* Catro círculos máis na provincia de Lugo

Entre os meses de decembro de 2023 e marzo de 2024, grazas ás imaxes do voo americano dos anos 1956-57, localizamos catro novas estruturas circulares na provincia de Lugo. Na actualidade, á vista das ortofotos, apenas debe quedar nada dos círculos xa que foron destruídos pola actividade humana. De todos xeitos, cando visitemos os sitios, procuraremos ampliar a información.

Dous localizámolos en Castrolanzán e Guimarei (Baralla), un en Pedrafita do Cebreiro, e o outro na Pobra do San Xiao (Láncara).




* Santo André das Nogais, unha xoia que non interesa a ninguén

Segundo a tradición, xunto a igrexa parroquial de Santo André das Nogais, a máis antiga da comarca, dise que existiu un primitivo eremitorio convertido en mosteiro e do que non quedan restos visibles (Manuel Amor Meilán, en Geografía General del Reino de Galicia. Provincia de Lugo, 1928). Carolina Casal Chico, unha das máximas expertas no Románico da provincia de Lugo, cre que a orixe do cenobio estaría na Alta Idade Media. Bouza Brey, nun seu artigo publicado no Arquivo do Seminario de Estudos Galegos (1933-1934), A eirexa prerrománica dos Nogales, achega un dos escasísimos traballos existentes sobre este templo que ilustra con varias fotos que realizou no ano 1932, cremos que as máis antigas publicadas e que inserimos eiquí.


Trátase dun dos monumentos relixiosos máis importantes do concello das Nogais e da comarca dos Ancares debido á variedade de estilos artísticos. Ten unha parte mozárabe do século IX, outra románica do século XII, outra posterior ao século XIII, e outra neoclásica pero de orixe románica con restos prerrománicos. Pero como destaca Carolina Casal nunha reportaxe de El Progreso en setembro de 2019, "Non se pode cargar ao lombo dun grupo de persoas toda a arte dos séculos IX e X... a arte era cosmopolita, pero levada a cabo tamén por mestres rurais, cos recursos limitados".

 

No exterior poden verse varios elementos decorativos, algúns reutilizados. Debaixo do aleiro da ábsida románica vense varios canzorros con representacións de cabezas humanas, aves e outras figuras. Dous dos canzorros disque representan a Sede e a Fame, alegoría do duro que era o traballo nestas terras, tradición que tamén pervive na igrexa mosteiral de Santa María de Penamaior, en Becerreá. A porta de acceso lateral semella prerrománica, con arco de medio punto con lixeira tendencia á ferradura. Segundo Amor Meilán, os adornos desta porta (ferraduras, flores de oito puntas...) teñen certa semellanza coa igrexa visigótica de San Juan de Baños, en Palencia.



Nun lateral vese unha porta, tapiada na actualidade, que recibe o nome de Porta da Penitencia. Descoñécese con exactitude a que debe o nome, uns din porque era utilizada polos monxes do primitivo cenobio para facer penitencia, outros que por ela pasaban os reos para expiar os seus pecados. O que fora cura párroco de Santo André, Anxo Eiriz, contaba que cando chegou á parroquia a xente aínda lle tiña un certo respecto a aquela porta que asociaban con xuízos da Inquisición.

 

Na actualidade conserva unha nave rectangular neoclásica. O arco triunfal, románico, é apuntado con triple arquivolta, que arranca de semicolumnas con capiteis figurados.



No interior consérvanse varios retábulos, destacando  un barroco coa Virxe do Rosario. Na visita que o Bispo de Lugo fixo á igrexa no ano 1764 manda que "se escriba a la Sra. Marquesa de Parga se sirva e mandarla componer por hallarse indezentemente" (a presentación do curato da igrexa de Santo André correspondía á Casa dos Condes de Amarante, marqueses da Póboa de Parga).




No presbiterio vense unhas pinturas murais en lamentable estado de conservación. Posiblemente foron realizadas por artistas da zona, dominando as cores vermella, azul e verde. O ceo estrelecido, co Sol e a Lúa, catro pequenas figuras masculinas, un can, un lagarto, dúas aves enfrontadas, un vexetal e outros motivos xeométricos enchen o espazo. Chama a atención a ausencia de esceas bíblicas ou sacras tal como as entendemos.


No Museo da Catedral de Lugo custódiase un Cristo de Limoges que Carolina Casal data no primeiro tercio do século XIII. Segundo o Libro de Fábrica, no ano 1760 encargouse ao ourive de Lugo, Diego Casal, "un cáliz con su patena sobredorado, un relicario de plata también sobredorado, unas vinajeras de plata con su platllo de lo mismo", cun custo de 169 reás de vellón e 11 maravedises.



