A
finais do século XIX o número de médicos que había en Galicia era
escasísimo, e a maioría dos cirurxáns, que
quintuplicaban aos primeiros,
non eran máis ca barbeiros-sangradores. Esa
deficiencia era moito máis acusada en zonas mal comunicadas e
montañosas.
Que
un médico residira na capital dos concellos da comarca dos Ancares
non implicaba que se desprazara ata as aldeas coas que apenas tiña
contacto. Se alguén precisaba os seus servizos, o desprazamento
requiría unha combinación de carruaxe (ou coche máis adiante) e
cabalo, invertindo varias horas na viaxe, e iso contando que non
nevara. Sen
esquecer que a visita custaba todo un diñeiral para as minguadas
rendas. Os únicos que estaban exentos de pagar os gastos do médico
eran os “pobres de solemnidade” que figuraban nunha lista
confeccionada polo Concello. Non resultaba unha rareza non avisar ao
médico cando se cría que a enfermidade era incurable. Cando alguén
morría sen asistencia médica, o sacerdote ou o pedáneo eran
requiridos para “certificar” a defunción, limitándose a
escribir nun papel “morreu de morte natural” para así poder ser
enterrado. En
moitos casos, nos lugares de difícil acceso, o “enfermo de médico”
grave era trasladado a ombros ata a estrada onde o recollía un coche
para levalo ata a consulta. En
Donís (Cervantes), a primeira visita dun médico foi a mediados dos
anos cincoenta do pasado século XX (González Reboredo e Rodríguez
Campos, 1990).
Pero
ademais, a presenza do médico non sempre era precisa. A xente
distinguía entre “enfermidades novas”, que eran competencia
deste, e as que non o eran como a eresipela, o calleiro, a paletilla,
a espinilla, o esfiado, a ponzoña, o aire da pozoira, a sombra, o
enganido, o coxo do sapo, a cisma, o rauto, o mal da teupa, o mal de
afóra, o mal de ollo, enfermidade
dos nervios, rotura de ósos, luxacións, feitizos…,
recorrédonse, en vez de ao médico, a bruxas, compostores,
curandeiros,
sabias, menciñeiros,
responsadoras, curas, igrexas,
ermidas, santos,
cemiteiros,
rescriptos, cruces,
rosarios,
allos, plantas,
minerais, auga, lume, cornos
(alicornios),
herbas, remedios caseiros, símbolos,
rituais...
A
maioría das veces era
o cura quen
facía
de médico, a
xente pedíalle a súa opinión sobre si o enfermo ía morrer ou non
ou se había que chamar ao médico.
En Vilanova do Pedregal (Cervantes) había unha praca de médico na
porta do estanco que dicía: “Consulta martes, venres e
días de feira”, actividade compartida con menciñeiros, sabias,
compostores, etc., que adoitaban ter máis pacientes que o propio
médico.
A
continuación achegamos algús males e
como curalos (e os elementos da curación) que “non eran
de médico”. Nin
de “veterinario”, porque non esquezamos que o gando era un dos
piares sobre o que se sustentaba a economía da maior parte das
xentes da comarca dos Ancares, coidar do gando era asegurar a propia
subsistencia, non
só se vivía do gando, tamén para o gando. Conta
Lisón Tolosana que subindo cara Riocereixa de Arriba (Pedrafita do
Cebreiro) atopouse cun vello que camiñaba encurvado baixo o peso dun
feixe de herva; na converssa díxolle: “É para a miña vaca,
señor, se se morre ela mórrome eu”. Na comarca dos Ancares “o
boi da corte” (boi que cebaban para a venta) recibía moitos
coidados, se os pastos escaseaban no inverno dábaselle pan centeo
aínda que a familia tivera que pasar sen el. No Cebreiro, para
pidirlle ao médico que atendera ben a un familiar enfermo e o
curara, dicíanlle: “Mire que lle quero máis co mellor boi da
corte”. A morte dunha vaca era unha auténtica traxedia. Rezábase
ao Santo Antonio cando unha vaca estaba enferma, tamén levaban
exvotos de cera con figura de vaca ás capelas e igrexas (ata non hai
moitos anos facíase na igrexa do Ecce Homo de Cadoalla, en
Becerreá). En moitas aldeas da comarca, para espaventar os espíritos
maléficos e as enfermidades dos animais levábanos a tomar o orballo
dos prados na mañanciña do San Xoán.
