fala de que os monxes recibiron en doazón un viñedo en Millaradello, lugar próximo a Vilafranca do Bierzo, para o seu consumo e celebración litúrxica. Dise que era o único mosteiro que non dependía directamente da abadía francesa do Císter. Das antigas dependenzas só quedan algunhas piastras que daban ao claustro, as súas pedras foron reaproveitadas noutras construcións.
O desaparecido cenobio foi fundado, entón, por monxes cistercienses proveniente do Bierzo que o habitaron ata a Desamortización do ministro Mendizábal no ano 1835. O abade de Carracedo manda a uns monxes baixo o mando dun prior para que erixan unha casa e oratorio coa finalidade de atender aos peregrinos que ían cara Compostela, xa que por aquí pasaba unha derivación do Camiño de Santiago, documentada polo monxe alsaciano Künig de Vach no ano 1495, escollendo "unha das profundas barrancadas que cortan as ásperas serras polas que penetraba o camiño francés en Galicia" (Torres Balbás, 1954). Canda eles traen unha imaxe da Virxe de Abarcas e un relicario que garda un Lignum Crucis. Os seus dominios extendíanse por áreas de Baleira, vales de Neira de Rei e Neira de Xusá (Baralla), Becerreá e A Terra Chá. Penamaior perdeu a dignidade abacial no 1505 cando foi integrado na Congregación de Castela, quedando unido a San Salvador de Salamanca. Sábese que no ano 1584 só contaba con catro monxes, e sete no 1803.
Consérvase a igrexa mosteiral, románica do século XII, reformada no século XVII, que está declarada como Ben de Interese Cultural (BIC). De planta basilical, conta con tres naves rematadas por tres ábsidas, a central hexagonal e semicirculares as laterais. A portada está formada por un arco de medio punto con catro columnas con decoración vexetal sobre a que figura o escudo da abadía e unha fornela coa imaxe da Virxe. Nos laterais ábrense unhas ventás con dobre arquivolta sobre columnas. No tramo máis próximo á cabeceira, nun dos laterais, ábrense un óculo decorado con boceis, bólas e cabezas humanas. No tímpano hai un círculo onde aparece unha cruz e a data de 1177; o nome de Didacus, posible construtor, e a inscrición ERA MCC IV I (ano 1162). Complétase cun león rampante, unha árbore con aves e un xinete con lanza e escudo ao que segue outro cabalo.
Nun aleiro do templo hai dous canzorros que segundo a crenza popular representan a Sede e a Fame.
Segundo a tradición, aquí tamén estiveron os cabaleiros do Temple, a famosa orde monástico-militar. Non moi lonxe do mosteiro, a menos de 1,5 quilómetros, por riba da aldea de Vilarín (non confundir coa finca Vilarín, na parroquia de Ouselle, onde apareceu un relevo do século I ou II d.C.), atópase a Pena do Castelo onde se di había unha torre dende onde os templarios vixiaban a contorna para protexer aos peregrinos a Santiago.
Cóntase que cando a restauración do templo atoparon unha mazmorra onde había un sistema para torturar aos presos polo método da goteira, que ben suxeitos por un mecanismo para que non se puideran mover, sobre a súa cabeza caía unha gota de forma intermitente que lle perforaba a tapa do cranio e lle podrecía os miolos.
Xunto a igrexa érguese a coñecida como A Cruz de Ferro (hoxe en día de madeira). Disque pola noite, os mortos que compoñen a Santa Compaña, a procesión nocturna de ánimas en pena, axeónllanse diante dela para para purgar as penas e acadar, así, a salvación das súas almas. Cóntase que cando tronaba, todos os raios ían parar a ela.
No antigo camiño que comunicaba O Cereixal co Convento érguese unha pequena ermida posta baixo a protección do San Lourenzo (a igrexa mosteiral de Penamaior está posta baixo o padroado de Santa María e San Lourenzo). Cóntase que tres homes andaban a cavar nos montes de Penamaior para botar o pan cando, de súpeto, o ceo encomezou a anubrar, ameazando con treboadas polo que decidiron voltar para a casa. Mais, como empezou a chover, dicidiron buscar acubillo na entrada da capela. Un deles, ao pousar a aixada por riba dunha lousa que había xunto a entrada, escoitou como aquilo soaba a oco, polo que lle dixo aos outros: "Así Deus me salve que eiquí hai un tesouro. Imos cavar". "Que dis! Estás tolo, non ves que é un lugar sagrado?", respondeu un dos compañeiros. Despois dunha forte discusión, decidiron non facelo. Rematou de chover e continuaron o camiño para a casa. Baixando polo Cereixal viron a un home moi ben vestido montado nun cabalo de cor branca que ao chegar xunto deles, preguntoulles en castelán: "Buenos días, señores, ¿ustedes no sabrán por donde queda la capilla de San Lourenzo?". Eles non dubidaron en facerlle as indicacións oportunas. Cando chegaron á Lagúa, un dos homes dixo: "Xa veredes como vai polo tesouro". Os outros dixéronlle: "Estente calado que aínda van pensar que estás tolo". Ao día seguinte voltaron para Penamaior e, ao pasar por diante da ermida, viron como a lousa estaba removida e ao seu carón as táboas dun pequeno baúl.
A tiro de pedra da ermida do San Lourenzo está a Pena da Cruz. Se houbo unha cruz, descoñecémolo, na actualidade non quedan pegadas materiais. Asegúrase que aquí maniféstase a Ánima Soila, quen noite si e noite tamén deambula dende o cemiterio de Penamaior ao cemiterio do Cereixal. En Galicia perdura a crenza de que para cada persoa existe unha alma illada ou soa, que esperta oportunamente ao que durme e ten que cumprir cedo algunha obriga ou emprender algunha viaxe, bastando para elo con rezarlle un Painoso a véspera. Non falla, sen embargo, quen diga que non debe rezarse á Ánima Soila porque é o mesmo demo.
Os arresponsadores son homes e mulleres que recitan unha serie de oracións ao Santo Antonio que axudan a recobrar a saúde, atopar persoas, animais e obxectos perdidos, alonxar o mal e, tamén, predicen o porvir. Corría o día quince ou dezaseis do mes de xullo do ano 1936 cando ducias de veciños e veciñas dos concellos de Becerreá e Navia de Suarna viron como, á atardecida, uns "regos de sangue" cruzaban o límpido ceo. A xente, confundida, comezou a preguntarse que sería aquel inusual fenómeno. A resposta deulla un arresponsador de Penamaior: A non tardar, un grave acontecemento ía traer a desgraza e o sufrimento a todo o país. Uns días despois, o 18 de xullo, gran parte do exército levantouse en armas contra a República. Comezaba a Guerra Civil. Os "regos de sangue" foron vistos, cando menos, nas parroquias do Cereixal (Becerreá) e de Rao (Navia de Suarna). Xa coa guerra en marcha, un avó da dona do noso informante caeu ferido na fronte de Zaragoza. Como é de supoñer, as noticias, por mor da situación, ademais de chegar tarde non eran de todo fiables. Para saber o estado do ferido, a familia recorreu ao arresponsador de Penamaior quen, despois de recitar unha xaculatoria ao Santo Antonio de Padua, díxolles que o ser querido estaba vivo e que pronto estaría preto da casa. En efecto, de alí a uns días trasladáronno para un hospital da cidade de Lugo, onde se recuperou. Á figura do arresponsador adicou un amplo estudo o profesor Lisón Tolosana no seu Perfiles simbólico-morales de la cultura gallega (1974). Di que predominan as xentes de idade avanzada, poden presentar algunha peculiaridade física ou social (coxeira, pobreza, viuvez...), son persoas profundamente relixiosas. Unha das xaculatorias máis extendidas é a seguinte: "Se buscas milagres, mira/morte e erro desterrados/miseria e demo fuxidos/leprosos e enfermos sans./O mar sosega a súa ira/redímense encarcerados/membros e bens perdidos/recobran mozos e anciáns./O perigo retírase/os pobres van remediados/cóntenno os socorridos/díganno os paduanos./O mar sosega a súa ira/redímense encarcerados/membros e bens perdidos/recobran mozos e anciáns./Gloria ao Pai, gloria ao Fillo/gloria ao Espírito Santo./Prega a Cristo por nós/Antonio diviño e santo/para que digamos así/das túas promesas sexamos".
Unha noite, alá polos anos sesenta do pasado século XX, un home chamado Xan Troula estaba axeonllado diante da Santa Cruz de Penamaior cando, de súpeto, sufriu a descarga dun raio. Todos os veciños viron como un cordón de lume atravesaba o seu corpo, elevándoo varios metros do chan. Cegados pola luz e enxordecidos polo estrondo, a xente observou como o corpo de Xan caeu na terra mollada, esparexendo polo lugar un forte cheiro a carne queimada. Xa todos temían o peor cando Xan se ergueu e, cos brazos abertos, deu uns trementes pasos cara os presentes. Mais axiña volveu a caer. Foi entón cando Roque da Eirexe, veciño e parente seu, acodiu no seu auxilio. Crendo que o ía atopar sen vida, alargou os brazos para darlle a volta e, nese intre, Xan abrazouse a el. Dende aquel suceso, o home converteuse nun afamado "arresponsador". Un dos casos de máis sona do que foi protagonista ocorreu cando unha viúva acodiu a el para procurar axuda porque un home deixara preñada a unha filla disminuída psíquica. Xan díxolle: "Vaite pra casa, farase xustiza". Aos poucos días, nas faldras do monte Calamouco atoparon a un home, tratante de gando que ía cara a feira de Becerreá, pendurando dun carballo, aforcado. Ao seu carón había unha nota manuscrita que dicía: "Deus me perdoe". Como compensación polo mal padecido, as autoridades entregaron á viúva unha bolsa do tratante chea de cartos.
