Situada no monte do Barreiro, na parroquia de Liber. Segundo nos contou un veciño que na actualidade vive en Becerreá, cando era mozo acostumaban tirar unha pedra dentro da cova porque resoaba. Disque nela vivían os mouros. Unha vez caeu na cova unha pita que foi aparecer, despois de pasar baixo o río Navia, en Liber. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Non hai moitos anos uns furtivos sacaron á luz varias moedas utilizando un detector de metais. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Trátase da coñecida como Táboa de Hospitalidade de Astorga ou Pacto dos Zoelas, dúas inscricións xurídicas reflectidas no mesmo documento en datas distintas, inseridas nunha mesma prancha de bronce de 32 x 24 cm, coroada por un frontón triangular en cuxo interior aparece a data consular. O orixinal atópase no Staaliche Museem de Berlín e unha reprodución no Museo Romano de Astorga. As primeiras referencias que se teñen son as do Corpus Inscriptionum Latinarum (1869), onde indica que procede "de los confines astorganos donde fue llevada a Madrid, antes de mediar el siglo XVII; de Madrid, donde la poseía D. Lorenzo Ramírez de Prado, llevola a Roma Camilo Máximo, patriarca de Jerusalén y allí estuvo en el Museo de Bellorio, hasta que pasó al Real Museo de Berlín, donde se conserva".
Ocellum é un nome prerromano, co significado de cume, monte escarpado, outeiro que, ademais de como topónimo, funciona como epíteto, en ocasións acompañando a unha divindade indíxena como Arentius Ocalaecus ou Arentia Ocelaecca, como acontece coa ara adicada ao Lar Ocaelaego atopada en Vilariño (Sarreaus) e custodiada no Museo Arqueolóxico de Ourense, unha testemuña do sincretismo entre a relixión autóctona (Ocaelaego) e romana (aos Lares) en Galicia, terra onde abundan os topónimos rematados en -ozelo, -ouselle, -oselo... (Arcucelos, Fragoselo, Nocelo, Ouselle...). Ademais do Ocellum Gallaicorum citado por Ptolomeo, o Itinerario de Antonino (redactado entre o 196 e o 217) e o Anónimo de Rávena (do século VII, que manexou documentación de séculos anteriores) citan un Ocellum Duri ou Octoduron, identificado durante moito tempo, non sen polémica, coa cidade de Zamora, un poboado vetón documentado por Estrabón (64 a.C.-19/25 d.C.) no Libro III da súa Xeografía, e por Plinio o Vello (23-79 d.C.) que o describe na súa Naturalis Historia. Posteriormente apareceron outras posibles ubicacións dentro da provincia de Zamora, como Almaraz de Duero e Villalazán. No Itinerario de Antonino menciónase unha calzada dividida en dous tramos: o de Augusta Emerita (Mérida) e Caesaraugusta (Zaragoza) e de Asturica Augusta (Astorga) e Caesaraugusta (Zaragoza). Na punta de intersección das dúas vías atoparíase Oceloduri. Octo- é un deus celta, pero hai autores que opinan que o prefixo ocelo- significa, como apuntamos máis arriba, monte escarpado, outeiro, que tamén se atopa na toponimia. Por outra parte, a palabra Ocelus empregábase como teonimia de Marte en Xermania e na Bretaña. A denominación posterior oceloduri, proveniente de octoduron, é unha corrupción que transforma octo- por ocelo-, co sufixo (durum) que aparece en varios topónimos ao longo dos pobos prerromanos de Europa e que podería significar "forte no promontorio".
Por outra parte, García de la Riega, en Galicia Antigua. Discusiones acerca de su geografía y de su historia (1904), di que, aínda que hai quen identifican aos Desoncos co Doncos das Nogais, trátase dun erro debido á analoxía de ambas as dúas voces, pois os Desoncos pertencían á xente dos zoelas (así o demostra o Pacto citado), mentres que Doncos era localidade dos Seurros. Pero este mesmo autor, tamén de forma errada, lévaos para Duancos, parroquia do concello de Castro de Rei.
Segundo E. R. Luján, no seu Pueblos celtas y no celtas de la Galicia Antigua: Fuentes literarias frente a fuentes epigráficas, a etimoloxía do etnónimo Seurri é escura, mais presenta un sufixo -u(r)rus que se atopa nun conxunto de etnónimos da Galicia occidental e Asturias; di que non semella que poida tratarse dunha formación celta.
Situada na aldea de Casares, parroquia de Vilaiz. Unhas veciñas contáronnos que de nenas entraban con fachos acesos na longa gruta, abeirada ao principio por dúas "camas" de pedra onde durmían os mouros que custodiaban un tesouro. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Situada na parroquia de Vilouta, non moi lonxe do dolmen da Pedra Cobertoira. No lugar xantaban os pegureiros que coidaban das ovellas na Serra do Pico. Na pena hai unha especie de banzo onde se xuntaban os mouros. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Atópase entre Pedrelada e Regochao, na parroquia de Fontarón. Trátase dunha gran pena que recibe o nome pola forma que pode semellar unha enorme cabeza. A principios do século XX dise que se xuntaron 40 homes da parroquia para derrubala, utilizando para elo pancas de ferro e cordas tiradas por bois. Pero, por moito que porfiaron, non foron capaces de mover a pena. Sobre os anos setenta do pasado século, un grupo de mozos da parroquia tentáronno de novo, pero nesta ocasión utilizando un cartucho de dinamita. Pero nin así. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Situada a carón da estrada que vai a Louxas, pouco antes de chegar ao Lago. Contounos o señor Gerardo "O Minero", un home ao que só lle quedan algúns meses para chegar aos cen anos pero que os leva que non vexas, que recibe o nome porque, ao contrario do que pode parecer, era o lugar máis frío da zona. Desapareceu case na súa totalidade ao ampliar a estrada. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Recibe o nome unha pena situada nun monte do Lago (Fontarón). Caracterízase por posuír un enorme furado que semella unha ponte. Segundo a lenda foi o demo quen, encabuxado por non se sabe que causa, a furou dunha puñada. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Nas longas noites de inverno, o bisavó do noso informante pasaba as horas diante da lareira. Falaba do traballo, contaba historias... En fin, sempre tiña algo do que falar. Un día houbo que facer reformas na casa. O primeiro foi poñer unha cociña de ferro (económica, lle chamaban), mais mantiveron a lareira. Noite tras noite, o bisavó continuou a sentarse a carón da lareira. Falaba menos, si, a muller e os fillos preferían a comodidade da económica (menos fume, cómoda para cociñar...), pero para ser feliz chegáballe con escoitar as súas risas, e sentir e mirar para o lume da lareira. Pero chegou un día en que aumentou a familia e había que ampliar a casa para facer dous dormitorios. O cuarto que acollía a lareira foi o sacrificado. Dende aquelas, o bisavó, con cada día que morría, morría unha parte del mesmo. Foise en pouco máis dun mes. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Hai quen di que na Valiña, na parroquia de Agüeira (Becerreá), houbo un castelo que foi destruído polos Irmandiños durante a Gran Guerra contra a opresión dos grandes señores acontecida entre os anos 1467 e 1469. Unha das fontes documentamis máis importantes para coñecer o conflito é o Preito Tavera-Fonseca, unha arbitraxe entre o arcebispo de Santiago e logo de Toledo, Alonso III de Fonseca (1475-1534), e o seu sucesor Juan Pardo de Tavera (1472-1545). Pouco despois de chegar ao cargo, Pardo de Tavera reclamou a Fonseca dez millóns de maravedises polos danos sufridos nas fortalezas pertencentes á Mitra que o primeiro non reconstruíra.
Da ficha de Patrimonio da Xunta de Galicia, aberta a mediados dos anos noventa, nada se saca en limpo polo que se deduce que o sitio nunca foi visitado. Descoñecemos quen foi o primeiro en citar esta fortaleza na Valiña, en ningún traballo sobre a Revolución Irmandiña atopamos referencias, só unha breve e imprecisa reseña nun xornal histórico. Canto á tradición oral é inexistente, só algunhas persoas consultadas escoitaron falar deste suposto castelo, pero en épocas recentes.