A
CAÍDA DA PALETILLA E A ESPINILLA
A
espiña dorsal ou "espinilla" trátase dun conxunto de
vértebras dispostas en fileira e unidas entre si que forman o cixo
do esqueleto e sosteñen o corpo humano. Co nome de
"paletilla", tamén chamada paleta, é cada un dos ósos
planos que articulan o brazo co ombro. A caída da paletilla consiste no
dislocamento dalgún óso e caída das vísceras que provoca unha
malformación que se pode comprobar de modo popular do seguinte
xeito: Déitase á persoa no chan coas pernas estiradas e xuntas,
tendo en conta que os pés estean xuntos tamén, e xúntanse os
brazos por detrás da cabeza. Se as palmas das mans ao xuntarse
quedan a distinto nivel é que hai esta enfermidade. Na parroquia de
San Pedro de Cervantes e
na Veiga (Becerreá)
sentaban ao enfermo nunha cadeira, igualábanlle as pernas e
levantábanlle os brazos, tirando deles cara arriba ata que as mans
quedaban ao mesmo nivel. Logo era necesario repouso e xantar bos
alimentos. Para finalizar o ritual, outra persoa dáballe unhas
masaxes e mencionaba as seguintes palabras que tería que repetir
durante cinco días seguidos: "Refrégoche os ósos/de arriba
ata abaixo/e ao cabo duns días/a dor dos ósos/irache pasando".
OS
ORIZÓS OU ORIZOPOS
Esta
doenza é unha inflamación benigna que afecta basicamente a nenos e
xóvenes que aparece na beira libre das pálpebras. Para curala, ademais de remedios físicos, úsanse outros de base
máxico-relixiosa. Na parroquias de Cereixedo (Cervantes) e Son
(Navia de Suarna) collíanse tres pallas dunha palloza; unha delas
tiña que ter un no; logo poñíanse en forma triangular e
prendíaselle lume por debaixo, mentres se recitaba o seguinte
ensalmo: "Foxe orizó/que che queiman a casa/con tres pallas e
un no". Na parroquia de Donís (Cervantes) o remedio para curar ben a doenza
do orizó consistía na construción dunha pequena casa de palla á
que logo se lle prendía lume; mentres ardía, pronunciábanse as
seguintes palabras: "Queimo a palla/e o palleiro/e queimo o meu
orizopo".
AS
ESPULLAS
As
espullas son uns vultos ou
verrugas que
se forman na pel. En
Torés (As Nogais), para curalas, tirábanse ao forno tantos anacos
de masa para facer o pan como espullas se tiñan. Ao tempo dicíase:
“Verrugas traio/verrugas vendo/tíroas ao forno/e marcho correndo”.
Tamén en Torés, non moi lonxe da Cova da Moura, hai unha enorme pena de xisto que apoia sobre outras catro de menor tamaño. Na parte máis alta hai unha profunda pía con auga que, disque, nunca seca. Segundo a lenda, a pena subiuna unha moura mentres fiaba na rocha. Na auga da pía a xente lavaba as mans para curar as espullas mentres recitaban: "Auga de pena sol que se enxuga,/quítame deiquí esta verruga".
As
cinsas do “lume novo”, que
se acendía na véspera do Nadal
con toda solemnidade polo petrucio (o xefe da casa) ou pola persoa de
maior autoridade dentro da familia, utilizábanse como remedio para
enfermidades da pel, espullas
incluídas.