Nun documento do 2 de maio de 1498 fala da presentación do presbítero da Igrexa de Lugo, Diego de Cancelada, para a igrexa de Santo André, vacante por morte do párroco López Calderón. 

O 19 de setembro de 1932, acompañado polo seu pai, visitou a igrexa o ilustre historiador Fermín Bouza Brey (1901-1973), levando como guía ao párroco Crisanto Soaz Fernández. Escribiu que a pesares das reparacións realizadas no tellado nos anos 1751 e 1760, que ameazaba con virse ao chan, no 1764 o Bispo de Lugo dispón "que este cura rector disponga que ante todas cosas se haga la obra de la iglesia por la parte que amenaza ruina". No Libro de Fábrica do ano 1758, o párroco, Joseph de Burgo y Gayoso, anota que a reparación do ano 1751 custou 72 reás e lastrouse o corpo pagándose pola pedra arrincada 145 reás, e nove máis pola obra. Nos anos 1768 e 1771, o Bispo vai máis alá e dispón que se faga máis longa a igrexa porque é pequena. As obras, que estiveron a cargo do mestre Antonio Barros, remataron no 1778. Segundo o Libro de Fábrica, o custo ascendeu a 10.300 reás de vellón, pagándose 190 reás e 28 maravedises ao canteiro Pedro de Río. 

Hai anos, cando a reforma e ampliación do cemiterio que arrodea a igrexa, saíron á luz varias tumbas feitas con laxes que foron destruídas. Descoñécese tanto a época de pertenza como a quen enterraban nelas; uns din que puideron corresponder aos monxes que habitaban no mosteiro, o que non convenceu a todos os veciños xa que tamén apareceron tumbas de pequeno tamaño (hai quen asegura, sen base algunha, que era onde enterraran aos fillos dos monxes).

A igrexa de Santo André das Nogais foi declarada Ben de Interese Cultural (BIC) por Decreto 284/1995 (Diario Oficial de Galicia do 27 de outubro de 1995), o que non impide que se atope nun lamentable estado de conservación, e sen trazas de que, por desidia de quen teñen a obriga de conservala, mellore a súa situación. 

 

* Enfermidades "non de médico" na comarca dos Ancares

A finais do século XIX o número de médicos que había en Galicia era escasísimo, e a maioría dos cirurxáns, que quintuplicaban aos primeiros, non eran máis ca barbeiros-sangradores. Esa deficiencia era moito máis acusada en zonas mal comunicadas e montañosas. Que un médico residira na capital dos concellos da comarca dos Ancares non implicaba que se desprazara ata as aldeas coas que apenas tiña contacto. Se alguén precisaba os seus servizos, o desprazamento requiría unha combinación de carruaxe (ou coche máis adiante) e cabalo, invertindo varias horas na viaxe, e iso contando que non nevara. Sen esquecer que a visita custaba todo un diñeiral para as minguadas rendas. Os únicos que estaban exentos de pagar os gastos do médico eran os “pobres de solemnidade” que figuraban nunha lista confeccionada polo Concello. Non resultaba unha rareza non avisar ao médico cando se cría que a enfermidade era incurable. Cando alguén morría sen asistencia médica, o sacerdote ou o pedáneo eran requiridos para “certificar” a defunción, limitándose a escribir nun papel “morreu de morte natural” para así poder ser enterrado. En moitos casos, nos lugares de difícil acceso, o “enfermo de médico” grave era trasladado a ombros ata a estrada onde o recollía un coche para levalo ata a consulta. En Donís (Cervantes), a primeira visita dun médico foi a mediados dos anos cincoenta do pasado século XX (González Reboredo e Rodríguez Campos, 1990). 