Cremos que a confusión vén pola mala lectura do nome, ao confundir Agüeira con Aguieira. O citado preito fala dunhas 100 fortalezas destruídas polos Irmandiños, entre outras a de Pena Aguieira, coñecida tamén como Torre do Mariscal, situada no concello do Páramo. Ao pertencer ao señorío dos Ribadeneira e non á Mitra, non é obxecto de interese polos preiteantes, pero tamén serán importantes as testemuñas referidas a estes casos. Así sabemos que os Irmandiños derrubaron as nove torres da fortaleza de Sarria, dos Osorio, que logo foi reedificada, e o castelo de Pena Aguieira que permaneceu destruído. O escudeiro lugués Afonso do Campo confesa que estivo no cerco que a Irmandade tivo contra Pena Aguieira, coincidindo coas testemuñas de Ares de Rigueira, Afonso Ferreiro, Lopo do Outeiro, Fernán López de Betote e Gómez Paz. O campesiño Lope de San Silvestre, vasalo do mosteiro de Samos que participou no ataque, di que a Irmandade atacou a fortaleza de Sarria "e que derrocaran della toda la cerca derredor", e que despois o conde de Trastamara "biniera con mucha gente a la villa de Sarria e comezara a corregir la dicha fortaleza que dezian era suya e despues el dho conde de Trastamara fuera con la dicha gente contra otra fortaleza que se dice la Pena Aguieira e la combatiera y derrocara por el pie porque el dicho testigo se la vio derrocar e que despues se tornara a Sarria a donde dice que se murió e que lo llebaron a Astorga". O citado Lopo do Outeiro, vasalo do señor de Pena Aguieira, deixa claro que os límites entre un e outro dominio están demasiado próximos, un cuarto de legua, o que explica que o derrubamento das fortalezas de Sarria e Pena Aguieira coincidan no tempo.
Ao contrario do que acontece na Valiña de Becerreá, onde non se coñecen restos de ningún tipo, na Pena Aguieira do Páramo documentáronse restos da estrutura central da fortificación e entalladduras nas rochas onde se apoiaban as estruturas de madeira, ademais de obxectos cerámicos, metálicos e unha bóla lítica incrustada nunha viga carbonizada que corresponde a un proxectil.
A ponte das Pontes de Gatín sitúase na aldea do mesmo nome, no concello de Becerreá. Salva o río Navia. Posúe dúas bóvedas de lousa, unha, tirando a circular, de 15,90 metros de luz, e outra máis pequena na marxe dereita de 4,35 metros de luz que actúa como desaugadoiro durante as enchentas. Ten unha anchura media de 3,80 metros, reducíndose na parte central a 2,70 metros. No medio hai un miliario romano, reutilizado en tempos de Carlos III, que ten gravadas cruces e unha inscrición moderna. Nas inmediacións das Pontes de Gatín apareceron muíños circulares, tres moedas, tégulas e anacos cerámicos de clara filiación romana. Eiquí estaba a mansión romana de Pons Neviae, citada no Itinerario de Antonino, situada a carón da Vía romana XIX que, procedente de Asturica Augusta (Astorga) comunicaba con Lucus Augusti (Lugo). Desta importante infraestrutura consérvanse bos tramos en Ransinde e A Braña (O Bierzo), e O Comeal (Cervantes).
Pero, quen construíu a ponte? A razón dinos que persoas humanas, pero xa se sabe que eiquí en Galicia...
Ata non hai moitos anos era utilizada polos veciños como indicador meteorolóxico xa que, segundo vaia a ser o tempo, as súas augas adquiren unha ou outra cor.
No Archivo Histórico Nacional gárdanse 493 pergameos (o máis antigo é do ano 1161), practicamente inéditos, pois só se coñecen os dous de Afonso VIII (goberna co título de "rex Legionis e Galletie"; a falseada historiografía considérao como rei de Castela, denominándoo Alfonso IX) e algún outro solto, ademais dos utilizados por Villa-Amil y Castro. Un dos diplomas, moi maltratado e defectuoso, foi dado en Vilafranca do Bierzo no ano 1223, atopándose incluído na confirmación que do mesmo fixo o rei Fernando III. O mosteiro foi favorecido por Afonso VIII segundo consta nun documento, dado tamén en Vilafranca o 30 de abril de 1227, en que doa a Penamaior o couto e igrexa do Salvador de Furco, doazón confirmada por Fernando III e Afonso X en privilexios dados en Allariz no 1232 e en Palencia no 1255. Chegou a reunir a finais do século XIII numerosas propiedades, mesmo o abade tiña ao seu servizo dous "escudeyros do abade" que se chamaban García Pérez e Miguel Pérez (Villa-Amil y Castro na Ilustración Gallega y Asturiana, 1880, baixo o título Cuatro noticias sueltas del antiguo monasterio cisterciense de Penamayor).
Volvendo a botar man de Vázquez Saco, di que tamén estaban sen aproveitar os fondos que hai anos posuía Estanislao Pinacho: un libro becerro do século XVIII e máis de cen escrituras, conservándose, ademais, interesantes noticias nos fondos de Carracedo do Bierzo.
Nun documento do ano 1260, catorce persoas recoñecen que cometeron tropelías nos bens do cenobio e por elo renuncian á demanda e reclamacións que tiñan contra os monxes: "Pro malafactoria quam omnes fecimos donno abbate e conventu Penne Maiori violenter et dannose intrando et fragendo cautum suum renunciamus voci quam nos putabamus et demande quam iniuste faciebamus. Tali conditione firmantes tu nunquam nos de predicta factoria demandent".
No ano 1268, o Adiantado Maior de Galicia dita unha sentenza sobre a exacción do tributo da moeda no couto de Penamaior.
Un documento do ano 1262 fala de que os monxes recibiron en doazón un viñedo en Millaradello, lugar próximo a Vilafranca do Bierzo, para o seu consumo e celebración litúrxica. Dise que era o único mosteiro que non dependía directamente da abadía francesa do Císter. Das antigas dependenzas só quedan algunhas piastras que daban ao claustro, as súas pedras foron reaproveitadas noutras construcións.
O desaparecido cenobio foi fundado, entón, por monxes cistercienses proveniente do Bierzo que o habitaron ata a Desamortización do ministro Mendizábal no ano 1835. O abade de Carracedo manda a uns monxes baixo o mando dun prior para que erixan unha casa e oratorio coa finalidade de atender aos peregrinos que ían cara Compostela, xa que por aquí pasaba unha derivación do Camiño de Santiago, documentada polo monxe alsaciano Künig de Vach no ano 1495, escollendo "unha das profundas barrancadas que cortan as ásperas serras polas que penetraba o camiño francés en Galicia" (Torres Balbás, 1954). Canda eles traen unha imaxe da Virxe de Abarcas e un relicario que garda un Lignum Crucis. Os seus dominios extendíanse por áreas de Baleira, vales de Neira de Rei e Neira de Xusá (Baralla), Becerreá e A Terra Chá. Penamaior perdeu a dignidade abacial no 1505 cando foi integrado na Congregación de Castela, quedando unido a San Salvador de Salamanca. Sábese que no ano 1584 só contaba con catro monxes, e sete no 1803.
Consérvase a igrexa mosteiral, románica do século XII, reformada no século XVII, que está declarada como Ben de Interese Cultural (BIC). De planta basilical, conta con tres naves rematadas por tres ábsidas, a central hexagonal e semicirculares as laterais. A portada está formada por un arco de medio punto con catro columnas con decoración vexetal sobre a que figura o escudo da abadía e unha fornela coa imaxe da Virxe. Nos laterais ábrense unhas ventás con dobre arquivolta sobre columnas. No tramo máis próximo á cabeceira, nun dos laterais, ábrense un óculo decorado con boceis, bólas e cabezas humanas. No tímpano hai un círculo onde aparece unha cruz e a data de 1177; o nome de Didacus, posible construtor, e a inscrición ERA MCC IV I (ano 1162). Complétase cun león rampante, unha árbore con aves e un xinete con lanza e escudo ao que segue outro cabalo.
Nun aleiro do templo hai dous canzorros que segundo a crenza popular representan a Sede e a Fame.
Segundo a tradición, aquí tamén estiveron os cabaleiros do Temple, a famosa orde monástico-militar. Non moi lonxe do mosteiro, a menos de 1,5 quilómetros, por riba da aldea de Vilarín (non confundir coa finca Vilarín, na parroquia de Ouselle, onde apareceu un relevo do século I ou II d.C.), atópase a Pena do Castelo onde se di había unha torre dende onde os templarios vixiaban a contorna para protexer aos peregrinos a Santiago.
Cóntase que cando a restauración do templo atoparon unha mazmorra onde había un sistema para torturar aos presos polo método da goteira, que ben suxeitos por un mecanismo para que non se puideran mover, sobre a súa cabeza caía unha gota de forma intermitente que lle perforaba a tapa do cranio e lle podrecía os miolos.