QUITAR A DOR DE CABEZA PRODUCIDA POLO SOL
Cando che doe a cabeza, a veces é por culpa do sol. Para quitalo, o que se fai é poñer un pano branco, dobrado, na cabeza, e sobre el un vaso de auga boca abaixo. Entón a auga comeza a burbullar, pero moitísimo, coma se fervera. Di Maribel que a primeira vez que llo viu facer a Pura, a súa tía política, quedou asombrada. Pura aprendeuno da súa nai, a señora Carmen de Gallego que, ademais, tamén arresponsaba, gozando de moito creto entre a xente. (Achegada por Maribel Belón e a súa filla Bibiana).
O
MAL DE OLLO
O
mal de ollo é o efecto, sempre negativo, que a mirada dunha persoa
determinada produce sobre humanos e animais, asociado ás
bruxas ou ás persoas envexoxas con non boas intencións. É un mal
cuxa causa escápase á razón, pero que pode causar enfermidades e
mesmo a morte.
Na Serra de Pin (Navia de Suarna) está a coñecida como Porta do Sol. Trátase de dúas penas que estaban coroadas por unha gran laxe en forma de lintel que lle daba apariencia dunha porta ou trilito. Recibe o nome porque en determinados días do verán, ao solpor, o sol sitúase xusto entre as dúas pedras. Era o momento elixido polas persoas sobre as que botaran o mal de ollo para desfader o maleficio pasando entre elas. O mesmo ritual tamén valía para librarse de enfermidades producidas pola "sombra do morto".
Na
Noite do San Xoán adoitábase colgar determinadas plantas en portas,
ventás e nos buratos das paredes das casas e cortes para espaventar as bruxas, os malos espíritos e para afastar o mal de ollo contra humanos e animais. Colgaban sabugueiros (boito, dise por eiquí), flores de piorno, espadana, artemisa...
En
Nullán (As Nogais), para librar o gando do mal de ollo poñían un
pantalón de home no chan e facían pasar ao animal por riba para que
dera leite que a bruxa cortara.
Escribiu
Jesús
Rodríguez López, no seu Supersticiones
de Galicia
(1910), que en Becerreá recollían a corda con que suxeitaron o
gando que se vendeu na feira e non a prestaban a ninguén, porque con
ela íase a boa sorte e a virtude contra o mal de ollo. Tamén se
adoitaba arrodear o pescozo do animal enfermo cunha corda de esparto
que atara un ramo de loureiro bendicido o Domingo de Ramos; na corda
poñían un papeliño cun escrito, e por veces un anaco de chumbo.
En
Barxamaior (Pedrafita do Cebreiro) críase que se podía coller o mal
de ollo cando na misa non se miraba o Cáliz (coñecido como O Santo Graal) e a Hostia da igrexa do
Cebreiro; cando unha persoa volvía a vista a un lado ou cara atrás,
así quedaba, pero pasáballe se ao domingo seguinte a persoa
afectada volvía a estar atenta.
O
“lume novo”,
que se acendía na véspera do Nadal, tamén
protexía
contra o mal de ollo, a morte súbita, a enfermidade de persoas e
animais, as treboadas, os incendios, as malas colleitas...
Pero
o mal de ollo tamén pode ser causado por unha persoa inocente pero
que posúe un maléfico poder na vista. En moitas aldeas dos Ancares
críase que había xente boa con vista que fire e podían causar
trastornos sen pretendelo, por iso tiñan que tapar o ollo que os
causaban, e case sempre era o ollo dereito.
O
MAL BRAVO
O
mal bravo é cando o gando vacún ten un insufrible dor de ventre.
Para “encoutar” o mal (sandalo), en Torés (As Nogais) rezábase:
“Estabamos
en a Fontefría, todas tres llegó por allí Nuestro Señor e les
dijo: que faceis aí todas na Fontefría. Estamos eiquí, nin comemos
nin marmolecemos a naide. Con nacidas e pachucas haces tres cruces
con el dedo polgar de a mano dereita. Si é blanca Dios la fenda, si
é rubia Dios la funda, e si é negra, Dios la parta. Con el poder de
Dios e de la Virgen María, un Padrenuestro e un Avemaría”.