Celebra a súa festividade o luns de Pascua. Levábanlle exvotos de cera que representaban o corpo de animais: vacas, cochos... Pertenceu á casa-torre de Horta. A ermida, hoxe en día restaurada, foi queimada o día 18 de xullo de 1936. Ao seu carón hai un cruceiro moderno.
Lugar divisorio entre as parroquias de Torés e Vilaicente (As Nogais) e Morcelle e Guillén (Becerreá). Segundo a tradición, eiquí reuníanse os curas das catro parroquias para comer. No sitio hai unhas pedras que disque pertenceron aos alicerces dunha antiga capela. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Lugar situado en Vilar de Ousón. O composto, castelanización de capela, vén do latín cappela, derivado de cappa, referencia ao anaco de capa que San Martiño deu a un pobre. Segundo nos contaron, eiquí había unha pequena ermida, logo trasladada para a aldea. Apareceron tumbas feitas con laxes. Un veciños de Vilar de Ousón contounos que se conservan antigos documentos que falan de que ata eiquí viñan enterrar aos veciños da parroquia de Liber que conta con igrexa e cemiterio próximos. De ser certo isto, este cemiterio do Chao da Capilla é anterior ao século XVII, data de construción da igrexa de Liber.
O 10 de agosto celébrase a festividade do San Lourenzo, queimado nunha parrilla nese mesmo día do ano 258 por orde do emperador romano Valeriano. Arredor deste día pode verse a choiva de meteoros, as perseidas, coñecidas como "vágoas de San Lourenzo". A continuación achegamos unha lenda relatada por Xosé Fernández Carrete, acontecida xunto a capela do San Lourenzo, en Becerreá, probablemente con orixe nun primitivo eremitorio fundado por monxes chegados de Carracedo do Bierzo que logo deu orixe ao mosteiro cisterciense de Santa María de Penamaior construído, entre outras funcións, para acoller aos peregrinos que ían a Compostela, función na que poñen moito empeño en negar un grupiño de persoeiros moi "rigorosos" e moi subvencionados a pesares de non estar recoñecida a variante, os mesmos que a finais do 2018 dixeron "descubrir" o camiño que fixo o alsaciano Künig a finais do século XV, cando xa no 2015 fomos os do Colectivo Patrimonio dos Ancares e a Asociación Val de Torés quen o visibilizamos ante a xente da comarca e os Concellos que nunca escoitaran falar do monxe. Pero vaiamos coa lenda.
A modesta capela do San Lourenzo está situada na estrada que vai cara a escola forestal, a carón dun antigo camiño que ía ata o mosteiro. Tres home da Lagúa, un da Casa Nova, outro da Casa de Nesa e un terceiro da Casa de Vázquez andaban a cavar nos montes de Penamaior para botar o pan cando, de súpeto, o ceo encomezou a anubrar, ameazando con treboadas polo que decidiron voltar para a casa. Mais, como empezou a chover, dicidiron buscar acubillo na entrada da capela. Un deles, ao pousar a aixada por riba dunha lousa que había xunto a entrada, escoitou como aquilo soaba a oco, polo que lle dixo aos outros: "Así Deus me salve que eiquí hai un tesouro. Imos cavar". "Que dis! Estás tolo, non ves que é un lugar sagrado?", respondeu un dos compañeiros. Despois dunha forte discusión, decidiron non facelo. Rematou de chover e continuaron o camiño para a casa. Baixando polo Cereixal viron a un home moi ben vestido montado nun cabalo de cor branca que ao chegar xunto deles preguntoulles en castelán: "Buenos días, señores, ¿ustedes no sabrán por donde queda la capilla de San Lourenzo?". Eles non dubidaron en facerlle as indicacións oportunas. Cando chegaron á Lagúa, un dos homes dixo: "Xa veredes como vai polo tesouro". Os outros dixéronlle: "Estente calado que aínda van pensar que estás tolo". Ao día seguinte voltaron para Penamaior e, ao pasar por diante da ermida, viron como a lousa estaba removida e ao seu carón as táboas dun pequeno baúl.
A ermida do San Lourenzo atópase na parroquia de Penamaior (Becerreá), a media ladeira da Serra da Pena do Pico. Trátase dunha humilde capela de planta rectangular, de doce por seis metros, cuberta en lousa a dúas augas. No interior só conserva un altar de pedra moderno e unhas toscas pinturas murais na cabeceira, tamén modernas. Para protexela, a antiga imaxe do santo está gardada nunha casa da parroquia.
Descoñécese cando foi construída. Na segunda metade do século XIX, o historiador Villa-Amil y Castro asegura que foi erixida como eremitorio por uns monxes procedentes do mosteiro de Carracedo do Bierzo que logo fundaron o mosteiro de Santa María de Penamaior no século XII, feito que tamén testemuña a tradición oral.
Cando hai máis de sete anos dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares lanzamos a iniciativa para recoñecer unha variante do Camiño de Santiago que bautizamos como Vïa de Künig, entre a documentación que conseguimos para xustificar o paso de peregrinos por Becerreá atopamos varias referencias á capela do San Lourenzo, as máis antigas do século XVI que citan a ermida como de San Lourenzo do Ramallal, San Lourenzo do Rebolal e San Lourenzo do Rebolar. Un documento do ano 1568 infórmanos que nese ano xa se celebraban na ermida actos relixiosos en honra do santo; e outro do 1694 dinos que nas inmediacións había un cemiterio do que non quedan restos, confirmado polo periódico El Lucense en xuño de 1892 onde se di que ao seu carón había un camposanto.
Alancando no tempo, o xornal El Gallego de marzo de 1833 fala de que xunto a ermida había un campanario do que non quedan restos visibles. Por unha noticia recollida no tamén desaparecido periódico El Regional do mes de marzo de 1892, sabemos que xunto a Pena da Cruz, situada a poucos metros da capela, enterraron un peregrino.
Pola documentación de entre os séculos XVI e XIX e os xornais de entre mediados do XIX ata finais dos anos noventa do século XX, coñecemos que a romaría celebrábase inicialmente o día 10 de agosto, pasando despois aos días 10 e 11. O día principal había misa ao mediodía e despois banda de música. As persoas acostumaban levar a comida, e alí xantaban e merendaban. A prensa da época informa de "grandes merendas, tiro ao prato e festa campestre con orquestras". Á romaría non só asistían as xentes de Becerreá, tamén dos concellos limítrofes, principalmente do extinto de Neira de Suxá, a actual Baralla.
A principios do século XXI deixou de celebrarse xunto a capela, sendo trasladada para o cume de máis sona do concello de Becerreá, a Pena do Pico, organizada por radioafeccionados de Lugo no que tamén participaban os do Bierzo que incluso colocaron no sitio unha cruz de ferro, cambio polo que se ve non deu resultado xa que ao pouco tempo desapareceu.
A
parroquia de Penamaior é unha das poucas de Galicia que teñen unha
dobre advocación: Santa María do San Lourenzo de Penamaior, a primeira
relacionada co mosteiro cisterciense e o segundo coa ermida o que dá
idea da importancia que este santo, condenado a morrer na parrilla por
orde do emperador romano Valeriano o 10 de agosto do ano 258, tiña para
as xentes da zona. O que non sabemos é se foi primeiro Santa María ou
San Lourenzo, se ben hai quen conxectura que foi o segundo que lle daría
inicialmente nome á parroquia e que logo pasaría a ter dous padroados
cando a fundación do cenobio cisterciense.
A zona onde se levanta a ermida está asociada a rituais. Moitos romeiros aproveitaban para achegarse ata a cercana Fonte da Bidueira cuxas augas tiñan sona de curar determinados males. Na contorna tamén hai penas de nome evocador, como A Pedra da Vella ou dos Vellos, A Pena do Frade e A Pena dos Tres Señores, ademais da citada Pena da Cruz.
A ermida do San Lourenzo non está exenta de lendas. Cóntase que tres homes andaban a cavar nos montes de Penamaior para botar o pan cando, de súpeto, o ceo encomezou a anubrar, ameazando con treboadas polo que decidiron voltar para a casa. Mais, como empezou a chover, dicidiron buscar acubillo na entrada da capela. Un deles, ao pousar a aixada por riba dunha lousa que había xunto a entrada, escoitou como aquilo soaba a oco, polo que lle dixo aos outros: "Así Deus me salve que eiquí hai un tesouro. Imos cavar". "Que dis! Estás tolo, non ves que é un lugar sagrado?", respondeu un dos compañeiros. Despois dunha forte discusión, decidiron non facelo. Rematou de chover e continuaron o camiño para a casa. Baixando polo Cereixal viron a un home moi ben vestido montado nun cabalo de cor branca que ao chegar xunto deles, preguntoulles en castelán: "Buenos días, señores, ¿ustedes no sabrán por donde queda la capilla de San Lourenzo?". Eles non dubidaron en facerlle as indicacións oportunas. Cando chegaron á Lagúa, un dos homes dixo: "Xa veredes como vai polo tesouro". Os outros dixéronlle: "Estente calado que aínda van pensar que estás tolo". Ao día seguinte voltaron para Penamaior e, ao pasar por diante da ermida, viron como a lousa estaba removida e ao seu carón as táboas dun pequeno baúl.
Foi tanta a sona do San Lourenzo de Penamaior que o cura e poeta natural de Toldaos (O Incio), Teolindo Cortiña Toural (non aturaba a Benito Pérez Galdós polo seu anticlericalismo), lle adicou un poema no ano 1912.