Xunto a igrexa érguese a coñecida como A Cruz de Ferro (hoxe en día de madeira). Disque pola noite, os mortos que compoñen a Santa Compaña, a procesión nocturna de ánimas en pena, axeónllanse diante dela para para purgar as penas e acadar, así, a salvación das súas almas. Cóntase que cando tronaba, todos os raios ían parar a ela.
No antigo camiño que comunicaba O Cereixal co Convento érguese unha pequena ermida posta baixo a protección do San Lourenzo (a igrexa mosteiral de Penamaior está posta baixo o padroado de Santa María e San Lourenzo). Cóntase que tres homes andaban a cavar nos montes de Penamaior para botar o pan cando, de súpeto, o ceo encomezou a anubrar, ameazando con treboadas polo que decidiron voltar para a casa. Mais, como empezou a chover, dicidiron buscar acubillo na entrada da capela. Un deles, ao pousar a aixada por riba dunha lousa que había xunto a entrada, escoitou como aquilo soaba a oco, polo que lle dixo aos outros: "Así Deus me salve que eiquí hai un tesouro. Imos cavar". "Que dis! Estás tolo, non ves que é un lugar sagrado?", respondeu un dos compañeiros. Despois dunha forte discusión, decidiron non facelo. Rematou de chover e continuaron o camiño para a casa. Baixando polo Cereixal viron a un home moi ben vestido montado nun cabalo de cor branca que ao chegar xunto deles, preguntoulles en castelán: "Buenos días, señores, ¿ustedes no sabrán por donde queda la capilla de San Lourenzo?". Eles non dubidaron en facerlle as indicacións oportunas. Cando chegaron á Lagúa, un dos homes dixo: "Xa veredes como vai polo tesouro". Os outros dixéronlle: "Estente calado que aínda van pensar que estás tolo". Ao día seguinte voltaron para Penamaior e, ao pasar por diante da ermida, viron como a lousa estaba removida e ao seu carón as táboas dun pequeno baúl.
A tiro de pedra da ermida do San Lourenzo está a Pena da Cruz. Se houbo unha cruz, descoñecémolo, na actualidade non quedan pegadas materiais. Asegúrase que aquí maniféstase a Ánima Soila, quen noite si e noite tamén deambula dende o cemiterio de Penamaior ao cemiterio do Cereixal. En Galicia perdura a crenza de que para cada persoa existe unha alma illada ou soa, que esperta oportunamente ao que durme e ten que cumprir cedo algunha obriga ou emprender algunha viaxe, bastando para elo con rezarlle un Painoso a véspera. Non falla, sen embargo, quen diga que non debe rezarse á Ánima Soila porque é o mesmo demo.
Os arresponsadores son homes e mulleres que recitan unha serie de oracións ao Santo Antonio que axudan a recobrar a saúde, atopar persoas, animais e obxectos perdidos, alonxar o mal e, tamén, predicen o porvir. Corría o día quince ou dezaseis do mes de xullo do ano 1936 cando ducias de veciños e veciñas dos concellos de Becerreá e Navia de Suarna viron como, á atardecida, uns "regos de sangue" cruzaban o límpido ceo. A xente, confundida, comezou a preguntarse que sería aquel inusual fenómeno. A resposta deulla un arresponsador de Penamaior: A non tardar, un grave acontecemento ía traer a desgraza e o sufrimento a todo o país. Uns días despois, o 18 de xullo, gran parte do exército levantouse en armas contra a República. Comezaba a Guerra Civil. Os "regos de sangue" foron vistos, cando menos, nas parroquias do Cereixal (Becerreá) e de Rao (Navia de Suarna). Xa coa guerra en marcha, un avó da dona do noso informante caeu ferido na fronte de Zaragoza. Como é de supoñer, as noticias, por mor da situación, ademais de chegar tarde non eran de todo fiables. Para saber o estado do ferido, a familia recorreu ao arresponsador de Penamaior quen, despois de recitar unha xaculatoria ao Santo Antonio de Padua, díxolles que o ser querido estaba vivo e que pronto estaría preto da casa. En efecto, de alí a uns días trasladáronno para un hospital da cidade de Lugo, onde se recuperou. Á figura do arresponsador adicou un amplo estudo o profesor Lisón Tolosana no seu Perfiles simbólico-morales de la cultura gallega (1974). Di que predominan as xentes de idade avanzada, poden presentar algunha peculiaridade física ou social (coxeira, pobreza, viuvez...), son persoas profundamente relixiosas. Unha das xaculatorias máis extendidas é a seguinte: "Se buscas milagres, mira/morte e erro desterrados/miseria e demo fuxidos/leprosos e enfermos sans./O mar sosega a súa ira/redímense encarcerados/membros e bens perdidos/recobran mozos e anciáns./O perigo retírase/os pobres van remediados/cóntenno os socorridos/díganno os paduanos./O mar sosega a súa ira/redímense encarcerados/membros e bens perdidos/recobran mozos e anciáns./Gloria ao Pai, gloria ao Fillo/gloria ao Espírito Santo./Prega a Cristo por nós/Antonio diviño e santo/para que digamos así/das túas promesas sexamos".
Unha noite, alá polos anos sesenta do pasado século XX, un home chamado Xan Troula estaba axeonllado diante da Santa Cruz de Penamaior cando, de súpeto, sufriu a descarga dun raio. Todos os veciños viron como un cordón de lume atravesaba o seu corpo, elevándoo varios metros do chan. Cegados pola luz e enxordecidos polo estrondo, a xente observou como o corpo de Xan caeu na terra mollada, esparexendo polo lugar un forte cheiro a carne queimada. Xa todos temían o peor cando Xan se ergueu e, cos brazos abertos, deu uns trementes pasos cara os presentes. Mais axiña volveu a caer. Foi entón cando Roque da Eirexe, veciño e parente seu, acodiu no seu auxilio. Crendo que o ía atopar sen vida, alargou os brazos para darlle a volta e, nese intre, Xan abrazouse a el. Dende aquel suceso, o home converteuse nun afamado "arresponsador". Un dos casos de máis sona do que foi protagonista ocorreu cando unha viúva acodiu a el para procurar axuda porque un home deixara preñada a unha filla disminuída psíquica. Xan díxolle: "Vaite pra casa, farase xustiza". Aos poucos días, nas faldras do monte Calamouco atoparon a un home, tratante de gando que ía cara a feira de Becerreá, pendurando dun carballo, aforcado. Ao seu carón había unha nota manuscrita que dicía: "Deus me perdoe". Como compensación polo mal padecido, as autoridades entregaron á viúva unha bolsa do tratante chea de cartos.
Celebra a súa festividade o luns de Pascua. Levábanlle exvotos de cera que representaban o corpo de animais: vacas, cochos... Pertenceu á casa-torre de Horta. A ermida, hoxe en día restaurada, foi queimada o día 18 de xullo de 1936. Ao seu carón hai un cruceiro moderno.
Lugar divisorio entre as parroquias de Torés e Vilaicente (As Nogais) e Morcelle e Guillén (Becerreá). Segundo a tradición, eiquí reuníanse os curas das catro parroquias para comer. No sitio hai unhas pedras que disque pertenceron aos alicerces dunha antiga capela. (Recollida polo Colectivo Patrimonio dos Ancares).
Lugar situado en Vilar de Ousón. O composto, castelanización de capela, vén do latín cappela, derivado de cappa, referencia ao anaco de capa que San Martiño deu a un pobre. Segundo nos contaron, eiquí había unha pequena ermida, logo trasladada para a aldea. Apareceron tumbas feitas con laxes. Un veciños de Vilar de Ousón contounos que se conservan antigos documentos que falan de que ata eiquí viñan enterrar aos veciños da parroquia de Liber que conta con igrexa e cemiterio próximos. De ser certo isto, este cemiterio do Chao da Capilla é anterior ao século XVII, data de construción da igrexa de Liber.
O 10 de agosto celébrase a festividade do San Lourenzo, queimado nunha parrilla nese mesmo día do ano 258 por orde do emperador romano Valeriano. Arredor deste día pode verse a choiva de meteoros, as perseidas, coñecidas como "vágoas de San Lourenzo". A continuación achegamos unha lenda relatada por Xosé Fernández Carrete, acontecida xunto a capela do San Lourenzo, en Becerreá, probablemente con orixe nun primitivo eremitorio fundado por monxes chegados de Carracedo do Bierzo que logo deu orixe ao mosteiro cisterciense de Santa María de Penamaior construído, entre outras funcións, para acoller aos peregrinos que ían a Compostela, función na que poñen moito empeño en negar un grupiño de persoeiros moi "rigorosos" e moi subvencionados a pesares de non estar recoñecida a variante, os mesmos que a finais do 2018 dixeron "descubrir" o camiño que fixo o alsaciano Künig a finais do século XV, cando xa no 2015 fomos os do Colectivo Patrimonio dos Ancares e a Asociación Val de Torés quen o visibilizamos ante a xente da comarca e os Concellos que nunca escoitaran falar do monxe. Pero vaiamos coa lenda.