Pero ademais, a presenza do médico non sempre era precisa. A xente distinguía entre “enfermidades novas”, que eran competencia deste, e as que non o eran como a eresipela, o calleiro, a paletilla, a espinilla, o esfiado, a ponzoña, o aire da pozoira, a sombra, o enganido, o coxo do sapo, a cisma, o rauto, o mal da teupa, o mal de afóra, o mal de ollo, enfermidade dos nervios, rotura de ósos, luxacións, feitizos…, recorrédonse, en vez de ao médico, a bruxas, compostores, curandeiros, sabias, menciñeiros, responsadoras, curas, igrexas, ermidas, santos, cemiteiros, rescriptos, cruces, rosarios, allos, plantas, minerais, auga, lume, cornos (alicornios), herbas, remedios caseiros, símbolos, rituais... A maioría das veces era o cura quen facía de médico, a xente pedíalle a súa opinión sobre si o enfermo ía morrer ou non ou se había que chamar ao médico. En Vilanova do Pedregal (Cervantes) había unha praca de médico na porta do estanco que dicía: “Consulta martes, venres e días de feira”, actividade compartida con menciñeiros, sabias, compostores, etc., que adoitaban ter máis pacientes que o propio médico.  

A continuación achegamos algús males e como curalos (e os elementos da curación) que “non eran de médico”. Nin de “veterinario”, porque non esquezamos que o gando era un dos piares sobre o que se sustentaba a economía da maior parte das xentes da comarca dos Ancares, coidar do gando era asegurar a propia subsistencia, non só se vivía do gando, tamén para o gando. Conta Lisón Tolosana que subindo cara Riocereixa de Arriba (Pedrafita do Cebreiro) atopouse cun vello que camiñaba encurvado baixo o peso dun feixe de herva; na converssa díxolle: “É para a miña vaca, señor, se se morre ela mórrome eu”. Na comarca dos Ancares “o boi da corte” (boi que cebaban para a venta) recibía moitos coidados, se os pastos escaseaban no inverno dábaselle pan centeo aínda que a familia tivera que pasar sen el. No Cebreiro, para pidirlle ao médico que atendera ben a un familiar enfermo e o curara, dicíanlle: “Mire que lle quero máis co mellor boi da corte”. A morte dunha vaca era unha auténtica traxedia. Rezábase ao Santo Antonio cando unha vaca estaba enferma, tamén levaban exvotos de cera con figura de vaca ás capelas e igrexas (ata non hai moitos anos facíase na igrexa do Ecce Homo de Cadoalla, en Becerreá). En moitas aldeas da comarca, para espaventar os espíritos maléficos e as enfermidades dos animais levábanos a tomar o orballo dos prados na mañanciña do San Xoán.

A CAÍDA DA PALETILLA E A ESPINILLA 

A espiña dorsal ou "espinilla" trátase dun conxunto de vértebras dispostas en fileira e unidas entre si que forman o cixo do esqueleto e sosteñen o corpo humano. Co nome de "paletilla", tamén chamada paleta, é cada un dos ósos planos que articulan o brazo co ombro. A caída da paletilla consiste no dislocamento dalgún óso e caída das vísceras que provoca unha malformación que se pode comprobar de modo popular do seguinte xeito: Déitase á persoa no chan coas pernas estiradas e xuntas, tendo en conta que os pés estean xuntos tamén, e xúntanse os brazos por detrás da cabeza. Se as palmas das mans ao xuntarse quedan a distinto nivel é que hai esta enfermidade. Na parroquia de San Pedro de Cervantes e na Veiga (Becerreá) sentaban ao enfermo nunha cadeira, igualábanlle as pernas e levantábanlle os brazos, tirando deles cara arriba ata que as mans quedaban ao mesmo nivel. Logo era necesario repouso e xantar bos alimentos. Para finalizar o ritual, outra persoa dáballe unhas masaxes e mencionaba as seguintes palabras que tería que repetir durante cinco días seguidos: "Refrégoche os ósos/de arriba ata abaixo/e ao cabo duns días/a dor dos ósos/irache pasando".  

OS ORIZÓS OU ORIZOPOS 

Esta doenza é unha inflamación benigna que afecta basicamente a nenos e xóvenes que aparece na beira libre das pálpebras. Para curala, ademais de remedios físicos, úsanse outros de base máxico-relixiosa. Na parroquias de Cereixedo (Cervantes) e Son (Navia de Suarna) collíanse tres pallas dunha palloza; unha delas tiña que ter un no; logo poñíanse en forma triangular e prendíaselle lume por debaixo, mentres se recitaba o seguinte ensalmo: "Foxe orizó/que che queiman a casa/con tres pallas e un no". Na parroquia de Donís (Cervantes) o remedio para curar ben a doenza do orizó consistía na construción dunha pequena casa de palla á que logo se lle prendía lume; mentres ardía, pronunciábanse as seguintes palabras: "Queimo a palla/e o palleiro/e queimo o meu orizopo". 