A construción da igrexa de San Xoán de Becerreá, deseñada polo arquitecto diocesán Nemesio Cobreros Cuevillas, comezou no ano 1904 pero, debido á falta de cartos para as obras, o remate demorouse más de catro lustros. Non foi consagrada ata o 27 de novembro de 1927. Dise que na construción utilizáronse as pedras da primitiva parroquial que estaba xunto o cemiterio onde se conserva unha pedra, único resto do desaparecido templo. As noticias sobre esta igrexa son escasas. El Clamor Público do 18 de setembro de 1862 achega a noticia dun roubo. Doutro roubo fala El Regional do 10 de decembro de 1898, cometido entre os días 7 e 8 por un veciño de Fontes que accedeu polo campanario (uns meses despois fuxiu do cárcere), e El Norte de Galicia do 3 de marzo de 1903 informa que cando a visita que fixo a Becerreá o deputado Enrique Saavedra Bálgoma xa estaba en ruínas, "incapaz para el culto".
Durante as obras, os oficios relixiosos celebrábanse onde está o Bar Correos. Segundo a tradición oral, nos anos da gripe (1918-1919) amontoaban eiquí os cadáveres, mesmo asegurándose que algúns eran levados vivos. Consérvase unha foto de Ruth Matilda Anderson do 11 de xuño de 1925 da procesión do Corpus en Becerreá onde se ve o edificio que se utilizou provisionalmente como igrexa. Entre os anos 40 e 60 tamén funcionou no edificio o coñecido como Bar Cine ou Gran Cinema (anteriormente tamén funcionara como salina). Unha noticia de El Progreso do 29 de xuño de 1945 informa que con motivo das festas patronais do San Xoán, os falanxistas organizaron varios actos, entre outros "la magnífica idea del camarada Rosón al llevar a todos los peques de los contornos al cine y obsequiarlos con golosinas".
Pero por moito que buscamos, pouco atopamos sobre a queima do templo o día seguinte ao golpe de estado fascista de xullo de 1936. O motivo que nos empurrou a procurar información sobre ese suceso débese a algúns díxome-díxomes que falan de que os "roxos" do concello de Becerreá lle plantaran lume o 19 de xullo, día de feira na vila. Despois de preguntar a varias persoas que xa naceran daquelas, unhas aseguran que non viron o lume pero que si oíran falar "de que algo pasara". Outras, pola contra, negan que acontecera tal suceso. Dende a inauguración, os Boletíns do Bispado de Lugo limítanse a relacionar o nomeamento dos párrocos, e na prensa aos actos sociais (bautizos e vodas principalmente), algunha doazón particular ou subvención de organismos públicos, e sobre todo á publicación de esquelas.
Unha anotación, realizada no Libro de Fábrica da igrexa polo párroco José Castedo González no ano 1941, di: "... siendo quemados los altares y casi todos los objetos de culto, con sus campanas, que fueron fundidas en la gran hoguera que los amotinados rojos hicieron en la plaza delante de la iglesia". O que nos chama a atención é esa queima das campás "fundidas en la gran hoguera". Para fundir o bronce precísase, como mínimo, unha temperatura superior aos 900º C, e unha fogueira, en condicións óptimas, alcanza como máximo os 400º C. Pero máis chamativo resulta que no Libro de Fábrica se mencionen compras e doazóns de floreiros, reclinatorios, alfombras, obras menores... e non aparezan as campás cando son un dos elementos fundamentais de calquera parroquial que se prece. E outro dato: varias imaxes que podemos ver na igrexa son anteriores a 1936.
O que si pode aclarar o acontecido o 19 de xullo de 1936 é un documento do 16 de febreiro de 1937, nunha declaración de Antonio Rosón Pérez (Causa 339-37), "hermano del Jefe de Información, Prensa y Propaganda de la Falange Española de Becerreá", realizada contra o Brigada da Garda Civil Emilio Baliño, comandante do posto de Becerreá, a quen acusou de ter actuado con pasividade e "negligencia en el cumplimiento de su deber" durante os sucesos ocorridos na vila o día seguinte da sublevación fascista, cando os dirixentes republicanos convocaron unha manifestación para amosar a súa repulsa polo golpe de estado do día anterior. Na declaración, Antonio Rosón di que "por manifestaciones de personas de solvencia, por las que tuvo conocimiento de que el Brigada Comandante del puesto parlamentó con los rebeldes y que les hizo manifestaciones en ese sentido... Al arrancar el coche con dirección a Lugo, hizo manifestaciones o gestos marxistas". Cando o sacristán, de nome Antonio, lle propuxo aos falanxistas "albergarse dentro de la iglesia para defenderla a tiros... el declarante dice que ofreció su prestación personal, pero le hizo ver la dificultad de la falta de armas".
Ao longo da declaración contra o brigada, sete meses despois, só se fai fincapé na "ocupación de la iglesia",
pero ningunha mención (nen sequera se insinúa) á queima do edificio,
tampouco dos altares, obxectos de culto ou campás. Se fora certo, de
seguro que o falanxista non o ía obviar, simplemente porque iso
reforzaría a súa acusación contra o garda civil. Por certo, o expediente
contra o brigada foi sobresido.
Foi durante a Guerra Civil cando caeu sobre Fontarón unha gran pedrada. Os vellos, lembrándose da vella campá, dicían: "Se estivera a Cadela non apedraba".
"Tocan os frades a campá/pra escorrentar o nubeiro,/ben eles sudan pra encher/pra todo o ano o granceiro".
(Achegada por José Osorio e Suso Telo). Naceu na Ferrería, parroquia de Penamaior, o día 8 de maio do 1886. Aos nove anos marchou cos seus pais a vivir para Madrid onde comezou os seus estudos no colexio dos PP. Escolapios de San Antonio Abade; disque lle tiñan que quitar os libros no recreo de tan estudoso que era. Despois pasou ao Seminario para cursar estudos eclesiásticos. Logo foi enviado como becario ao pontificio Colexio Español de Roma onde se doctorou en Teoloxía e Filosofía. De volta á Península, licenciouse en Dereito Canónico pola Universidade Pontificia de Toledo. Foi ordenado sacerdote en xullo de 1912. No 1935 foi nomeado bispo de Mondoñedo onde estivo durante nove anos despois dos cales foi trasladado para a diócese de Oviedo. No mesmo ano, durante unha asemblea celebrada en Pontevedra, espuxo a idea de fundar o museo diocesano, artístico e histórico. No mosteiro de Lourenzá creou o Seminario Maior. Foi nomeado cardenal por Pío XII o 12 de xaneiro de 1953. Asistiu aos cónclaves para a elección dos papas Xoán XXIII e Paulo VI. Foi un dos principais promotores da canonización dos relixiosos anticomunistas e antirepublicanos mortos durante a Guerra Civil. Como cardenal visitou Becerreá no ano 1966, sendo un dos principais impulsadores da construción dunha casa de exercicios espirituais. Colaborou na revista Lucvs no ano 1961 onde fai un percorrido pola historia da freguesía de Penamaior e da románica igrexa mosteiral, lembrando tamén a súa nenez: "Aquela posta de sol..., cando cheguemos á casa, deixamos as ovellas e vamos ata alí, pra ver qu-é aquelo", ou "E o escano vello e carcomido, xunt-á lareira", rematando o artigo cunha poesía de Noriega Varela: "Nosa fala é un paxariño/que adoita fagué-lo niño/no seio d-o hirsuto monte/ben na pola d-un espiño/ben á beira d-uha fonte/... eu moito a venero, e creio/que somente no ceio/pode haber fala mellor". Morreu en Barcelona o 8 de marzo de 1973. Está enterrado na igrexa parroquial de San Paulo de Tarragona, cidade da que foi arcebispo. Noriega Varela adicoulle o poema Al Excmo. Sr. Doctor don Benjamín de Arriba Castro, obispo de Mondoñedo (Temporis puncto).
A festa das Candelas celebrábase en Becerreá o día 2 de febreiro (adoitaban durar dous días). Na actualidade limítase aos actos relixiosos que comezan coa tradicional bendición das candeas. A asociación cultural As Candelas leva anos traballando pola recuperación desta festa que pasaba por ser unha das máis importantes do concello.
A igrexa de San Pedro de Cadoalla, coñecida tamén como O Santo ou Mosteiro do Ecce Homo, atópase en Saa, a carón don primitivo castro da Idade do Ferro que foi "baleirado" por unha canteira. Trátase dun templo de grandes dimensións coroado por unha cúpula octogonal cunha lanterna con ollos ocos.
A
torre, acaroada á fachada principal e que actúa como
pórtico, apoia sobre catro piares con arcos de medio punto. A
cabeceira está presidida pola talla, do 1727, do Ecce Homo, e a
ambos lados as imaxes de madeira policromada da Virxe
do Carme, San Pedro (doadas por Manuel Pardo de Vera), San Xoán, San
Xosé, San Roque e Santa Apolonia. Este ano 2023 comezouse a recadación
de donativos para arranxar o retábulo lateral. É probable que a igrexa
fora construída sobre
unha románica; o
que fora cura párroco de Cadoalla, José Seco Castedo (falecido o 6 de
marzo de 1960), aseguraba que o templo tiña orixe no século XII. Aínda que non existen datos arqueolóxicos nin
escritos, mesmo se conxectura que nas inmediacións houbo un
mosteiro.
Un
documento de finais do ano 1809 achega que no mes de febreiro dese
ano, durante a Guerra de Independencia, os soldados franceses
consumiron dúas fanegas e media de pan pertencentes á igrexa por un valor de 90 reás de
vellón.
No ano 1815, o administrador do santuario mercou un reloxo de sol por 370 reás que mandou colocar na torre do campanario.
Entre os anos 1819 e 1822, os carreiros que ían ata igrexa dende Castelo, Cadoalla e Saa foron substituídos por uns camiños mellores, investíndose 7.600 reás. Nun documento do ano 1876, o camiño que ía dende Castelo cítase como Camiño da Igrexa, e noutro do 1914 como Camiño do Souto.
Nunha foto dos anos corenta, extraída de O feitizo de Maruja Roca, de Nieves Neira Roca (2020), vese que ao campanario accedíase por unha escaleira exterior, desaparecida na actualidade.