A modesta capela do San Lourenzo está situada na estrada que vai cara a escola forestal, a carón dun antigo camiño que ía ata o mosteiro. Tres home da Lagúa, un da Casa Nova, outro da Casa de Nesa e un terceiro da Casa de Vázquez andaban a cavar nos montes de Penamaior para botar o pan cando, de súpeto, o ceo encomezou a anubrar, ameazando con treboadas polo que decidiron voltar para a casa. Mais, como empezou a chover, dicidiron buscar acubillo na entrada da capela. Un deles, ao pousar a aixada por riba dunha lousa que había xunto a entrada, escoitou como aquilo soaba a oco, polo que lle dixo aos outros: "Así Deus me salve que eiquí hai un tesouro. Imos cavar". "Que dis! Estás tolo, non ves que é un lugar sagrado?", respondeu un dos compañeiros. Despois dunha forte discusión, decidiron non facelo. Rematou de chover e continuaron o camiño para a casa. Baixando polo Cereixal viron a un home moi ben vestido montado nun cabalo de cor branca que ao chegar xunto deles preguntoulles en castelán: "Buenos días, señores, ¿ustedes no sabrán por donde queda la capilla de San Lourenzo?". Eles non dubidaron en facerlle as indicacións oportunas. Cando chegaron á Lagúa, un dos homes dixo: "Xa veredes como vai polo tesouro". Os outros dixéronlle: "Estente calado que aínda van pensar que estás tolo". Ao día seguinte voltaron para Penamaior e, ao pasar por diante da ermida, viron como a lousa estaba removida e ao seu carón as táboas dun pequeno baúl.
A ermida do San Lourenzo atópase na parroquia de Penamaior (Becerreá), a media ladeira da Serra da Pena do Pico. Trátase dunha humilde capela de planta rectangular, de doce por seis metros, cuberta en lousa a dúas augas. No interior só conserva un altar de pedra moderno e unhas toscas pinturas murais na cabeceira, tamén modernas. Para protexela, a antiga imaxe do santo está gardada nunha casa da parroquia.
Descoñécese cando foi construída. Na segunda metade do século XIX, o historiador Villa-Amil y Castro asegura que foi erixida como eremitorio por uns monxes procedentes do mosteiro de Carracedo do Bierzo que logo fundaron o mosteiro de Santa María de Penamaior no século XII, feito que tamén testemuña a tradición oral.
Cando hai máis de sete anos dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares lanzamos a iniciativa para recoñecer unha variante do Camiño de Santiago que bautizamos como Vïa de Künig, entre a documentación que conseguimos para xustificar o paso de peregrinos por Becerreá atopamos varias referencias á capela do San Lourenzo, as máis antigas do século XVI que citan a ermida como de San Lourenzo do Ramallal, San Lourenzo do Rebolal e San Lourenzo do Rebolar. Un documento do ano 1568 infórmanos que nese ano xa se celebraban na ermida actos relixiosos en honra do santo; e outro do 1694 dinos que nas inmediacións había un cemiterio do que non quedan restos, confirmado polo periódico El Lucense en xuño de 1892 onde se di que ao seu carón había un camposanto.
Alancando no tempo, o xornal El Gallego de marzo de 1833 fala de que xunto a ermida había un campanario do que non quedan restos visibles. Por unha noticia recollida no tamén desaparecido periódico El Regional do mes de marzo de 1892, sabemos que xunto a Pena da Cruz, situada a poucos metros da capela, enterraron un peregrino.
Pola documentación de entre os séculos XVI e XIX e os xornais de entre mediados do XIX ata finais dos anos noventa do século XX, coñecemos que a romaría celebrábase inicialmente o día 10 de agosto, pasando despois aos días 10 e 11. O día principal había misa ao mediodía e despois banda de música. As persoas acostumaban levar a comida, e alí xantaban e merendaban. A prensa da época informa de "grandes merendas, tiro ao prato e festa campestre con orquestras". Á romaría non só asistían as xentes de Becerreá, tamén dos concellos limítrofes, principalmente do extinto de Neira de Suxá, a actual Baralla.
A principios do século XXI deixou de celebrarse xunto a capela, sendo trasladada para o cume de máis sona do concello de Becerreá, a Pena do Pico, organizada por radioafeccionados de Lugo no que tamén participaban os do Bierzo que incluso colocaron no sitio unha cruz de ferro, cambio polo que se ve non deu resultado xa que ao pouco tempo desapareceu.
A
parroquia de Penamaior é unha das poucas de Galicia que teñen unha
dobre advocación: Santa María do San Lourenzo de Penamaior, a primeira
relacionada co mosteiro cisterciense e o segundo coa ermida o que dá
idea da importancia que este santo, condenado a morrer na parrilla por
orde do emperador romano Valeriano o 10 de agosto do ano 258, tiña para
as xentes da zona. O que non sabemos é se foi primeiro Santa María ou
San Lourenzo, se ben hai quen conxectura que foi o segundo que lle daría
inicialmente nome á parroquia e que logo pasaría a ter dous padroados
cando a fundación do cenobio cisterciense.
A zona onde se levanta a ermida está asociada a rituais. Moitos romeiros aproveitaban para achegarse ata a cercana Fonte da Bidueira cuxas augas tiñan sona de curar determinados males. Na contorna tamén hai penas de nome evocador, como A Pedra da Vella ou dos Vellos, A Pena do Frade e A Pena dos Tres Señores, ademais da citada Pena da Cruz.
A ermida do San Lourenzo non está exenta de lendas. Cóntase que tres homes andaban a cavar nos montes de Penamaior para botar o pan cando, de súpeto, o ceo encomezou a anubrar, ameazando con treboadas polo que decidiron voltar para a casa. Mais, como empezou a chover, dicidiron buscar acubillo na entrada da capela. Un deles, ao pousar a aixada por riba dunha lousa que había xunto a entrada, escoitou como aquilo soaba a oco, polo que lle dixo aos outros: "Así Deus me salve que eiquí hai un tesouro. Imos cavar". "Que dis! Estás tolo, non ves que é un lugar sagrado?", respondeu un dos compañeiros. Despois dunha forte discusión, decidiron non facelo. Rematou de chover e continuaron o camiño para a casa. Baixando polo Cereixal viron a un home moi ben vestido montado nun cabalo de cor branca que ao chegar xunto deles, preguntoulles en castelán: "Buenos días, señores, ¿ustedes no sabrán por donde queda la capilla de San Lourenzo?". Eles non dubidaron en facerlle as indicacións oportunas. Cando chegaron á Lagúa, un dos homes dixo: "Xa veredes como vai polo tesouro". Os outros dixéronlle: "Estente calado que aínda van pensar que estás tolo". Ao día seguinte voltaron para Penamaior e, ao pasar por diante da ermida, viron como a lousa estaba removida e ao seu carón as táboas dun pequeno baúl.
Foi tanta a sona do San Lourenzo de Penamaior que o cura e poeta natural de Toldaos (O Incio), Teolindo Cortiña Toural (non aturaba a Benito Pérez Galdós polo seu anticlericalismo), lle adicou un poema no ano 1912.
A construción da igrexa de San Xoán de Becerreá, deseñada polo arquitecto diocesán Nemesio Cobreros Cuevillas, comezou no ano 1904 pero, debido á falta de cartos para as obras, o remate demorouse más de catro lustros. Non foi consagrada ata o 27 de novembro de 1927. Dise que na construción utilizáronse as pedras da primitiva parroquial que estaba xunto o cemiterio onde se conserva unha pedra, único resto do desaparecido templo. As noticias sobre esta igrexa son escasas. El Clamor Público do 18 de setembro de 1862 achega a noticia dun roubo. Doutro roubo fala El Regional do 10 de decembro de 1898, cometido entre os días 7 e 8 por un veciño de Fontes que accedeu polo campanario (uns meses despois fuxiu do cárcere), e El Norte de Galicia do 3 de marzo de 1903 informa que cando a visita que fixo a Becerreá o deputado Enrique Saavedra Bálgoma xa estaba en ruínas, "incapaz para el culto".