AS ESPULLAS 

As espullas son uns vultos ou verrugas que se forman na pel. En Torés (As Nogais), para curalas, tirábanse ao forno tantos anacos de masa para facer o pan como espullas se tiñan. Ao tempo dicíase: “Verrugas traio/verrugas vendo/tíroas ao forno/e marcho correndo”. 

Tamén en Torés, non moi lonxe da Cova da Moura, hai unha enorme pena de xisto que apoia sobre outras catro de menor tamaño. Na parte máis alta hai unha profunda pía con auga que, disque, nunca seca. Segundo a lenda, a pena subiuna unha moura mentres fiaba na rocha. Na auga da pía a xente lavaba as mans para curar as espullas mentres recitaban: "Auga de pena sol que se enxuga,/quítame deiquí esta verruga".

As cinsas do “lume novo”, que se acendía na véspera do Nadal con toda solemnidade polo petrucio (o xefe da casa) ou pola persoa de maior autoridade dentro da familia, utilizábanse como remedio para enfermidades da pel, espullas incluídas. 

QUITAR A DOR DE CABEZA PRODUCIDA POLO SOL

Cando che doe a cabeza, a veces é por culpa do sol. Para quitalo, o que se fai é poñer un pano branco, dobrado, na cabeza, e sobre el un vaso de auga boca abaixo. Entón a auga comeza a burbullar, pero moitísimo, coma se fervera. Di Maribel que a primeira vez que llo viu facer a Pura, a súa tía política, quedou asombrada. Pura aprendeuno da súa nai, a señora Carmen de Gallego que, ademais, tamén arresponsaba, gozando de moito creto entre a xente. (Achegada por Maribel Belón e a súa filla Bibiana).

O MAL DE OLLO 

O mal de ollo é o efecto, sempre negativo, que a mirada dunha persoa determinada produce sobre humanos e animais, asociado ás bruxas ou ás persoas envexoxas con non boas intencións. É un mal cuxa causa escápase á razón, pero que pode causar enfermidades e mesmo a morte.

Na Serra de Pin (Navia de Suarna) está a coñecida como Porta do Sol. Trátase de dúas penas que estaban coroadas por unha gran laxe en forma de lintel que lle daba apariencia dunha porta ou trilito. Recibe o nome porque en determinados días do verán, ao solpor, o sol sitúase xusto entre as dúas pedras. Era o momento elixido polas persoas sobre as que botaran o mal de ollo para desfader o maleficio pasando entre elas. O mesmo ritual tamén valía para librarse de enfermidades producidas pola "sombra do morto".

Na Noite do San Xoán adoitábase colgar determinadas plantas en portas, ventás e nos buratos das paredes das casas e cortes para espaventar as bruxas, os malos espíritos e para afastar o mal de ollo contra humanos e animais. Colgaban sabugueiros (boito, dise por eiquí), flores de piorno, espadana, artemisa...

En Nullán (As Nogais), para librar o gando do mal de ollo poñían un pantalón de home no chan e facían pasar ao animal por riba para que dera leite que a bruxa cortara. 

Escribiu Jesús Rodríguez López, no seu Supersticiones de Galicia (1910), que en Becerreá recollían a corda con que suxeitaron o gando que se vendeu na feira e non a prestaban a ninguén, porque con ela íase a boa sorte e a virtude contra o mal de ollo. Tamén se adoitaba arrodear o pescozo do animal enfermo cunha corda de esparto que atara un ramo de loureiro bendicido o Domingo de Ramos; na corda poñían un papeliño cun escrito, e por veces un anaco de chumbo.  

En Barxamaior (Pedrafita do Cebreiro) críase que se podía coller o mal de ollo cando na misa non se miraba o Cáliz (coñecido como O Santo Graal) e a Hostia da igrexa do Cebreiro; cando unha persoa volvía a vista a un lado ou cara atrás, así quedaba, pero pasáballe se ao domingo seguinte a persoa afectada volvía a estar atenta.

  

O “lume novo”, que se acendía na véspera do Nadal, tamén protexía contra o mal de ollo, a morte súbita, a enfermidade de persoas e animais, as treboadas, os incendios, as malas colleitas...  

Pero o mal de ollo tamén pode ser causado por unha persoa inocente pero que posúe un maléfico poder na vista. En moitas aldeas dos Ancares críase que había xente boa con vista que fire e podían causar trastornos sen pretendelo, por iso tiñan que tapar o ollo que os causaban, e case sempre era o ollo dereito. 