O MAL DE AFÓRA
En aldeas de Becerreá,
Cervantes, Navia de Suarna e
Pedrafita do Cebreiro,
os únicos que podían curar o “mal de afóra” (maldicións,
meigallo, mortos, arroxar
o demo...)
eran os curas porque os médicos, dicían, “disto non saben” xa
que ese mal ocasiónanno “espíritos que andan perdidos que se meten nunha persoa”.
Ata a Guerra Civil, para "arroxar o demo", os habitantes de Piornedo (Cervantes) baixaban ata a igrexa parroquial de Donís o día de Xoves Santo para tocar as campás.
Conta Lisón Tolosana, en Antropología Social: reflexiones incidentales (1986), que en Zanfoga (Pedrafita do Cebreiro), as mulleres non debían pasar o río despois de dar a luz e antes de ser recollidas na porta da igrexa polo cura para que non lle aparecera o demo, pois neste caso quedarían embarazadas e os seus peitos estériles.
Narra
Xoxé Benito Reza, no seu Vivir en Ancares (2002), que para alonxar o
demo ían ver ás saludadoras para que fixeran un esconxuro, ou mándábase
un tizón por riba da palloza o día do nacemento de Cristo. As saludadoras estaban revestidas dunha aura sagrada, son moi relixiosas e devotas que interceden ante Deus e
os santos para curar todo tipo de males.
O
MEIGALLO
O
meigallo é o feitizo provocado por unha bruxa para facer dano a unha
persoa. Ás persoas enmeigalladas todo lle sae mal: enferman, perden
os cartos, arruínanselle as colleitas, perden o siso… Como está
dentro do corpo, é preciso expulsalo. En Noceda (As Nogais) dicíase
que as bruxas quitaban a saúde e as ganas de comer, tiñan pauto co
demo ou estaban revestidas do demo. En Aigas de Rao (Navia de
Suarna), durante o Entroido, nenos e nenas percorrían os campos con
fachos para alonxar o meigallo.
O
ALICORNIO
Trátase
dun corno que procede dese mítico animal. Utilízase como amuleto e
tamén para facer a auga de alicornio, prodixiosa para moitas
enfermidades. Nalgunhas zonas da comarca dos Ancares usábanse tamén
os cornos de vacaloura ou escornabois que por medio dun cordón se colgaba ao
pescozo para evitar a acción maléfica das bruxas.
En marzo de 2015 achegámonos ata a casa da señora Amada, unha veciña de Torés de 88 anos de idade.
Ademais doutras historias e lendas que nos relatou, amosounos o seu
obxecto máis prezado: un antigo alicornio que sempre estivo na familia e
do que se descoñece a procedencia. O alicornio vai inserido nunha
"funda" de óso, ao parecer de xabarín, de 5,5 cm de longo e un diámetro
de 5 cm. Disque o alicornio, de cor negra, tamén é de óso. Para facer o
ritual hai que extraer o alicornio da funda ata que fai tope, acadando
así as dúas pezas unha lonxitude duns 7 cm. Entre outras propiedades,
utilízao a señora Amada para curar a pezoña producida
polas picaduras dos bechos. O ritual é como segue: coa punta do
alicornio faise un círculo e unha cruz sobre a auga que previamente se
botou nunha cunca limpa. Logo, co alicornio mollado, trázase un amplo
círculo ao redor da picadura e unha cruz dentro daquel. Continúanse
facendo círculos e cruces cada volta máis pequenos (a xeito de círculos
concéntricos), rematando o ritual cando o derradeiro círculo lambe a
picadura. Mentres se realiza o ritual recítase:
"Colloutizo cabalar/que viñeches eiquí buscar,/se es de araña vaite á
paramia,/se es de arañón vaite ao paramión,/se es de sapo vaite
arrastro,/ se es de sabandixa vaite á cinsa". Cómpre aclarar que non se pode usar para
curar feridas abertas, mais si para quenturas, inflamacións, etc.
Despois de rematado o ritual, a persoa afectada adoita beber a auga que
queda na cunca. O alicornio tamén o utiliza
para levedar a masa do pan.