Durante as obras, os oficios relixiosos celebrábanse onde está o Bar Correos. Segundo a tradición oral, nos anos da gripe (1918-1919) amontoaban eiquí os cadáveres, mesmo asegurándose que algúns eran levados vivos. Consérvase unha foto de Ruth Matilda Anderson do 11 de xuño de 1925 da procesión do Corpus en Becerreá onde se ve o edificio que se utilizou provisionalmente como igrexa. Entre os anos 40 e 60 tamén funcionou no edificio o coñecido como Bar Cine ou Gran Cinema (anteriormente tamén funcionara como salina). Unha noticia de El Progreso do 29 de xuño de 1945 informa que con motivo das festas patronais do San Xoán, os falanxistas organizaron varios actos, entre outros "la magnífica idea del camarada Rosón al llevar a todos los peques de los contornos al cine y obsequiarlos con golosinas".
Pero por moito que buscamos, pouco atopamos sobre a queima do templo o día seguinte ao golpe de estado fascista de xullo de 1936. O motivo que nos empurrou a procurar información sobre ese suceso débese a algúns díxome-díxomes que falan de que os "roxos" do concello de Becerreá lle plantaran lume o 19 de xullo, día de feira na vila. Despois de preguntar a varias persoas que xa naceran daquelas, unhas aseguran que non viron o lume pero que si oíran falar "de que algo pasara". Outras, pola contra, negan que acontecera tal suceso. Dende a inauguración, os Boletíns do Bispado de Lugo limítanse a relacionar o nomeamento dos párrocos, e na prensa aos actos sociais (bautizos e vodas principalmente), algunha doazón particular ou subvención de organismos públicos, e sobre todo á publicación de esquelas.
Unha anotación, realizada no Libro de Fábrica da igrexa polo párroco José Castedo González no ano 1941, di: "... siendo quemados los altares y casi todos los objetos de culto, con sus campanas, que fueron fundidas en la gran hoguera que los amotinados rojos hicieron en la plaza delante de la iglesia". O que nos chama a atención é esa queima das campás "fundidas en la gran hoguera". Para fundir o bronce precísase, como mínimo, unha temperatura superior aos 900º C, e unha fogueira, en condicións óptimas, alcanza como máximo os 400º C. Pero máis chamativo resulta que no Libro de Fábrica se mencionen compras e doazóns de floreiros, reclinatorios, alfombras, obras menores... e non aparezan as campás cando son un dos elementos fundamentais de calquera parroquial que se prece. E outro dato: varias imaxes que podemos ver na igrexa son anteriores a 1936.
O que si pode aclarar o acontecido o 19 de xullo de 1936 é un documento do 16 de febreiro de 1937, nunha declaración de Antonio Rosón Pérez (Causa 339-37), "hermano del Jefe de Información, Prensa y Propaganda de la Falange Española de Becerreá", realizada contra o Brigada da Garda Civil Emilio Baliño, comandante do posto de Becerreá, a quen acusou de ter actuado con pasividade e "negligencia en el cumplimiento de su deber" durante os sucesos ocorridos na vila o día seguinte da sublevación fascista, cando os dirixentes republicanos convocaron unha manifestación para amosar a súa repulsa polo golpe de estado do día anterior. Na declaración, Antonio Rosón di que "por manifestaciones de personas de solvencia, por las que tuvo conocimiento de que el Brigada Comandante del puesto parlamentó con los rebeldes y que les hizo manifestaciones en ese sentido... Al arrancar el coche con dirección a Lugo, hizo manifestaciones o gestos marxistas". Cando o sacristán, de nome Antonio, lle propuxo aos falanxistas "albergarse dentro de la iglesia para defenderla a tiros... el declarante dice que ofreció su prestación personal, pero le hizo ver la dificultad de la falta de armas".
Ao longo da declaración contra o brigada, sete meses despois, só se fai fincapé na "ocupación de la iglesia",
pero ningunha mención (nen sequera se insinúa) á queima do edificio,
tampouco dos altares, obxectos de culto ou campás. Se fora certo, de
seguro que o falanxista non o ía obviar, simplemente porque iso
reforzaría a súa acusación contra o garda civil. Por certo, o expediente
contra o brigada foi sobresido.
Foi durante a Guerra Civil cando caeu sobre Fontarón unha gran pedrada. Os vellos, lembrándose da vella campá, dicían: "Se estivera a Cadela non apedraba".
"Tocan os frades a campá/pra escorrentar o nubeiro,/ben eles sudan pra encher/pra todo o ano o granceiro".
(Achegada por José Osorio e Suso Telo). Naceu na Ferrería, parroquia de Penamaior, o día 8 de maio do 1886. Aos nove anos marchou cos seus pais a vivir para Madrid onde comezou os seus estudos no colexio dos PP. Escolapios de San Antonio Abade; disque lle tiñan que quitar os libros no recreo de tan estudoso que era. Despois pasou ao Seminario para cursar estudos eclesiásticos. Logo foi enviado como becario ao pontificio Colexio Español de Roma onde se doctorou en Teoloxía e Filosofía. De volta á Península, licenciouse en Dereito Canónico pola Universidade Pontificia de Toledo. Foi ordenado sacerdote en xullo de 1912. No 1935 foi nomeado bispo de Mondoñedo onde estivo durante nove anos despois dos cales foi trasladado para a diócese de Oviedo. No mesmo ano, durante unha asemblea celebrada en Pontevedra, espuxo a idea de fundar o museo diocesano, artístico e histórico. No mosteiro de Lourenzá creou o Seminario Maior. Foi nomeado cardenal por Pío XII o 12 de xaneiro de 1953. Asistiu aos cónclaves para a elección dos papas Xoán XXIII e Paulo VI. Foi un dos principais promotores da canonización dos relixiosos anticomunistas e antirepublicanos mortos durante a Guerra Civil. Como cardenal visitou Becerreá no ano 1966, sendo un dos principais impulsadores da construción dunha casa de exercicios espirituais. Colaborou na revista Lucvs no ano 1961 onde fai un percorrido pola historia da freguesía de Penamaior e da románica igrexa mosteiral, lembrando tamén a súa nenez: "Aquela posta de sol..., cando cheguemos á casa, deixamos as ovellas e vamos ata alí, pra ver qu-é aquelo", ou "E o escano vello e carcomido, xunt-á lareira", rematando o artigo cunha poesía de Noriega Varela: "Nosa fala é un paxariño/que adoita fagué-lo niño/no seio d-o hirsuto monte/ben na pola d-un espiño/ben á beira d-uha fonte/... eu moito a venero, e creio/que somente no ceio/pode haber fala mellor". Morreu en Barcelona o 8 de marzo de 1973. Está enterrado na igrexa parroquial de San Paulo de Tarragona, cidade da que foi arcebispo. Noriega Varela adicoulle o poema Al Excmo. Sr. Doctor don Benjamín de Arriba Castro, obispo de Mondoñedo (Temporis puncto).
A festa das Candelas celebrábase en Becerreá o día 2 de febreiro (adoitaban durar dous días). Na actualidade limítase aos actos relixiosos que comezan coa tradicional bendición das candeas. A asociación cultural As Candelas leva anos traballando pola recuperación desta festa que pasaba por ser unha das máis importantes do concello.
A igrexa de San Pedro de Cadoalla, coñecida tamén como O Santo ou Mosteiro do Ecce Homo, atópase en Saa, a carón don primitivo castro da Idade do Ferro que foi "baleirado" por unha canteira. Trátase dun templo de grandes dimensións coroado por unha cúpula octogonal cunha lanterna con ollos ocos.
A
torre, acaroada á fachada principal e que actúa como
pórtico, apoia sobre catro piares con arcos de medio punto. A
cabeceira está presidida pola talla, do 1727, do Ecce Homo, e a
ambos lados as imaxes de madeira policromada da Virxe
do Carme, San Pedro (doadas por Manuel Pardo de Vera), San Xoán, San
Xosé, San Roque e Santa Apolonia. Este ano 2023 comezouse a recadación
de donativos para arranxar o retábulo lateral. É probable que a igrexa
fora construída sobre
unha románica; o
que fora cura párroco de Cadoalla, José Seco Castedo (falecido o 6 de
marzo de 1960), aseguraba que o templo tiña orixe no século XII. Aínda que non existen datos arqueolóxicos nin
escritos, mesmo se conxectura que nas inmediacións houbo un
mosteiro.