Nos arredores da igrexa apareceron tumbas de laxas (hoxe en día desaparecidas). Segundo a lenda nunha había enterrado un rei.
Os días 14 e 15 de setembro celébranse as coñecidas popularmente como Festas do Santo, en honra do Ecce-Homo que se venera na igrexa (algún ano a celebración duraba ata tres días). Ademais do ritual relixioso, os veciños acostuman montar uns casetos no Souto da Bouza de Saa, ateigados de comida e bebida. A instalación dos casetos é un costume recente, anteriormente, tal como recollen as crónicas, a xente "acude con las cestas bien repletas, que luego despacharán reunidos en familia, bajo las sombras de sus frondosos castaños".
O seu culto vén do ano 1727 cando o cura, Xosé Valcárcel Quiroga, mercou a imaxe, pagando a metade en cartos e a outra metade en misas. Conseguiu reunir á xente dos pobos de Becerreá, Ouselle, Cruzul e Cadoalla e encamiñarse con todos eles cara os "Picos de Ancares", onde se encargara a nova imaxe do Santo a un carpinteiro, que en "magna procesión" emprenderon o longo percorrido ata San Pedro de Cadoalla.
O día 6 de setembro comezaba a "Novena" que, segundo a prensa, "siendo muchas las personas que acuden a la misma por su fervor hacia el Santo y por el hermoso del paraje". En
tempos, os veciños ían á igrexa con trigo ou centeo que logo
era vendido para mantemento do santuario. Destes cartos, o párroco
recibía unha parte xa que, segundo unha sentenza do Tribunal
Eclesiástico de 1761, tiña dereito á quinta parte das esmolas que
se recadaran durante o ano.
O 24 de xullo de 1889, o Concello de Becerreá, presidido polo seu alcalde
Arturo González Vázquez, anuncia a celebración dunha feira anual "de
toda clase de ganado vacuno, de cerda, lanar, cabrío y principalmente de
caballerías" os días 14 e 15 de setembro, "en el mismo punto que se
celebra la antigua función del Ecce-Homo de Cadoalla", engadindo que con
tal motivo "se harán festejos extraordinarios que contribuyan a la
distracción y entretenimiento del mismo". No mes de setembro de 1991 anúnciase que as mellores cabezas de gando recibirán "premios en metálico los mejores que se presenten".
No ano 1966 a prensa publica que a Comisión de festas estivo formada por "jovenes de ambos sexos", destacando o labor desenvolvido "por las féminas". No ano 1968 a Comisión integráronna José Antonio Montaña e Jesús Pereira, por Becerreá, e Emilio Neira e Manuel Merlán, por Cadoalla. Que a Comisión estivera formada por veciños de Becerreá e Cadoalla debíase a que a parte lúdica das festas repartíanse entre entre as dúas parroquias, a primeira na capital municipal.
Ao Santo acúdese para pedir un favor ou para agradecerlle un xa concedido, para quen o pide ou en nome doutras persoas. O párroco impón unha imaxe do Santo (un pequeno Ecce Homo) por riba da cabeza do devoto, dicindo: "Que el sexa pre ti, o camiño, a verdade e a vida". Moitos penitentes pasan un pano pola talla e logo úsanna cunha finalidade curativa e preventiva. Hai algúns anos traían exvotos representando o corpo humano e tamén animais: vacas, xatos, cochos, etc. Ata non hai moitos anos, como protección, adoitábase arrincar unha estela da porta do templo e gardala na casa o que obrigaba, cada certo tempo, a reparala. Tamén hai procesión coa imaxe do Santo arredor do templo. Á romaría non só acudía xente do concello de Becerreá, tamén de Baralla, Cervantes, Navia de Suarna, As Nogais, Pedrafita do Cebreiro, Triacastela e mesmo de Lugo.
Ata o ano 1832 había varios penedos por riba e diante da igrexa que foron demolidos e así deixar máis espazo aos devotos que querían camiñar de xeonllos ao redor do templo para cumprir o ritual; o custo ascendeu a 1.900 reás.
Os días da romaría viñan soldados para
manter a orde xa que as liortas eran bastante frecuentes.
Pagábaselle coas doazóns dos asistentes. No ano 1827 o custo ascendeu a 40 reás "que se dieron a los soldados que vinieron a pacificar la romería".
No século XIX celebrábanse no santurio catro festividades: Santa Apolonia, a Pascoa de Resurrección, o Luns de Pentecoste e a do Ecce Homo.
O xornal El Progreso do 11 de setembro de 1968 publica unha poesía escrita por José Pereira Vilares, "un ilustre hijo de estas tierras", dedicada ao Ecce-Homo:
Ata o ano 2010 ou 2011, no Carballín, un pequeno lugar da parroquia de Cadoalla, situado a carón da vella N-VI, había un tosco peto cunha pequena talla en madeira que representaba ao Ecce Homo. En varias ocasións roubaran as esmolas que lle depositaban os devotos, pero a derradeira vez tamén desapareceu o Ecce Homo; só atoparon o peto, baleiro, tirado nun monte próximo. A foto do peto é de Sabino García González quen non lembra a data exacta de cando as fixo, pero dinos que foi sacada entre o 1983 e 1985. Quizais se trate da única imaxe que se conserva.
Mais, por casualidade, uns meses despois (abril de 2015) chegou ata as nosas mans un traballo de licenciatura (inédito) da que fora veciña e profesora da vila de Becerreá dona Guadalupe Pardo González, tese escrita no ano 1957, dirixida polo profesor don Ramón Otero Túñez, baixo o título Notas sobre el arte en Becerreá. Neste traballo achega a transcrición dun documento do 13 de xaneiro do 1704 en que o papa Clemente XI concede indulxencias por medio dunha bula á "Cofrafía de Fieles de Cristo de Ouselle, de ambos sexos, debaxo del título de las Ánimas del Purgatorio".
Achégase a transcrición realizada por dona Guadalupe.
Os arresponsadores e as arresponsadoras recitan unha serie de oracións ao Santo Antonio que axudan a recobrar a saúde, atopar persoas, animais e obxectos perdidos, alonxar o mal e, tamén, predicen o porvir. Corría o día quince ou dezaseis do mes de xullo do ano 1936 cando ducias de veciños e veciñas dos concellos de Becerreá e Navia de Suarna viron como, á atardecida, uns "regos de sangue" cruzaban o ceo. A xente, confundida, comezou a preguntarse que sería aquel inusual fenómeno. A resposta deulla un arresponsador: A non tardar, un grave acontecemento ía traer a desgraza e o sufrimento a todo o país. Uns días despois, o 18 de xullo, gran parte do exército levantouse en armas contra o goberno lexítimo da República. Comezaba a Guerra Civil. Os "regos de sangue" foron vistos, cando menos, nas parroquias do Cereixal (Becerreá) e de Rao (Navia de Suarna).
Unha noite, alá polos anos sesenta do pasado século XX, un home chamado Xan Troula estaba axeonllado diante da Santa Cruz de Penamaior cando, de súpeto, sufriu a descarga dun raio. Todos os veciños viron como un cordón de lume atravesaba o seu corpo, elevándoo varios metros do chan. Cegados pola luz e enxordecidos polo estrondo, a xente observou como o corpo de Xan caeu na terra mollada, esparexendo polo lugar un forte cheiro a carne queimada. Xa todos temían o peor cando Xan se ergueu e, cos brazos abertos, deu uns trementes pasos cara os presentes. mais axiña volveu a caer. Foi entón cando Roque da Eirexe, veciño e parente seu, acodiu no seu auxilio. Crendo que o ía atopar sen vida, alargou os brazos para darlle a volta e, nese intre, Xan abrazouse a el. Dende aquel suceso, o home converteuse nun afamado "arresponsador". Un dos casos de máis sona do que foi protagonista ocorreu cando unha viúva acodiu a el para procurar axuda porque un home deixara preñada a unha filla disminuída psíquica. Xan díxolle: "Vaite pra casa, farase xustiza". Aos poucos días, nas faldras do monte Calamouco atoparon a un home, tratante de gando que ía cara a feira de Becerreá, pendurando dun carballo, aforcado. Ao seu carón había unha nota manuscrita que dicía: "Deus me perdoe". Como compensación polo mal padecido, as autoridades entregaron á viúva unha bolsa do tratante chea de cartos. (Recollida de Vento nas Xestas).
Pouco se sabe sobre a vida de Francisco Otero. Naceu o 14 de marzo de 1860. A nai chamábase Josefa, e o pai José. Tiña un irmán máis novo. Con 19 anos foi para Madrid. Lemos nos xornais da época: "Soltero y huérfano de padre, vino a Madrid con la esperanza de mejorar de fortuna... Contaba, a lo que parece, con el apoyo de un pariente llamado Francisco Seijas Arriba, portero del ministerio de Gracia y Justicia, quien le prestó protección y dándole cuatro mil reales para establecer una pastelería... situada en el número 2 de la calle de Milanesas...". Dise que vivía cunha moza, "a quien llamaba hermana", de dezasete anos. Os costumes de Otero non chamaban a atención dos veciños, pechaba cedo a tenda, "salía pocas veces de noche, y no dió pretexto alguno para que con razón o sin ella se le censurase". Pero os negocios "no tenían resultado próspero, no sabemos si por mala fortuna o por administración desarreglada". O parente deixou de apoialo, e cara mediados de decembro Francisco quedou sen casa e sen recursos. "En estos doce o quince últimos días, Otero dividió su tiempo entre las tabernas, los cafés y las casas de mal vivir, acusando de su desgraciada situación a un individuo llamado Antonio García que es dueño de una taberna en el número 16 de la Cava-Baja". Este e outro home de nome Antonio Pérez Cobos tamén foron detidos, declarando que Francisco contáralles a súa intención de suicidarse, pero tamén de realizar prácticas de tiro ás aforas da capital.