QUITAR A PEZOÑA
Na Casa de Quintela, en Arroxo, sabían quitar a pezoña con espigas de pan (José Luis Garrosa Gude).
ARRESPONSADORAS E ARRESPONSADORES
Son homes e mulleres que recitan unha serie de
oracións ao Santo Antonio que axudan a recobrar a saúde, atopar
persoas, animais e obxectos perdidos, alonxar o mal e, tamén,
predicen o porvir. Á figura do
arresponsador dedicoulle un amplo estudo o profesor Lisón Tolosana no
seu Perfiles
simbólico-morales de la cultura gallega
(1974). Di que predominan as xentes de idade avanzada, poden
presentar algunha peculiaridade física ou social (coxeira, pobreza,
viuvez...), son persoas profundamente relixiosas.
Unha das
xaculatorias máis extendidas é a seguinte: "Se buscas
milagres, mira/morte e erro desterrados/miseria e demo
fuxidos/leprosos e enfermos sans./O mar sosega a súa ira/redímense
encarcerados/membros e bens perdidos/recobran mozos e anciáns./O
perigo retírase/os pobres van remediados/cóntenno os
socorridos/díganno os paduanos./O mar sosega a súa ira/redímense
encarcerados/membros e bens perdidos/recobran mozos e anciáns./Gloria
ao Pai, gloria ao Fillo, gloria ao Espírito Santo./Prega a Cristo por
nós/Antonio diviño e santo/pre que digamos así/das túas promesas
sexamos".
En Eixibrón (Becerreá), durante a novena ao Santo Antonio, líase un parágrafo cada día, e ao final a oración completa.
Temos noticia de arresponsadoras relativamente recentes en Constantín (Baralla), Torés (As Nogais) e O Seixo (Pedrafita do Cebreiro). Famoso foi Xan Troula, un arresponsador de Penamaior, en Becerreá. Unha
noite, alá polos anos sesenta do pasado século XX, estaba Xan axeonllado diante da Santa Cruz de Penamaior (a Cruz de Ferro, hoxendía de madeira) cando,
de súpeto, sufriu a descarga dun raio. Todos os veciños viron como
un cordón de lume atravesaba o seu corpo, elevándoo varios metros
do chan. Cegados pola luz e enxordecidos polo estrondo, a xente
observou como o corpo de Xan caeu na terra mollada, esparexendo polo
lugar un forte cheiro a carne queimada. Xa todos temían o peor cando
Xan se ergueu e, cos brazos abertos, deu uns trementes pasos cara os
presentes. Mais
axiña volveu a caer. Foi entón cando Roque da Eirexe, veciño e
parente seu, acudiu no seu auxilio. Crendo que o ía atopar sen vida,
alargou os brazos para darlle a volta e, nese intre, Xan abrazouse a
el. Dende aquel suceso, foi cando se converteu nun afamado arresponsador. Un dos casos de máis sona do que foi
protagonista ocorreu cando unha viúva acudiu a el para procurar
axuda porque un home deixara preñada a unha filla disminuída
psíquica. Xan díxolle: "Vaite pra casa, farase xustiza".
Aos poucos días, nas faldras do monte Calamouco atoparon a un home,
tratante de gando que ía cara a feira de Becerreá, pendurando dun
carballo, aforcado. Ao seu carón había unha nota manuscrita que
dicía: "Deus me perdoe". Como compensación polo mal
padecido, as autoridades entregaron á viúva unha bolsa do tratante
chea de cartos.
OS COMPOSTORES
Os compostores son persoas que compoñen os ósos rotos, torceduras, esguinces, etc. utilizando as súas mans e inmobilizando as partes danadas con táboas e cordas. Tamén dan fregas utilizando variados produtos naturais. Polo xeral, os compoñedores e as compoñedoras non naceron cun don especial, senón que aprenderon por tradición familiar.