Un
documento de finais do ano 1809 achega que no mes de febreiro dese
ano, durante a Guerra de Independencia, os soldados franceses
consumiron dúas fanegas e media de pan pertencentes á igrexa por un valor de 90 reás de
vellón.
No ano 1815, o administrador do santuario mercou un reloxo de sol por 370 reás que mandou colocar na torre do campanario.
Entre os anos 1819 e 1822, os carreiros que ían ata igrexa dende Castelo, Cadoalla e Saa foron substituídos por uns camiños mellores, investíndose 7.600 reás. Nun documento do ano 1876, o camiño que ía dende Castelo cítase como Camiño da Igrexa, e noutro do 1914 como Camiño do Souto.
Nunha foto dos anos corenta, extraída de O feitizo de Maruja Roca, de Nieves Neira Roca (2020), vese que ao campanario accedíase por unha escaleira exterior, desaparecida na actualidade.
Nos arredores da igrexa apareceron tumbas de laxas (hoxe en día desaparecidas). Segundo a lenda nunha había enterrado un rei.
Os días 14 e 15 de setembro celébranse as coñecidas popularmente como Festas do Santo, en honra do Ecce-Homo que se venera na igrexa (algún ano a celebración duraba ata tres días). Ademais do ritual relixioso, os veciños acostuman montar uns casetos no Souto da Bouza de Saa, ateigados de comida e bebida. A instalación dos casetos é un costume recente, anteriormente, tal como recollen as crónicas, a xente "acude con las cestas bien repletas, que luego despacharán reunidos en familia, bajo las sombras de sus frondosos castaños".
O seu culto vén do ano 1727 cando o cura, Xosé Valcárcel Quiroga, mercou a imaxe, pagando a metade en cartos e a outra metade en misas. Conseguiu reunir á xente dos pobos de Becerreá, Ouselle, Cruzul e Cadoalla e encamiñarse con todos eles cara os "Picos de Ancares", onde se encargara a nova imaxe do Santo a un carpinteiro, que en "magna procesión" emprenderon o longo percorrido ata San Pedro de Cadoalla.
O día 6 de setembro comezaba a "Novena" que, segundo a prensa, "siendo muchas las personas que acuden a la misma por su fervor hacia el Santo y por el hermoso del paraje". En
tempos, os veciños ían á igrexa con trigo ou centeo que logo
era vendido para mantemento do santuario. Destes cartos, o párroco
recibía unha parte xa que, segundo unha sentenza do Tribunal
Eclesiástico de 1761, tiña dereito á quinta parte das esmolas que
se recadaran durante o ano.
O 24 de xullo de 1889, o Concello de Becerreá, presidido polo seu alcalde
Arturo González Vázquez, anuncia a celebración dunha feira anual "de
toda clase de ganado vacuno, de cerda, lanar, cabrío y principalmente de
caballerías" os días 14 e 15 de setembro, "en el mismo punto que se
celebra la antigua función del Ecce-Homo de Cadoalla", engadindo que con
tal motivo "se harán festejos extraordinarios que contribuyan a la
distracción y entretenimiento del mismo". No mes de setembro de 1991 anúnciase que as mellores cabezas de gando recibirán "premios en metálico los mejores que se presenten".
No ano 1966 a prensa publica que a Comisión de festas estivo formada por "jovenes de ambos sexos", destacando o labor desenvolvido "por las féminas". No ano 1968 a Comisión integráronna José Antonio Montaña e Jesús Pereira, por Becerreá, e Emilio Neira e Manuel Merlán, por Cadoalla. Que a Comisión estivera formada por veciños de Becerreá e Cadoalla debíase a que a parte lúdica das festas repartíanse entre entre as dúas parroquias, a primeira na capital municipal.
Ao Santo acúdese para pedir un favor ou para agradecerlle un xa concedido, para quen o pide ou en nome doutras persoas. O párroco impón unha imaxe do Santo (un pequeno Ecce Homo) por riba da cabeza do devoto, dicindo: "Que el sexa pre ti, o camiño, a verdade e a vida". Moitos penitentes pasan un pano pola talla e logo úsanna cunha finalidade curativa e preventiva. Hai algúns anos traían exvotos representando o corpo humano e tamén animais: vacas, xatos, cochos, etc. Ata non hai moitos anos, como protección, adoitábase arrincar unha estela da porta do templo e gardala na casa o que obrigaba, cada certo tempo, a reparala. Tamén hai procesión coa imaxe do Santo arredor do templo. Á romaría non só acudía xente do concello de Becerreá, tamén de Baralla, Cervantes, Navia de Suarna, As Nogais, Pedrafita do Cebreiro, Triacastela e mesmo de Lugo.
Ata o ano 1832 había varios penedos por riba e diante da igrexa que foron demolidos e así deixar máis espazo aos devotos que querían camiñar de xeonllos ao redor do templo para cumprir o ritual; o custo ascendeu a 1.900 reás.
Os días da romaría viñan soldados para
manter a orde xa que as liortas eran bastante frecuentes.
Pagábaselle coas doazóns dos asistentes. No ano 1827 o custo ascendeu a 40 reás "que se dieron a los soldados que vinieron a pacificar la romería".
No século XIX celebrábanse no santurio catro festividades: Santa Apolonia, a Pascoa de Resurrección, o Luns de Pentecoste e a do Ecce Homo.
O xornal El Progreso do 11 de setembro de 1968 publica unha poesía escrita por José Pereira Vilares, "un ilustre hijo de estas tierras", dedicada ao Ecce-Homo:
Ata o ano 2010 ou 2011, no Carballín, un pequeno lugar da parroquia de Cadoalla, situado a carón da vella N-VI, había un tosco peto cunha pequena talla en madeira que representaba ao Ecce Homo. En varias ocasións roubaran as esmolas que lle depositaban os devotos, pero a derradeira vez tamén desapareceu o Ecce Homo; só atoparon o peto, baleiro, tirado nun monte próximo. A foto do peto é de Sabino García González quen non lembra a data exacta de cando as fixo, pero dinos que foi sacada entre o 1983 e 1985. Quizais se trate da única imaxe que se conserva.
Mais, por casualidade, uns meses despois (abril de 2015) chegou ata as nosas mans un traballo de licenciatura (inédito) da que fora veciña e profesora da vila de Becerreá dona Guadalupe Pardo González, tese escrita no ano 1957, dirixida polo profesor don Ramón Otero Túñez, baixo o título Notas sobre el arte en Becerreá. Neste traballo achega a transcrición dun documento do 13 de xaneiro do 1704 en que o papa Clemente XI concede indulxencias por medio dunha bula á "Cofrafía de Fieles de Cristo de Ouselle, de ambos sexos, debaxo del título de las Ánimas del Purgatorio".
Achégase a transcrición realizada por dona Guadalupe.
Os arresponsadores e as arresponsadoras recitan unha serie de oracións ao Santo Antonio que axudan a recobrar a saúde, atopar persoas, animais e obxectos perdidos, alonxar o mal e, tamén, predicen o porvir. Corría o día quince ou dezaseis do mes de xullo do ano 1936 cando ducias de veciños e veciñas dos concellos de Becerreá e Navia de Suarna viron como, á atardecida, uns "regos de sangue" cruzaban o ceo. A xente, confundida, comezou a preguntarse que sería aquel inusual fenómeno. A resposta deulla un arresponsador: A non tardar, un grave acontecemento ía traer a desgraza e o sufrimento a todo o país. Uns días despois, o 18 de xullo, gran parte do exército levantouse en armas contra o goberno lexítimo da República. Comezaba a Guerra Civil. Os "regos de sangue" foron vistos, cando menos, nas parroquias do Cereixal (Becerreá) e de Rao (Navia de Suarna).
Unha noite, alá polos anos sesenta do pasado século XX, un home chamado Xan Troula estaba axeonllado diante da Santa Cruz de Penamaior cando, de súpeto, sufriu a descarga dun raio. Todos os veciños viron como un cordón de lume atravesaba o seu corpo, elevándoo varios metros do chan. Cegados pola luz e enxordecidos polo estrondo, a xente observou como o corpo de Xan caeu na terra mollada, esparexendo polo lugar un forte cheiro a carne queimada. Xa todos temían o peor cando Xan se ergueu e, cos brazos abertos, deu uns trementes pasos cara os presentes. mais axiña volveu a caer. Foi entón cando Roque da Eirexe, veciño e parente seu, acodiu no seu auxilio. Crendo que o ía atopar sen vida, alargou os brazos para darlle a volta e, nese intre, Xan abrazouse a el. Dende aquel suceso, o home converteuse nun afamado "arresponsador". Un dos casos de máis sona do que foi protagonista ocorreu cando unha viúva acodiu a el para procurar axuda porque un home deixara preñada a unha filla disminuída psíquica. Xan díxolle: "Vaite pra casa, farase xustiza". Aos poucos días, nas faldras do monte Calamouco atoparon a un home, tratante de gando que ía cara a feira de Becerreá, pendurando dun carballo, aforcado. Ao seu carón había unha nota manuscrita que dicía: "Deus me perdoe". Como compensación polo mal padecido, as autoridades entregaron á viúva unha bolsa do tratante chea de cartos. (Recollida de Vento nas Xestas).