Pero, de onde era natural o panadeiro Francisco Otero? Segundo a prensa da época: para uns de Santiago de Lindín (Mondoñedo), para outros de Santiago de Nantín (Becerreá).
Benito Pérez Galdós escribiu entre 1872 e 1912 os Espisodios Nacionales, unha serie de novelas históricas que tratan da historia de España dende 1805 ata 1880. Lemos: "El mismo día 30 quiso hacer de las suyas el fanatismo sectario: al entrar en coche por la Puerta del Príncipe del Palacio Real Alfonso XII con su esposa María Cristina, les disparó dos tiros un vesánico, Francisco Otero González, natural de Santiago de Nantín, aldea de la provincia de Lugo. Las alevosas balas no tocaron a los reyes...".
Carlos Rojas, no seu libro Alfonso de Borbón habla con el demonio (1995), di que era de Santiago de Nantín. José María Zabala, en Elena y el Rey. La historia del amor prohibido entre Alfonso XII y Elena Sanz (2014), tamén trae a Francisco Otero para Becerreá.
No ano 1927, gábase o labor de Fuco por lanzar a iniciativa de que o Centro Galego da Habana patrocinara a construción e sostemento dun “Sanatoio de antituberculosos”, propoñendo varias medidas para recadar os cartos.
Fuco tamén tivo os seus máis e os seus menos canto á orixe da lingua galega, defendendo a súa procedencia do latín. En Cultura Gallega, número do 55 ao 58, do ano 1938, J. Peyno, baixo o título La grafomanía de Fuco Gómez, rebáteo, argumentando, ao tempo que lle chama "ignorante" e "ridículo", que o galego “no nació del latín ni mucho menos. Antes de que las águilas del imperio romano conquistasen España… existía un lenguaje antiquísimo… del cual todavía hoy conservamos, a través del tiempo y del espacio, muchísimas voces, giros y modismos. Y ese lenguaje no era otro que el céltico, más o menos influenciado por fenicios, griegos, galos, etc.”. En contestación, días despois Fuco enviou unha carta aos xornais Diario de la Marina e Hoy, calificando de “monstruoso” o artigo de Peyno. A polémica aínda continou durante algún tempo.
No mes de decembro de 2020, a asociación Rente ao Couce e o colectivo Patrimonio dos Ancares celebramos un roteiro en homenaxe a Fuco Gómez nos 125 anos do seu nacemento.
En febreiro de 2022, Rente ao Couce, despois do prace do Concello de Becerreá, colocou unha peza de metal en lembranza da súa figura na Casa da Cultura, obra do artista ruso-naviego Pavel Yakushev.
Pero o recoñecemento a nivel institucional dunha persoa que levou o nome de Becerreá e de Galicia alén mar continúa á espera.
Organizado pola asociación Rente ao Couce, o 12 de decembro de 2020 programáronse unha serie de actividades para recuperar a Feira que ata o ano 1962 se celebraba o día 12 de cada mes en Becerreá. Este ano 2024, cun lustro ás costas, podemos asegurar que a celebración xa está máis que consolidada e recoñecida. Como o 12 de decembro cae en xoves, trasládase para o sábado 14. E un ano máis, a asociación fará entrega do "Foucín de honra" que nesta edición depositarán nas mans dun dos máis senlleiros embaixadores da comarca: Xosé Espín Mejía. Os nosos parabéns a Rente ao Couce e ao galardoado.
Naquela primeira edición, dende Rente ao Couce pedíronos ao Colectivo Patrimonio dos Ancares se queriamos participar cunha charla arredor da historia das feiras de Becerreá, principalmente, e da comarca dos Ancares. A verdade é que a documentación escrita e información oral da que dispoñiamos era pouca xa que o noso labor principal céntrase noutras materias, pero todo era cuestión de buscar. E así fixemos. Aínda que seguramente falta moito por recoller, cremos que co conseguido podemos facernos unha idea clara da creación e evolución das feiras e mercados no noso territorio. Dende eiquí queremos agradecer a información proporcionada por veciños e veciñas, sen esquecernos de varios documentos (algúns verdadeiras xoias) que nos doaron e cederon Hugo Pardo-Vivero Vilares e Ruth Hidalgo. Ademais dos datos históricos, tamén conseguimos facernos con varias historias, lendas e tradicións que se desenvolveron ao seu redor. A continuación deixamos a nosa intervención.
"Primeiro,
os nosos parabéns á xente de Rente ao Couce por esta iniciativa.
Para facernos unha idea sobre a orixe das feiras e mercados, comezaremos cun breve percorrido pola súa historia.
A palabra feira vén do latín feria-ae que os romanos utilizaron para designar os días de festa ou de vacacións, referíndose ao cese neses días de toda actividade civil para dedicala ao culto relixioso e ás festas que xiraban ao seu redor. Independentemente das relixións, os mercaderes intercambiaban mercadorías á saída dos templos, aproveitando as aglomeracións, o ambiente festivo e o fervor relixioso o que incrementaba na xente o ánimo do gasto. Ao ir unidas estas dúas accións, desenvolveuse en latín o verbo feriari que significaba vender e mercar na feira. Nos primeiros tempos do cristianismo considerábase pouco axeitado nomear os días da semana cos nomes dos deuses-astros paganos (martes por Marte, mércores por Mercurio, xoves por Xúpiter e venres por Venus. Aínda que se mantivo sábado e domingo, os demais días pasaron a denominarse feira secunda, tertia, quarta..., que aínda pervive no portugués: Segunda Feira, Terça Feira...). Co tempo adquiriu o significado de mercado, unha paraxe na que se expoñían animais, xéneros e outras cousas para a súa venta.
Sempre existiu a necesidade de intercambio comercial ao longo da historia, e as feiras representaron un papel fundamental nese proceso. Nos seus inicios as feiras asócianse principalmente co Antigo Exipto, a Civilización Grega ou o Imperio Romano. Foron estes últimos os que comezaron a establecer as feiras nun lugar permanente. Na antiga Roma, o Foro era o centro da vida pública, ademais de acoller os edificios máis importantes relacionados co poder, celebrábanse os discursos políticos, loitas de gladiadores, xuízos criminais, desfiles cando as vitorias militares, etc., pero na súa orixe era o lugar que acollía a praza do mercado. Tamén, segundo os Evanxeos, Xesús expulsou aos fariseos que celebraban o mercado dentro do templo. Mesmo, eiquí en Galicia, a información arqueolóxica permite coñecer que xa se celebraban intercambios moito antes do cambio de Era.
En Europa, as crónicas falan de feiras que se celebraban en Francia no século V. No século VII, a máis concorrida tiña lugar en París, arredor da abadía de Saint Denis, onde se comercializaba principalmente con viño e mel. Nos séculos XII e XIII xa se organizan feiras polo centro de Europa, Italia e Inglaterra.
En España existe unha certa rivalidade para ver de que sitio é a feira máis antiga; ao parecer é a de Belorado (Burgos), instituída no ano 1116. E a de Galicia, os investigadores inclínanse pola de Mondoñedo (as actuais San Lucas), documentada no ano 1156, privilexio que lle foi outorgado polo rei galego Afonso VII.
Como vimos, á parte do Foro Romano, as feiras en Europa nacen a comezos da Idade Media. En tempos de fame e privacións, non resultaba seguro andar polos camiños coas mercadorías para vendelas, polo que xurdiu a necesidade de buscar uns sitios seguros. Eses sitios eran os castelos e mosteiros, daí que se celebraran ás súas portas.
Canto á periodicidade, na Idade Media, xeralmente, non se celebraban de xeito mensual, senón unha vez ao ano, ou incluso cada dous como é o caso da de Medina del Campo (Valladolid) que se cita no ano 1491. Canto á duración, neste período non era coma hoxe que adoita ser dun día, daquelas duraban varios días consecutivos, durante un mes ou incluso máis. A súa organización, como pasa na actualidade, estaba regulada ao detalle. Reis, señores feudais e mosteiros, a cambio de protección, e do cobro de impostos, promovían a súa celebración. Nas Partidas do rei Afonso X o Sabio (século XIII), na Partida V di que os lugares onde se celebran feiras teñen maior riqueza e poboación, polo que dispoñen de protección real e por elo, todos os que acuden ás feiras, así como os seus bens e mercadorías, estarán a salvo e seguros, tanto na ida, como na estancia, como na volta. A finais da Idade Media, os Concellos que xa acadan un certo poder, son os encargados de organizalas, mesmo, aínda na actualidade, tal como recolle a Lei de Bases de Réxime Local, os Concellos teñen competencia en feiras e mercados.
Os conceptos de feira foron evolucionando ao longo dos séculos, pero, basicamente, eran o lugar onde se desenvolvían as actividades económicas, onde se vendían, mercaban e intercambiaban distintos produtos entre persoas provenientes de distintos lugares. Tamén foron evolucionando, adaptándose ás necesidades econónicas de cada momento. Foi tal o seu auxe que pasaron de situarse extramuros de mosteiros e castelos a uns espazos públicos que aínda hoxe en día coñecemos como Campo da Feira ou, simplemente, A Feira. Na actualidade ese concepto de feira acada outras dimensións, mesmo as hai monográficas dedicadas á compra, venta e promoción dun determinado produto: Feira do automóbil, Feira do libro, Feira do viño, etc.
Despois desta introdución, imos coas feiras de Becerreá e da comarca dos Ancares. Os primeiros pasos que seguimos para documentarnos foi recurrir aos Interrogatorios do coñecido como Catastro de Ensenada, que nas distintas parroquias da comarca tiveron lugar entre os anos 1752 e 1753, hai 270 anos. Como sabedes, o Catastro de Ensenada foi o paso previo a unha reforma fiscal cuxo propósito era a de simplificar as complicadas rentas provinciais e substituílas por unha Única Contribución para que cada un pagara realmente polo que tiña. Para coñecer as rentas das persoas era necesario averiguar todos os seus bens, sen excepción, incluídos os dos eclesiásticos e da nobreza. Como podedes imaxinar, ao final non se levou a cabo e os que máis tiñan continuaron a ser os máis favorecidos, como pasa hoxe.