Na comarca dos Ancares atopámolos en varias parroquias. Buscando información para documentar unha variante do Camiño de Santiago que dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares visibilizamos a principios do ano 2015, atopamos unha entrevista no desaparecido xornal La Voz, de Madrid, realizada no mes de xuño de 1928 a don Francisco García López, de 102 anos, veciño da aldea de Gundián (Baralla). Toda a vida traballara de sol a sol (na sega en Castela, no tendido da liña do ferrocarril pola parte do Guadarrama...). Non sabía o que era unha enfermidade a pesar de moitas veces convivir con enfermos contaxiosos. O que si lle aconteceu foi romper unha perna por tres sitios cando ía por unha corredoira conducindo un carro tirado por vacas. Arranxoulla un compostor de Penamaior (Becerreá).
CURANDEIROS
Trátase de persoas que se dedican a curar a persoas e animais sen ser médico nin veterinario, o que non quita que sexa a figura máis estendida dentro do repertorio sandador galego, tratando tanto os males do corpo como da alma, utilizando para elo variados elementos naturais, conxuros, rituais máxico-relixiosos, etc., por veces levando ao enfermo a lugares que presentan determinadas características: cruces de camiños, cruceiros, cemiterios, adros das igrexas...
Traemos
eiquí unha breve narración sacada da Escola
de menciñeiros
de Álvaro Cunqueiro (1976), titulada Xil
da Ribeira.
Non achegamos a narración completa, só a parte adicada a un
persoeiro de Navia de Suarna. O
bisavó de Xil fora curandeiro, e tamén seu pai, e a súa avoa e a
nai, parteiras. Manuel Xil era natural de Ribeira de Piquín, e
herdara, nos Xiles da Ribeira, o talento médico. Sempre que podía,
estudaba o enfermo ao aire libre, baixo un enorme paraugas que tiña,
xa porque chovese, xa porque sopraba o nordés, xa porque facía sol.
Xil sentábase nunha pedra ou nun pequeno banquiño, e o enfermo
tombábase no chan. Xil era especialista en quitarlle aos enfermos o
que se chama volverse
a suor,
que é suar en frío, perder peso, perder a cor, e sentir entrar no
corpo unha canseira que chegaba á alma. Xil preparaba as medicinas
con herbas, e non cobraba. Mais estaba en contra do leite: "Se o
leite fose necesario para o ser humano, estariamos mamando toda a
vida. Un xato deixa de mamar, e pásase á herba e non volve a mamar.
Un zorro deixa de mamar, un coello deixa de mamar... Hai que seguir o
natural". Afastando o leite da dieta, receitaba queixos
curados, xamón, viño quente, viño doce, baños e as esencias, que
así chamaba ás súas herbas. Tamén era xastre de enfermos. Ía a ver a un, e dicíalle á familia
que nada había que facer, que o enfermo íase, e preguntaba se tiña
traxe novo, e se non o tiña, Xil ía a Lugo, Vilalba ou Mondoñedo,
mercaba un corte tirando a escuro, e facía o traxe, que somente se
poría o enfermo cando chegase a defunto. Algúns enfermos animábanse
algo ao ver a Xil facerlles o traxe novo. A chaqueta era de sete
botóns e non tiña petos. Un
tal Moure, de Navia de Suarna, un pequeno fraco, ao que segundo Xil
as súas grandes orellas lle viñan dun susto que lle dera o lobo
unha tarde na que, sendo neno, perdérase nunha fraga, e despois non
tomaba o sono, que todo se lle volvía espías se saía o lobo das
tebras. Este Moure sandou cando xa estaba despachado de todo, e
gastou o traxe que lle fixera Xil, e as xentes, nas feiras e festas,
pedíanlle permiso para tocarlle as costas, e levaban os pais aos
nenos para que acariñaran a chaqueta de Moure. Antes de ir a comer o
polbo, Moure sentábase na feira nun lugar onde puidese ser visitado
e tocado polos que el, sorrindo, iso que era máis ben adusto,
chamaba os seus clientes. Poñíase á espera, tendo a súa égua do
cabestro, na feira. Se non había clientes, pregaba aos coñecidos
que lle tocasen a chaqueta: "Por respecto a Xil, home!". Xil
morreu saíndo da casa da súa irmá propiamente para morrer.