Pouco se sabe sobre a vida de Francisco Otero. Naceu o 14 de marzo de 1860. A nai chamábase Josefa, e o pai José. Tiña un irmán máis novo. Con 19 anos foi para Madrid. "Soltero y huérfano de padre, vino a Madrid con la esperanza de mejorar de fortuna... Contaba, a lo que parece, con el apoyo de un pariente llamado Francisco Seijas Arriba, portero del ministerio de Gracia y Justicia, quien le prestó protección y dándole cuatro mil reales para establecer una pastelería... situada en el número 2 de la calle de Milanesas...". Dise que vivía cunha moza, "a quien llamaba hermana", de dezasete anos. Os costumes de Otero non chamaban a atención dos veciños, pechaba cedo a tenda, "salía pocas veces de noche, y no dió pretexto alguno para que con razón o sin ella se le censurase". Pero os negocios, contan as crónicas, "no tenían resultado próspero, no sabemos si por mala fortuna o por administración desarreglada". O parente deixou de apoialo e cara mediados de decembro Francisco quedou sen casa e sen recursos. "En estos doce o quince últimos días, Otero dividió su tiempo entre las tabernas, los cafés y las casas de mal vivir, acusando de su desgraciada situación a un individuo llamado Antonio García que es dueño de una taberna en el número 16 de la Cava-Baja". Este e outro home de nome Antonio Pérez Cobos tamén foron detidos, declarando que Francisco contáralles a súa intención de suicidarse, pero tamén de realizar prácticas de tiro ás aforas da capital.
Pero, de onde era natural o panadeiro Francisco Otero? Segundo a prensa da época: para uns de Santiago de Lindín (Mondoñedo), para outros de Santiago de Nantín (Becerreá).
Benito Pérez Galdós escribiu entre 1872 e 1912 os Espisodios Nacionales, unha serie de novelas históricas que tratan da historia de España dende 1805 ata 1880. Lemos: "El mismo día 30 quiso hacer de las suyas el fanatismo sectario: al entrar en coche por la Puerta del Príncipe del Palacio Real Alfonso XII con su esposa María Cristina, les disparó dos tiros un vesánico, Francisco Otero González, natural de Santiago de Nantín, aldea de la provincia de Lugo. Las alevosas balas no tocaron a los reyes...".
Carlos Rojas, no seu libro Alfonso de Borbón habla con el demonio (1995), di que era de Santiago de Nantín. José María Zabala, en Elena y el Rey. La historia del amor prohibido entre Alfonso XII y Elena Sanz (2014), tamén trae a Francisco Otero para Becerreá.
No ano 2020, na primeira edición pola recuperación da Feira do 12 en Becerreá, organizada pola asociación Rente ao Couce, o Colectivo Patrimonio dos Ancares colaboramos coa impartición dunha charla arredor da orixe das feiras da comarca. Este 2021, na súa segunda edición, facémolo coa confección dun díptico adicado á "Historia das Feiras en Becerreá" que se repartirá o día da celebración, o domingo 12 de decembro.
Aí deixamos o texto.
Non sabemos con exactitude cando comezaron a celebrarse as feiras no territorio que abrangue o actual concello de Becerreá, pero é probable que a súa orixe veña da Idade Media. O documento máis antigo que atopamos é do ano 1525, en que o prior do mosteiro de Santa María de Penamaior ordena que os asistentes ao mercado que se celebraba ás súas portas non entorpeceran a entrada á igrexa a devotos e peregrinos (Documento achegado por Ruth Hidalgo). Nun libriño, encadernado en vitela (pel de animal), comezado a escribir no ano 1748, os monxes de Penamaior anotaron durante algúns anos o que cobraban a cada un dos vendedores a razón do que levaban para vender, indicando o nome do vendedor e o que vendían, así como a cantidade en reás de vellón que lles cobraban (Documento facilitado por Hugo Pardo-Vivero).
Nos séculos XV e XVI as feiras reduciron a súa intensidade, que se achaca a unha serie de feitos negativos que se iniciaron coa decadencia das feiras francesas que logo repercutiron nas do resto de Europa. Despois volveron a rexurdir con forza nos séculos XVII e XVIII polo que chama a atención que nos Interrogatorios do Catastro de Ensenada dos anos 1752 e 1753, das 114 parroquias dos seis concellos da comarca dos Ancares só se mencione o mercado de Penamaior. Despois de que os monxes, debido á Desamortización do ministro Mendizábal do ano 1835, abandonan o mosteiro (os mosteiros pasan á ser propiedade do Estado e os monxes deben marchar), a feira segue a celebrarse, descoñecemos se dun xeito continuado, ata o 1889. Por unha noticia que recollemos do desaparecido xornal El Eco de Galicia do 20 de febreiro dese ano, sabemos que a feira de Penamaior pasa a celebrarse cada terceiro domingo de mes en Becerreá, pero a partir de abril dese mesmo ano celebrarase o día 19. No mesmo xornal, nun anuncio asinado polo alcalde Arturo González Vázquez, dise que a feira que se celebraba en Becerreá o cuarto domingo de cada mes, trasládase ao día 2, o que indica que durante algún tempo conviviron as feiras de Penamaior e Becerreá.
Pero as datas dalgunhas feiras eran cambiantes. Trinta e un anos despois, no Calendario Gallego de 1920, vemos que as feiras de Becerreá celébranse o primeiro domingo de cada mes e o día 19. E no Calendario do ano 1925, o 3 e o 19, ademais de mercado todos os sábados. No mesmo Calendario tamén achega que se celebraban dúas feiras anuais, unha o terceiro domingo de setembro e outra o 3 de outubro.
Así que, polo dito, sabemos que as actuais feiras de Becerreá, do 3 e 19, instituíronse: no mes de abril de 1889 a do DEZANOVE, e a principios dos anos vinte do pasado século a do TRES.
O día 20 de abril de 1949, unha tormenta provocou graves desperfectos no Campo da Feira, as augas, segundo a prensa da época, "al descender en enorme riada, excavaron grandes zanjas". O Campo da Feira foi ampliado e acondicionado en varias ocasións.
No concello existe a referencia a outra feira que se celebraba na parroquia de Vilamane. La Correspondencia Gallega do 23 de agosto de 1902 recolle que o Concello de Becerreá acordou crear "una feria para toda clase de ganados, creales y demás artículos de consumo, en el Valle de Cancelada y soto nombrado Furco de Murias, ... cuyo mercado tendrá lugar los días 15 de cada mes". Descoñecemos canto durou.
Agora vaiamos coa FEIRA DO DOCE. A primeira referencia atopámola o día 12 de abril de 1873, un sábado, durante a Terceira Guerra Carlista, cando unha partida do carlista Núñez Saavedra, aproveitando a feira de Becerreá, asalta o Xulgado Municipal.
Descoñecemos canto tempo se celebrou esta feira, nin sequera se era mensual ou anual, pero a duración debeu de ser curta, convivindo durante algúns anos coa de Penamaior.
Non se volve a ter noticia ata o 14 de outubro de 1951, cando o xornal El Progreso anuncia que o Concello de Becerreá, por iniciativa de varios veciños, establece de novo a feira do 12, pode ser porque tiveran coñecemento da do 1873, ou se só se trata dunha coincidendia. Polas noticias da época, ao menos as primeiras foron todo un éxito. As empresas Montaña, La Directa e Transportes Lucenses programaban servizos de ómnibus para asistir á FEIRA DO DOCE dende Lugo.
En informacións posteriores recóllese que a algunha feira asistiron compradores de León e mesmo de Andalucía, polo que a súa importancia debeu ser grande. Pero, en El Progreso do 16 de xuño de 1962, di que, debido á desidia, foi perdendo importancia. Ese mesmo ano debeu desaparecer. Neste novo ciclo só durou once anos.