Pois ben, á pregunta 29 do Catastro (o Catastro constaba de 40 preguntas, subdivididas en outras varias: as dimensións da freguesía cos seus límites, canto producía cada terreo ou animal, cantos muíños, ferrerías ou estancos había, a quen pagaban impostos, etc.), onde había que responder, entre outras cuestións, cantas feiras se celebraban nas parroquias. Sorprendeunos que das 115 existentes nos seis concellos da comarca (Baralla, Becerreá, Cervantes, Navia de Suarna, As Nogais e Pedrafita do Cebreiro) só faga referencia a un mercado en Penamaior, en Becerreá. A sorpresa non é que houbera en Penamaior, senón que nesa época non houbera nas 114 freguesías restantes. Pero que daquelas só se celebrara en Penamaior, non quere dicir que non as houbera antes, de feito coñecemos algúns documentos que falan de feiras celebradas con anterioridade.
Cando vai para sete anos (no 2015), os do Colectivo Patrimonio dos Ancares visibilizamos ante a xente e institucións públicas unha variante do Camiño Francés de Santiago que bautizamos como Vía de Künig en honor dun monxe que escribiu unha guía no ano 1495, entre a documentación que buscamos para xustificar o paso da variante pola comarca atopamos un documento do ano 1525 en que o prior do mosteiro de Santa María de Penamaior ordena que os asistentes ao mercado non entorpezan as entradas a devotos e peregrinos. Recalcamos o de peregrinos porque hai quen recentemente, cunha falta total de rigor, a pesares da documentación, empéñanse en negar que os peregrinos pasaran por Penamaior. Ver para crer. Pero deixemos a política, que tempo haberá para falar disto, e continuemos coas feiras. Por este documento intúese que a feira de Penamaior xa estaba consolidada, polo que a súa orixe debe ser moi anterior.
Noutro libriño, encardenado en vitela (pel de animal), comezado a escribr no ano 1748, os monxes de Penamaior anotaron durante algúns anos o que cobraban a cada un dos vendedores a razón do que levaban para vender, anontando o nome do vendedor e o que vendían, e na marxe dereita as cantidades en reás de vellón que lles cobraban. Os reás de vellón eran unhas moedas feitas cunha aleación de prata e cobre, se ben o contido en prata era baixo. Esta moeda foi creada no ano 1686 polo rei Carlos II. Para que vos fagades unha idea do seu valor, un real de vellón equivalía, ao cambio actual, a moito menos de medio céntimo de euro. 266 reás equivalían máis ou menos a 1 euro.
Outro documento do ano 1568 fala do pontádego que os condes de Altamira cobraban aos que querían vender os seus produtos na feira da Proba de Navia. O pontádego era un imposto que se cobraba antes de cruzar a ponte de acceso á vila. Ademais do pontádego tamén estaba a portaxe, que se cobraba ao traspasar as portas dos recintos amurallados. No Archivo General de Simancas, en Valladolid, documéntanse na Proba de Navia unha feiras no século XVI en que se vendían, mercaban ou cambiaban, entre outras cousas, viño, gando, panos e quincalla.
A Carta Geométrica de Galicia é un mapa físico de Galicia, o primeiro realizado en España con medicións matemáticas. Foi feito polo matemático, xeógrafo e político galego Domingo Fontán entre os anos 1817 e 1834. No mapa aparecen recollidas igrexas, castelos e torres, mosteiros, ferrerías, muíños, etc. Tamén os sitios onde se celebraban feiras Indicadas coas letras "Fa"). Na comarca dos Ancares só as recolle en Penamaior (Becerreá), Seixas (Cervantes) e Doncos (As Nogais).
Nalgúns folletos publicados nos anos vinte e trinta do pasado século XX, que levaban os títulos de El Mensajero parroquial de Pedrafita do Cebreiro e El Mensajero del Santo Grial del Cebrero falan dun mercado anual que "dende tempo inmemorial" se celebraba no Cebreiro. Non achegan datas, pero supoñemos que se celebraría no mes de setembro, coincidindo coa famosa romaría. O Cebreiro, ademais de ser un dos enclaves máis famosos do Camiño de Santiago, tamén foi mosteiro que recibiu moitas doazóns e privilexios da realeza e da nobreza ao longo dos séculos. Nun dos folletos di que durante os días de feira prohíbeselles aos comerciantes vender medallas, rosarios, estampas, cera ou aceite para alumado da igrexa, cousas que só poderán vender os curas, iso si, cun incremento do prezo habitual que se utilizaría, di, en reparacións urxentes do Santuario. Un detalle curioso cando falan da cera e do aceite, din que a primeira será de abella, e o segundo de oliva xa que os que se mercaban noutros sitios non cumprían a porcentaxe litúrxica: "Sabido es de todos -remata- que a Dios no le agradan las ofertas o votos de cosa mala".
Nos séculos XV e XVI as feiras reduciron a súa intensidade, que se apón a unha serie de feitos negativos que se iniciaron coa decadencia das feiras francesas que logo repercutiron nas demais feiras europeas. Despois volveron a rexurdir con forza nos séculos XVII e XVIII, por iso chama a atención que no Catastro de Ensenada de mediados do século XVIII, en todas as freguesías da comarca dos Ancares só se mencione o mercado de Penamaior. De feito, para atopar novas referencias ás feiras da nosa zona temos que esperar 100 anos, a mediados do século XIX. Quere isto dicir que nese tempo deixaron de celebrarse feiras e mercados? Seguramente non, o máis probable é que moitísima documentación que informaba sobre elas se perdera ou aínda estea en mans particulares. Está amplamente documentado que durante a Guerra da Independencia (1808-1814), os soldados de Napoleón asolaron a comarca, queimando centos de libros e documentos do Cebreiro, Penamaior, igrexa de Baralla, Concellos, Rexistros Civís, etc. O mesmo aconteceu durante as tres Guerras Carlistas que tiveron lugar entre 1833 e 1876, sobre todo na primeira e na terceira onde houbo máis actividade na comarca. Para a documentación tamén foi letal a Desamortización do ministro Mendizábal no ano 1836, cando o Estado expropiou multitude de bens que estaban en poder das denominadas como "mans mortas", é dicir da Igrexa e das órdenes relixiosas que ao longo dos séculos foran acumulando unha fabulosa cantidade de propiedades produto de doazóns, testamentos, abintestatos, terras comunais, apropiacións e un longo etcétera. Conventos e mosteiros foron expoliados e vendidos a particulares o que supuxo que se perdera gran parte desa documentación da que falamos.
Despois de que os monxes, debido á Desamortización, abandonan o mosteiro, a feira deixa de celebrarse. Por unha noticia que recollemos do desaparecido periódico El Eco de Galicia do 14 de febreiro de 1889, sabemos que a feira de Penamaior pasa a celebrarse cada terceiro domingo de mes en Becerreá, pero a partir de abril dese mesmo ano celebrarase o día 19. Xa sabemos, entón, cando se instituíu a actual feira do 19: no mes de abril de 1889, hai 131 anos.
Pero as datas dalgunhas feiras eran cambiantes. Trinta e un anos despois, no Calendario Gallego do ano 1920, que se autodenominaba como "relixioso, profético, astronómico, recreativo, popular e barato", vemos que as feiras de Becerreá celébranse o primeiro domingo e o día 19. No mesmo Calendario do ano 1922, di que as feiras celébranse o primeiro domingo e os días 10 e 19. E no Calendario do ano 1925 o 3 e 19, ademais de mercado todos os sábados. No mesmo Calendario de 1925 tamén nos achega que se celebraban dúas feiras anuais, unha o terceiro domingo de setembro e outra o tres de outubro.
Así que, polo dito, sabemos que as feiras actuais, do 3 e 19, instituíronse no mes de abril de 1889 a do 19, e principios dos anos vinte do pasado século a do 3.
Malia o anterior, un acordo do Concello de Becerreá do 21 de xullo de 1870 refírese a un mercado dominical que se celebraba os domingos, ignorando canto tempo durou e ata cando. No mes de decembro de 1935, o Ministerio de Traballo, Xustiza e Sanidade, a petición do Concello (que recoñece a inexistencia de documentación escrita), despois das testemuñas de varias persoas dos pobos de Quintá, Lamas, Erbón, Vilouta, Ferreiros de Valboa, Guilfrei, O Cereixal, Furco, Agüeira, Morcelle, Guillén, Becerreá e Saa, ademais, de entre outros, catro párrocos do municipio, que recoñeceron a súa tradicionalidade, autoriza a celebración de dito mercado, coa apertura dos establecementos comerciais de 9 a 14 horas, que conlevaba a obrigatoriedade de darlle descanso aos dependentes durante as 24 horas seguintes. Esta petición xa está documentada, ao menos, dende o 1925.
Agora
imos coa feira do 12, esta que celebramos hoxe. A primeira referencia
atopámola o día 12 de abril de 1873, un sábado, durante a Terceira
Guerra Carlista, cando a partida do carlista Núñez Saavedra, natural de
Vilarín (As Nogais), aproveitando a feira de Becerrreá asalta o Xulgado
Municipal. Nós, ao menos, non volvemos atopar referencias. O que si é
seguro é que esa feira do 12 deixou de celebrarse nalgún momento.
Pero no periódico El Progreso do 14 de outubro de 1951 lemos que o Concello, por iniciativa de varios veciños, establece de novo a feira do 12, o que indica que no seu momento tivo certa repercusión. Polas noticias da prensa, ao menos, as primeiras, foron todo un éxito.