Xustamente era un corenta de maio e afeitárase aquela mañá.
"Dentro dunha hora, dixéralle á irmá, ídesme a buscar a
traédesme á casa sentado nunha cadeira".
Outro curandeiro famoso foi Luis Antonio Becerra Chao, alcumado como "O curandeiro de Vilaicente" (As Nogais). Naceu
en Vilaicente o 4 de agosto de 1815. Á idade de 21 anos alistouse na Compañía de
Voluntarios formada nas Nogais para perseguir aos carlistas, sendo
miliciano durante bastantes anos na zona de Pallar de Xubín
(Ourense), onde tivo grande amizade cun médico da zona. Falecido
este contraeu matrimonio coa súa viúva, Manuela Mourenza, regresando
a Vilaicente onde anos máis tarde quedou viúvo. Logo contraeu
matrimonio con Manuela Peral, natural de Ferreiros de Valboa
(Becerreá), non quedando dos mesmos descendencia. A
Luis Antonio Becerra Chao parece que se lle daba ben a medicina,
mesmo preparara algún composto que el mesmo comercializaba por
Galicia e León. Pero a súa fama vén de terlle extraído unha moa á raíña
Isabel II, extracción que realizou no Mesón Herbón das Nogais o 14
de setembro de 1858, feito polo que se lle concedeu a Cruz
de la Orden de Isabel la Católica.
Del consérvanse no Museo Provincial de Lugo dous pequenos retratos
de autor ou autores anónimos, nun aparece a inscrición que di: "El
facultatibo D. Luis Antonio Becerra y Chao, Caballero de la Orden
Americana".
Tamén fora nomeado Caballero
descubierto,
é dicir, tiña o privilexio de non descubrirse diante dos reis.
HERBAS E PLANTAS MEDICINAIS
Bruxas, sabias, curandeiros... utilizaban as plantas, en casos xunto con oracións e esconxuros, para curar os males, fose aplicándoas directamente sobre o corpo da persoa enferma ou como bebedizos ou, simplemente, como símbolo protector. O repertorio é abundantísimo. O talo do regaliz era
considerado bo para a gorxa; a raíz e as follas da arandeira
e a pel do sangumio para as dores de ventre; a xeixebra
para as almorrás; a celidoña para as cortaduras; a árnica
para a circulación do sangue; o cinamono (árbore de Santo Eutelo) curaba a rabia; a xanzá
para os catarros, tuberculose e para baixar a tensión porque clarea
e purifica o sangue; a raíz e a flor da uz branca (a vermella é
considerada velenosa) para as dores de cabeza e de lumbago; a raíz e
a flor da carqueixa branca
para rebaixar a tensión; a raíz e o talo da consoldra para os
golpes e lombrigas do gando. Herba da envexa, herba da cruz (sobre esta, Fr. Martín Sarmiento escribiu: "Todas as enfermidades sana, senón a da morte, que é moi forte"), a oliveira, o carballo cerquiño (pasado un neno por unha fendedura practicado nel curábase o tangaraño ou raquitismo), o sabugueiro, herba do gando (tóxica pero con ela combatíase a epidemia dos animais), a artemisa ou herba de Nosa Señora, herba do demo... Mais dise que deben ser aplicadas con
coidado, en doses controladas zugan o mal que hai nel. A
característica que consideran máis común a todas as herbas
medicinais é a súa sabor doce, fronte ás malas que lles atribúen
un sabor amargo e desagradable, por iso non as comen os animais.
É rara a aldea da comaca dos Ancares onde non se recollan flores e plantas aromáticas que se deixan nunha cunca con auga durante a Noite do San Xoán para logo lavarse con ela por seren beneficiosa para a pel. Adoitan poñerse a macerar en auga sete plantas, se ben poden engadírselle outras: bioteiro, tróqueles, fieitos machos, fiúnchos, herbas do San Xoán, rosas silvestres e xestas.