Nos distintos periódicos da época, desaparecidos (El Regional, El Correo de Lugo, El Eco de Galicia, Heraldo de Galicia, El Lucense, El Pueblo Gallego, etc.), achegan os prezos que se pagaban nas feiras do concello de Becerreá polos distintos produtos. Así sabemos, por exemplo, que no ano 1898 o ferrado de castaña seca pagábase a 13 reás. No 1900 unha vaca custaba 250 pesetas, un tenreiro 100, unha cabra 8, un cabrito 4, unha galiña 1 peseta, unha ducia de ovos 45 céntimos, e unha libra de queixo do Cebreiro 75 céntimos. No 1924 os ovos pagábanse a 3 pesetas, os polos a 2,50, as galiñas a 4, a parella de gando vacún a 1.250 pesetas, e o porco a 60 pesetas a arroba. Ao longo dos anos son frecuentes as queixas dos labregos e gandeiros pola baixada dos prezos, o que lles ocasionaba graves prexuízos. A principios dos anos sesenta a baixada foi alarmante, no 1964 a ducia de ovos non pasaba de 12 pesetas.
Son moitas as historias, lendas e tradicións xurdidas arredor das feiras. Hai unha que mesmo ten relación coa orixe do nome do Concello. Segundo os etimólogos, o nome de Becerreá procede dunha vila Becerreana ou Becerriana, derivado dun propietario de orixe latina que antendería polo nome de Becerianus ou Bicerianus. Pero a lenda asegura que debe o nome a unha becerra. Aconteceu durante unha das feiras que se celebraban na vila. Ía un vecín coa súa becerra á feira cando un neno lle lanzou unha pedra ao animal. Tal foi a dor que lle produciu que a becerra deu un salto e púxose a correr detrás do cativo sen que ninguén conseguira deteñela. Chamaron entón ao alcalde, home valente e astuto, dicían, quen conseguiu amansala e devolvela ao seu dono. Nas primeiras xornadas de Arqueoloxía e Historia dos Ancares, organizadas pola Anpa do CPI de Cervantes e o Colectivo Patrimonio dos Ancares, o profesor Rodríguez Colmenero dixo que non lle resultaba estraño que o nome tivera que ver coas representacións do coñecido como Relevo de Vilarín, do século I ou II d. C., onde se ven un touro, unha vaca e un becerro.
EL MONITOR DE BECERREÁ
O primeiro número deste periódico apareceu o 13 de xaneiro de 1900, fundado por Antonio Correa Fernández e Evaristo Cela Losada. En 1901 o seu director foi Manuel F. Lema. O último número saíu á rúa o 17 de decembro de 1901. Subtitulado Defensor de los intereses generales y locales de la región oriental de la provincia de Lugo y sus limítrofes.
BECERREÁ: O TREN QUE NUNCA CHEGOU
Vinte e sete anos despois da inauguración da liña férrea entre Barcelona e Mataró, chegou o primeiro tren á cidade de Lugo. Foi polo San Froilán, un 5 de outubro de 1875. A prosperidade que supoñía contar con este medio de transporte contaxiouse a boa parte da provincia, incluída a que hoxe é a comarca dos Ancares. No Plan General de Ferrocarriles de 2 de novembro de 1877 propoñíase unha liña férrea que enlazara Vilafranca do Bierzo con Ribadeo. O tramo entre Vilaodriz (na actualidade parroquia da Pontenova) e Ribadeo comezou a funcionar no 1903 para dar saída por mar ao mineral de ferro e que pouco tempo despois se ampliou ao tráfico de viaxeiros. A liña ferroviaria do Ferrocarril Central Gallego, como bautizaran o proxecto, dábase por feita.
As
crónicas da época falan de que esta infraestrutura sería dunha
importancia vital
para o desenvolmento socioeconómico desta parte da provincia de Lugo
e do Bierzo, tanto pola riqueza mineral (ferro, manganeso, caliza,
granito, mármore, carbón...) como madeireira (carballos,
castiñeiros, nogueiras...), ademais de estratéxica en caso de guerra
para o transporte de tropas dende Galicia. Iso si, a que nun
principio ía ser no proxecto unha liña xeral, pasou no ano 1908 a
secundaria, pero con Becerreá como eixo das comunicacións ferroviarias
entre O Bierzo e Galicia (ese mesmo ano publicouse a subasta pública do
tramo entre Becerreá e Sarria).
Tan
avanzado estaba o proxecto no ano 1911 que, ademais do estudo polos
enxeñeiros dos sitios por onde iría o trazado, indicáronse os
lugares onde se ubicarían estacións, apeadeiros e depósitos entre Vilaoudriz (A Pontenova) e Vilafranca do Bierzo (resaltamos en
negriña os pobos da comarca dos Ancares por onde pasaba): Vilaoudriz,
Galegos, San Xurxo de Piquín, Santalla de Piquín, Fonteo, O Cádavo,
Queirogal, San
Martiño de Neira de Rei,
Becerreá,
Guilfrei,
A
Alence,
Vilarín
do Monte,
Pedrafita
do Cebreiro,
Veiga,
Veiga de Valcarce, Ambasmestas, Trabadelo, Perexe e Vilafranca do
Bierzo. O custo para os pouco máis de 150 quilómetros ascendía a
51,5 millóns de pesetas. Mesmo se falaba da construción dun ramal
que enlazara a capital lucense a través de Neira de Xusá (actual
Baralla) con esta liña á altura do Cádavo (Baleira). O proxecto era para
unha vía estreita (inferior ao considerado como "normal"), o que
supoñía menores custos en zonas de complicada orografía. En Lugo e
Vilafranca do Bierzo enlazaría coa vía ancha.
O 23 de marzo de 1918 anúnciase a subasta das obras entre Vilafranca do Bierzo, pasando por Becerreá, e Lugo. Pero, a pesares das boas expectativas e o apoio das Deputacións de Lugo e León, Concellos e institucións públicas e privadas, a subasta quedou deserta.
O
contratempo sufrido non decaeu os ánimos. Anos despois, entre o 1925 e
1929, iníciase unha nova campaña. Destaca, pola súa defensa, un
presbítero berciano, Manuel Santín, que en varios artigos
publicados na prensa da época exhorta a reclamar, por ser de
xustiza, a obra, mesmo criticando o traxecto, por perigoso, entre
Toral de los Vados e A Pobra do Brollón: "El
ferrocarril de Villafranca del Bierzo a Lugo fue incluído entre los
de interés general complementarios del plan de 1877. En el R.D.
publicado en 1924 por la Ponencia ferroviaria base de la creación
del Consejo Superior, fue consignado como complemento y ampliación
de la línea del Norte. Acorta la distancia entre Madrid-Coruña 80
quilómetros, es decir, cuatro horas menos de viaje que por la única
línea actual. Está además exento del peligro constante que amenaza
a los trenes en el trayecto de Toral de los Vados a Puebla de
Brollón. Constituye como ampliación de la línea del Norte una
doble vía; recorre importantes centros de producción de León y
Lugo, como los ayuntamientos de Trabadelo, Vega de Valcarce,
Villafranca (de León), Piedrafita de Cebrero, Doncos, Nogales,
Baralla, Lajoca, Neira y Becerreá (de Lugo). Pasa por cerca de
Cervantes, zona de importante riqueza". Fai un chamamento a "Coruñeses,
lucenses y leoneses, la ocasión es propicia. Las Diputaciones y
Cámaras de Comercio de La Coruña y Lugo deben sumarse a la comisión
que intenta exponer... la necesidad urgente de la construcción del
ferrocarril Villafranca-Lugo. No dejarle dormir más tiempo".
Pouco despois, dise que pola falla de interese político, ou por un interese que bulía lonxe da "Montaña", veu o silencio, e con el o esquecemento.
Houbo algún outro intento para que o ferrocarril non se esquecera da comarca dos Ancares, con propostas coma un trazado dende Monforte de Lemos a través do Courel, O Incio, Louzarela, Doncos, Vilanova, Degrada, Donís, Peliceira, Tormaleo e Cangas de Tineo para enlazar cos trens asturianos. Pero coma nos casos anteriores, todo quedou en augas de fregar.
BIBLIOGRAFÍA
El Agro (desaparecido)
El Barbero Municipal (desaparecido)
El Eco de Galicia (desaparecido)
El Heraldo Gallego (desaparecido)
El Ideal Gallego (desaparecido)
El Noroeste (desaparecido)
El Regional (desaparecido)
Gaceta de Galicia (desaparecido)
Galicia Moderna (desaparecido)
La Voz de la Verdad (desaparecido)
© Colectivo Patrimonio dos Ancares