No mesmo xornal do 11 de novembro do mesmo ano as empresas Montaña, La Directa e Transportes Lucenses anuncian un servizo de ómnibus para asistir á feira do 12.
En noticias posteriores recóllese que a algunha feira do 12 asistiron compradores de León e mesmo de Andalucía, polo que a súa importancia debeu ser grande. Esta feira do 12 durou 11 anos. En El Progreso do 16 de xuño de 1962 di que debido á desidia foi perdendo importancia. Ese mesmo ano debeu desaparecer.
Ademais das feiras de Penamaior, A Proba de Navia, O Cebreiro e Becerreá, documéntanse varias feiras na comarca dos Ancares que reproduce, entre outros, o Anuario del Comercio de 1886: as de Baralla os días 3 e 3º domingo, e ás de Pedrafita do Cebreiro o 5 e 21, máis unha anual. A anual de Pedrafita do Cebreiro tiña unha gran sona, ao longo dos anos a prensa dá conta de que era onde se facían máis transacións de gando de Galicia. Houbo feira importante en Doncos (As Nogais), citada a finais do século XIX, que debeu durar ata principios dos anos sesenta do século XX. En Cervantes celebráronse en Seixas, Quindous, A Ribeira, Vilanova do Pedregal ou San Martín das Canadas (Seixas contaba con dúas tabernas, casa de comidas e tamén cunha funeraria). En Baralla as de Neira de Suxá e Sobrado do Picato. Outra importante foi a de Paradela, en Navia de Suarna; no ano 1921 a Deputación de Lugo concedeu 58.803 pesetas con 33 céntimos para a construción do camiño dende A Proba de Navia ata a feira de Paradela; e no ano 1918 solicitouse de utilidade pública este camiño. O día 8 de abril de 1881, o Concello de Navia de Suarna aprobou unha proposta conducente a crear unha feira estable en Rao debido á importancia da súa cabana gandeira, iniciativa que non chegou a consolidarse; no ano 1932, os veciños de Rao solicitaron a restauración da mesma pero a petición non saíu adiante.
Nos distintos periódicos da época (La Voz de la Verdad, el Regional, El Correo de Lugo, El Eco de Galicia, Heraldo de Galicia, El Lucense, El Pueblo Gallego, etc.) tamén recollemos os prezos que se pagaban polos distintos produtos. Así sabemos, por exemplo, que no ano 1898 o ferrado de castaña seca pagábase a 13 ou 14 reás. No 1900 unha vaca custaba 250 pesetas, un tenreiro 100, unha cabra 8, un cabrito 4, unha galiña 1 peseta, unha ducia de ovos 45 cts, e unha libra de queixo do Cebreiro 75 céntimos. No 1924 os ovos pagábanse a 3 pta., os polos a 2,50, as galiñas a 4, a parella de gando vacún a 1.250 pesetas, e o porco a 60 pta. a arroba. Ao longo dos anos son habituais as queixas dos labregos e gandeiros pola baixada dos prezos, o que lles ocasionaba graves prexuízos.
As feiras tamén intentaron modernizarse. Nos Estatutos do Sindicado Agrícola de Navia de Suarna, facilitados por Henrique Fernández-Mon, fundado no ano 1924, fala de instalar na feira unha báscula para o gando para poder vendelo ao peso e non a ollo.
Ademais dun evento económico, as feiras tamén o eran social, como a asistencia á misa os domingos, as festas patronais ou os enterros, eran o lugar onde se relacionaba a xente, mesmo do Campo da Feira é de onde saían os autocares para asistir aos enterrerros, ou onde os políticos ían facer campaña.
E arredor das feiras tamén se desenvolveron multitude de historias, lendas e tradicións, unhas curiosas, outras cómicas, e un bo número tráxicas. Como o tempo se bota enriba, e hai que dar paso a outras intervencións, só imos citar algunhas.
Ademais de tratar co gando, tamén se "trataba" co futuro das persoas, como o amaño dos casamentos sen a intervención da parella, sobre todo da muller; son os coñecidos como "casamentos de trato". Nunha feira celebrada en Seixas (Cervantes) os cabezas de familia dunhas casas de Piornedo e Degrada acordaron casar ao fillo é á filla. Ao día seguinte o de Piornedo foi co fillo a Degrada para formalizar o día da voda. O fillo, o primeiro que fixo ao chegar á casa da pretendida, en vez de ir ver a ela foi directamente á corte a ver as vacas e os bois. Á moza, evidentemente, non lle gustou aquilo e díxolle que se casara cos bois e coas vacas. Isto aconteceu nos anos sesenta do pasado século XX.
As liortas tamén eran frecuentes, documéntanse por ducias, moitas co uso de navallas e paus, e incluos de pistolas como, por exemplo, a acontecida no mes de abril de 1903 na feira de Becerreá ou en decembro de 1912 na da Proba de Navia. O Portelo é unha poboación, hoxe en día abandonada, situada entre O Bierzo e Cervantes. Ata mediados do pasado século XX era o sitio de paso para asistir ás feiras de Pedrafita do Cebreiro, Cervantes, Becerreá e Veiga de Valcarce. Un día houbo unha discusión por unha partida de cartas entre dous homes que fixeran noita nunha venta do Portelo para o día seguinte ir á feira. Un deles morreu a estacazos, feito que ocasionou un conflito xurisdicional sen precedentes entre a xustiza, e todo porque o morto caeu nos dous territorios, quedándolle os pés nun lado e a cabeza no outro. Os xulgados de Galicia e León non se poñían de acordo para ver quen levantaba o cadáver. A expectación medraba co trancorrir das horas. Ao final foron os máis vellos da zona os que deron a solución: Galicia tiña que facerse cargo porque fora onde lle quedaran os pés ao morto. Razoouse así porque dicían que os pés ían sempre para onde lles mandaba a cabeza.
Por un documento do ano 1602 sabemos os camiños que utilizaban os do Bierzo para asistir ás feiras de Cervantes e Penamaior. Por el coñecemos que utilizaban o camiño que, procedente de Ransinde e A Braña, entraba en Galicia polo Comeal, en Cervantes, ruta que denominan como Camiño dos Romanos ou do Real (ao seu carón pasa o rego do Real). Tamén nos achega que o camiño dende O Comeal ata Pedrafita do Cebreiro coñecíase como Rudeira da Golada. Estes camiños utilizáronse ata mediados do pasado século XX, tanto para asistir ás feiras da parte do Bierzo como de Galicia. Por outra parte, informa que nas Pontes de Gatín, en Becerreá, había unha pousada. No Comeal consérvase un tramo da Vía Romana XIX (o único catalogado por Patrimonio na comarca), e a raíz duns lumes acontecidos no ano 2018 na Braña (O Bierzo), saíu á luz un impresionante tramo de máis de dous quilómetros, ademais de abundante material tegulario. As Pontes de Gatín situábase xunto a Vía Romana XIX, en cuxas inmediacións estaría a mansión de Pons Neviae do Itinerario de Antonino.
O xenial Álvaro Cunqueiro, na súa non menos xenial Escola de Menciñeiros, narra a historia dun tal Xil que era xastre, pero tamén curandeiro ("xastre de enfermos", lle chama). Ía ver a un e dicíalle á familia que nada había que facer, que o enfermo íase, e preguntaba se tiña traxe novo, e se non o tiña Xil ía a Lugo, Vilalba ou Mondoñedo, mercaba un corte tirando a escuro, e facía o traxe que só se poría o enfermo cando chegase a defunto (era habitual facerlle un traxe novo para enterralo, incluso se utilizaba o das festas ou o da voda). Un tal Moure, de Navia de Suarna, ao que segundo Xil as súas grandes orellas lle viñan dun susto que lle dera un lobo cando era neno, curou cando xa estaba despachado de todo, é dicir, cando ía morrer. E entón gastou o traxe que lle fixera Xil, e as xentes, nas feiras da Proba de Navia, pedíanlle permiso para tocarlle a chaqueta porque iso lles daba sorte.
Na feira de Vilanova do Pedregal, en Cervantes, había unha praca na porta do estanco que dicía: "Consulta do médico martes, venres e días de feira", actividade que compartía con curandeiros que soían ter máis pacientes que o propio médico.
A desaparecida feira de Seixas, en Cervantes, foi unha das máis importantes da comarca dos Ancares, tanto que ata mesmo lle dedicaban poemas. Este, escrito por Antonio Carvajal en Vilafranca do Bierzo no ano 1905, usa o galego e o castelán.
O 19 de xullo de 1936, día de feira en Becerreá, e un día despois do golpe de estado fascista, os republicanos convocaron unha folga xeral e unha manifestación, entrando na igrexa de San Xoán porque o clero apoiaba abertamente aos golpistas. O cura e o sacristán pediron a intervención dos falanxistas que non causaron unha masacre grazas ao brigada do posto da garda civil de Becerreá, Balbino Baliño, que despois foi denunciado por un famoso falanxista local por aliarse cos "roxos". Antonio Somoza Cayado, na súa tese doutoral, di que nos últimos meses de 1936 producíronse na comarca diversos abusos públicos contra mulleres, como o caso dunha muller que foi exhibida en roupa interior polos falanxistas na feira de Becerreá.
No ano 1931, nas feiras practicábanse xogos prohibidos como un, que valéndose de tres cascos de cervexa, facían ver que unha gran bola aparecía nun envase ou noutro. Un veciño de Foxos foi detido pola garda civil na feira de Pedrafita, incautándolle 60 pesestas.