Na Idade Media o bidueiro asociouse á bruxaría porque debaixo medra a amanita muscaria, un fungo alucinóxeno. Segundo a lenda, críase que as bruxas construían as súas vasoiras coa madeira desta árbore. Pero tamén posuía propiedades medicinais, a cortiza recomendábase para enfermidades da pel, reuma, gota, mal de pedra e enfermidades do ril. No ano 1745, na súa Viaxe a Galicia, unha muller do Cebreiro faloulle a Fr. Martín Sarmiento das virtudes do bidueiro.
AS FONTES
En
Galicia, fontes e mananciais ocupan un lugar sobranceiro no eido da
lenda e da tradición. Xa no século VI, Martiño de Dumio denunciaba,
no De correctione rusticorum, que o campesiño galego facía
ofrendas de pan e viño ás fontes: "Uns adoraban o sol,
outros a lúa ou as estrelas, outros o lume, outros a auga
subterránea ou os mananciais das augas, crendo que todas estas
cousas non foran creadas por Deus para uso dos homes senón que,
nacidas de si mesmas, eran deuses...". Críase que en fontes
e mananciais habitaban certas fadas que, coa fin de atraer aos
humanos, prometían grandes riquezas. Tamén as hai que posúen
propiedades sandadoras, profilácticas e purificadoras.
Cóntase
que hai moito tempo, nun día moi caloroso de verán, pasou por
Arroxo (Baralla) unha comitiva composta por un bispo cego, que ía montado
sobre unha burra, e os seus criados. Deulle a sede, e xusto nese
intre pasaban por diante dunha fonte. Foi beber e recuperar a vista.
Daí o nome de Fonte do Bispo.
Un
día chegou unha muller ao municipio de Cervantes, dise que
proveniente dalgún lugar de Asturias. A toda persoa que atopaba no
camiño preguntáballe se coñecía unha fonte de poderes milagreiros
que lera nun pergameo moi antigo. Mais ninguén soubo darlle
resposta. A muller, enferma e case ao bordo da morte, chegou a
Piornedo. Foi alí onde un veciño lle dixo onde estaba, mais
advertíndoa de que non se quedara no lugar de noite, xa que podía
morrer de frío ou ser devorada polos lobos. Pasou un día, e
outro... e a muller non daba sinais de vida. Mais ao noveno día, os
veciños víronna baixar polo mesmo camiño que percorrera días
antes. O seu aspecto xa non era o dunha muller moribunda, a cor da
vida retornara ao seu lívido rostro. Cando chegou xunto os
habitantes de Piornedo contoulles que se bañara na fonte nove veces
ao día durante os nove días que permanecera no lugar e que o
último, unha nube negra baixou do Corno Maldito, un monte lindeiro
co Biezo, situado a 1.849 metros de altitude sobre o nivel do mar.
Cando a envolveu a nube, dos seus peitos manou un sangue negro e
fedorento. Mais, de súpeto, a nube desapareceu como tragada pola
auga do manancial. Cando a muller mirou para os seus peitos, viu que
cada un tiña unha cicatriz que é por onde se fora o terrible mal.
Dende aquel suceso, a fonte chámase de María González.
Durante a romaría que hai anos se celebraba xunto a ermida do San Lourenzo de Penamaior, en Becerreá, as persoas asistentes aproveitaban para achegarse ata a Fonte da Bidueira cuxas augas tiñan sona de curar varios males.
IGREXAS E ERMIDAS
Na igrexa de Cadoalla (Becerreá), coñecida como do Ecce Homo, as persoas devotas pasan un pano pola talla do Santo e logo úsanna cunha finalidade curativa e preventiva. No santuario de Tarnas (Cevantes), celébranse procesións individuais ao seu redor, de xeonllos ou camiñando. Na capela do Santo Antón do Seixo (Pedrafita do Cebreiro), a xente ofrece esmolas para curar unha doenza ou protección para os animais. No santuario do Ecce Homo, en Louzarela (Pedrafita do Cebreiro), dan voltas ao redor da imaxe para acadar a súa protección.
Xervasio Quintana, Groizard e Xabier Moure
© Colectivo Patrimonio dos Ancares