Ademais dos curandeiros, ás feiras tamén acudían fotógrafos ambulantes, botadoras de cartas, adiviños e outras persoas que mostragban distintas habilidades para ganar algunha moeda. Henrique Fernández-Mon achegounos que á feira da Proba de Navia adoitaban acudir un cego delgadiño e a súa muller, que ao contrario que o seu home era moi gorda. Eran de Ourense e cantaban coplas. Unha das coplas de cego chamaba a atención porque falaba de que tres mulleres de Burón, na Fonsagrada, caparan a un mozo porque violara a unha delas. Ao rematar coas coplas, o cego e a muller ían á taberna de Pardo e ela subíase a unha báscula, e os clientes, entre chanqueiro e chanqueiro, apostaban para adiviñar canto pesaba. Triste pero certo.
Para non alongarnos máis, concluímos coa orixe do nome da vila de Becerreá. Segundo os etimólogos din que procede dunha vila Becerreana ou Becerriana, derivado dun propietario de orixe latina que antendería polo nome de Becerianus ou Bicerianus. Pero a lenda asegura que debe o nome a un feito acontecido durante unha das feiras que se celebraban na vila. Ía un vecín co seu becerro á feira cando un neno lle lanzou unha pedra ao animal. Tal foi a dor que lle produciu que o becerro deu un salto e púxose a correr detrás do cativo sen que ninguén conseguira deteñelo. Chamaron entón ao alcalde, home valente e astuto, dicían, quen conseguiu amansalo e devolvelo ao seu dono. Nas primeiras xornadas de Arqueoloxía e Historia dos Ancares que a Anpa do CPI de Cervantes e o Colectivo Patrimonio dos Ancares organizada pola Anpa do CPI de Cervantes e o Colectivo Patrimonio dos Ancares, o profesor Antonio Rodríguez Colmenero dixo que non lle resultaba estraño que o nome de Becerreá tivera que ver coas representacións do coñecido como Relevo de Vilarín (apareceu cando as obras da autovía no 1999), do século I ou II d. C., onde se ven un touro, unha vaca e un becerro.
Está claro que neste século XXI as feiras xa non son, nin de lonxe, o que eran. O factor que está a rematar con elas é a crecente internacionalización, xa que se converteron nun elemento fundamental dos intercambios comerciais entre os distintos países, o que coñecemos como Globalización, esa que nos vende o gran capital como o remedio a todos os males, onde os mastodontes empresariais están a capitalizar todo o mercado. O gandeiro, o labrego, o pequeno produtor ou comerciante, e tamén o consumidor, pouco poden facer. Din que con isto do virus o rural pode recuperar parte do perdido. Non nos enganemos, de seguro que xa teñen todo ben planificado para que iso non pase.
Isto é todo, para a próxima máis. Moitas grazas pola atención".
© Colectivo Patrimonio dos Ancares
EL MONITOR DE BECERREÁ
O primeiro número deste periódico apareceu o 13 de xaneiro de 1900, fundado por Antonio Correa Fernández e Evaristo Cela Losada. En 1901 o seu director foi Manuel F. Lema. O último número saíu á rúa o 17 de decembro de 1901. Subtitulado Defensor de los intereses generales y locales de la región oriental de la provincia de Lugo y sus limítrofes.
BECERREÁ: O TREN QUE NUNCA CHEGOU
Vinte e sete anos despois da inauguración da liña férrea entre Barcelona e Mataró, chegou o primeiro tren á cidade de Lugo. Foi polo San Froilán, un 5 de outubro de 1875. A prosperidade que supoñía contar con este medio de transporte contaxiouse a boa parte da provincia, incluída a que hoxe é a comarca dos Ancares. No Plan General de Ferrocarriles de 2 de novembro de 1877 propoñíase unha liña férrea que enlazara Vilafranca do Bierzo con Ribadeo. O tramo entre Vilaodriz (na actualidade parroquia do concello da Pontenova. Os fornos de calcinación construíronse na capital municipal) e o embarcadoiro de Ribadeo comezou a funcionar no 1903 para dar saída por mar ao mineral e que pouco tempo despois se ampliou ao tráfico de viaxeiros (no ano 1900 constituíuse Sociedad Minera de Villaodrid, de capital vasco, para explotar os xacementos de limonita). A liña ferroviaria do Ferrocarril Central Gallego, como bautizaran o proxecto, dábase por feita.
As crónicas da época falan de que esta infraestrutura sería dunha importancia vital para o desenvolmento socioeconómico desta parte da provincia de Lugo e do Bierzo, tanto pola riqueza mineral (ferro, manganeso, caliza, granito, mármore, carbón...) como madeireira (carballos, castiñeiros, nogueiras...), ademais de estratéxica en caso de guerra para o transporte de tropas dende Galicia. Iso si, a que nun principio ía ser no proxecto unha liña xeral, pasou no ano 1908 a secundaria, pero con Becerreá como eixo das comunicacións ferroviarias entre O Bierzo e Galicia (ese mesmo ano publicouse a subasta pública do tramo entre Becerreá e Sarria).
Tan
avanzado estaba o proxecto no ano 1911 que, ademais do estudo polos
enxeñeiros dos sitios por onde iría o trazado, indicáronse os
lugares onde se ubicarían estacións, apeadoiros e depósitos entre Vilaoudriz (A Pontenova) e Vilafranca do Bierzo (resaltamos en
negriña os pobos da comarca dos Ancares por onde pasaba): Vilaoudriz,
Galegos, San Xurxo de Piquín, Santalla de Piquín, Fonteo, O Cádavo,
Queirogal, San
Martiño de Neira de Rei,
Becerreá,
Guilfrei,
A
Alence,
Vilarín
do Monte,
Pedrafita
do Cebreiro,
Veiga,
Veiga de Valcarce, Ambasmestas, Trabadelo, Perexe e Vilafranca do
Bierzo. O custo para os pouco máis de 150 quilómetros ascendía a
51,5 millóns de pesetas. Mesmo se falaba da construción dun ramal
que enlazara a capital lucense a través de Neira de Xusá (actual
Baralla) con esta liña á altura do Cádavo (Baleira). O proxecto era para
unha vía estreita (inferior ao considerado como "normal"), o que
supoñía menores custos en zonas de complicada orografía. En Lugo e
Vilafranca do Bierzo enlazaría coa vía ancha.
O 23 de marzo de 1918 anúnciase a subasta das obras entre Vilafranca do Bierzo, pasando por Becerreá, e Lugo. Pero, a pesares das boas expectativas e o apoio das Deputacións de Lugo e León, Concellos e institucións públicas e privadas, a subasta quedou deserta.
Os contratempos non fixeron decaer os ánimos. Anos despois, entre o 1925 e
1929, iníciase unha nova campaña. Destaca, pola súa defensa, un
presbítero berciano, Manuel Santín, que en varios artigos
publicados na prensa da época exhorta a reclamar, por ser de
xustiza, a obra, mesmo criticando o traxecto, por perigoso, entre
Toral de los Vados e A Pobra do Brollón: "El
ferrocarril de Villafranca del Bierzo a Lugo fue incluído entre los
de interés general complementarios del plan de 1877. En el R.D.
publicado en 1924 por la Ponencia ferroviaria base de la creación
del Consejo Superior, fue consignado como complemento y ampliación
de la línea del Norte. Acorta la distancia entre Madrid-Coruña 80
quilómetros, es decir, cuatro horas menos de viaje que por la única
línea actual. Está además exento del peligro constante que amenaza
a los trenes en el trayecto de Toral de los Vados a Puebla de
Brollón. Constituye como ampliación de la línea del Norte una
doble vía; recorre importantes centros de producción de León y
Lugo, como los ayuntamientos de Trabadelo, Vega de Valcarce,
Villafranca (de León), Piedrafita de Cebrero, Doncos, Nogales,
Baralla, Lajoca, Neira y Becerreá (de Lugo). Pasa por cerca de
Cervantes, zona de importante riqueza". Fai un chamamento a "Coruñeses,
lucenses y leoneses, la ocasión es propicia. Las Diputaciones y
Cámaras de Comercio de La Coruña y Lugo deben sumarse a la comisión
que intenta exponer... la necesidad urgente de la construcción del
ferrocarril Villafranca-Lugo. No dejarle dormir más tiempo".
No outono de 1927, reuniuse no Concello de Pontevedra o Comité de entidades pontevedresas, coa asistencia do gobernador civil, Rodríguez Gómez, cuxo principal tema foi o de secundar a campaña promovida en Lugo a prol do ferrocarril, "que refleja el sentir unánime de toda Galicia". No mes de setembro de 1928, a Cámara de Comercio de Lugo lamentaba que a provincia quedase relegada: "Nótese lo que consiguieron las principales poblaciones de Galicia desde que impera el nuevo régimen (más de setecientos millones según manifetación del ministro de Fomento en La Coruña), y lo que obtuvo Lugo, que fué nada". Acordouse apoiar a construción do ferrocarril entre Lugo e Vilafranca, pasando por Becerreá.
Pouco despois, dise que pola falla de interese político, ou por un interese que bulía lonxe da "Montaña", veu o silencio, e con el o esquecemento.
Houbo algún outro intento para que o ferrocarril non se esquecera da comarca dos Ancares, con propostas coma un trazado dende Monforte de Lemos a través do Courel, O Incio, Louzarela, Doncos, Vilanova, Degrada, Donís, Peliceira, Tormaleo e Cangas de Tineo para enlazar cos trens asturianos. Pero coma nos casos anteriores, todo quedou en augas de fregar.
BIBLIOGRAFÍA
El Agro (desaparecido)
El Barbero Municipal (desaparecido)
El Eco de Galicia (desaparecido)
El Heraldo Gallego (desaparecido)
El Ideal Gallego (desaparecido)
El Noroeste (desaparecido)
El Regional (desaparecido)
Gaceta de Galicia (desaparecido)
Galicia Moderna (desaparecido)
Heraldo de Galicia (desaparecido)
La Idea Moderna (desaparecido)
La Voz de la Verdad (desaparecido)
© Colectivo Patrimonio dos Ancares