O MAL BRAVO 

O mal bravo é cando o gando vacún ten un insufrible dor de ventre. Para “encoutar” o mal (sandalo), en Torés (As Nogais) rezábase: “Estabamos en a Fontefría, todas tres llegó por allí Nuestro Señor e les dijo: que faceis aí todas na Fontefría. Estamos eiquí, nin comemos nin marmolecemos a naide. Con nacidas e pachucas haces tres cruces con el dedo polgar de a mano dereita. Si é blanca Dios la fenda, si é rubia Dios la funda, e si é negra, Dios la parta. Con el poder de Dios e de la Virgen María, un Padrenuestro e un Avemaría”. 

O MAL DE AFÓRA

En aldeas de Becerreá, Cervantes, Navia de Suarna e Pedrafita do Cebreiro, os únicos que podían curar o “mal de afóra” (maldicións, meigallo, mortos, arroxar o demo...) eran os curas porque os médicos, dicían, “disto non saben” xa que ese mal ocasiónanno “espíritos que andan perdidos que se meten nunha persoa”.

Ata a Guerra Civil, para "arroxar o demo", os habitantes de Piornedo (Cervantes) baixaban ata a igrexa parroquial de Donís o día de Xoves Santo para tocar as campás. 

Conta Lisón Tolosana, en Antropología Social: reflexiones incidentales (1986), que en Zanfoga (Pedrafita do Cebreiro), as mulleres non debían pasar o río despois de dar a luz e antes de ser recollidas na porta da igrexa polo cura para que non lle aparecera o demo, pois neste caso quedarían embarazadas e os seus peitos estériles.


Narra Xoxé Benito Reza, no seu Vivir en Ancares (2002), que para alonxar o demo ían ver ás saludadoras para que fixeran un esconxuro, ou mándábase un tizón por riba da palloza o día do nacemento de Cristo. As saludadoras estaban revestidas dunha aura sagrada, son moi relixiosas e devotas que interceden ante Deus e os santos para curar todo tipo de males.  

O MEIGALLO 

O meigallo é o feitizo provocado por unha bruxa para facer dano a unha persoa. Ás persoas enmeigalladas todo lle sae mal: enferman, perden os cartos, arruínanselle as colleitas, perden o siso… Como está dentro do corpo, é preciso expulsalo. En Noceda (As Nogais) dicíase que as bruxas quitaban a saúde e as ganas de comer, tiñan pauto co demo ou estaban revestidas do demo. En Aigas de Rao (Navia de Suarna), durante o Entroido, nenos e nenas percorrían os campos con fachos para alonxar o meigallo. 

O ALICORNIO 

Trátase dun corno que procede dese mítico animal. Utilízase como amuleto e tamén para facer a auga de alicornio, prodixiosa para moitas enfermidades. Nalgunhas zonas da comarca dos Ancares usábanse tamén os cornos de vacaloura ou escornabois que por medio dun cordón se colgaba ao pescozo para evitar a acción maléfica das bruxas.


En marzo de 2015 achegámonos ata a casa da señora Amada, unha veciña de Torés de 88 anos de idade. Ademais doutras historias e lendas que nos relatou, amosounos o seu obxecto máis prezado: un antigo alicornio que sempre estivo na familia e do que se descoñece a procedencia. O alicornio vai inserido nunha "funda" de óso, ao parecer de xabarín, de 5,5 cm de longo e un diámetro de 5 cm. Disque o alicornio, de cor negra, tamén é de óso. Para facer o ritual hai que extraer o alicornio da funda ata que fai tope, acadando así as dúas pezas unha lonxitude duns 7 cm. Entre outras propiedades, utilízao a señora Amada para curar a pezoña producida polas picaduras dos bechos. O ritual é como segue: coa punta do alicornio faise un círculo e unha cruz sobre a auga que previamente se botou nunha cunca limpa. Logo, co alicornio mollado, trázase un amplo círculo ao redor da picadura e unha cruz dentro daquel. Continúanse facendo círculos e cruces cada volta máis pequenos (a xeito de círculos concéntricos), rematando o ritual cando o derradeiro círculo lambe a picadura. Mentres se realiza o ritual recítase: "Colloutizo cabalar/que viñeches eiquí buscar,/se es de araña vaite á paramia,/se es de arañón vaite ao paramión,/se es de sapo vaite arrastro,/ se es de sabandixa vaite á cinsa". Cómpre aclarar que non se pode usar para curar feridas abertas, mais si para quenturas, inflamacións, etc. Despois de rematado o ritual, a persoa afectada adoita beber a auga que queda na cunca. O alicornio tamén o utiliza para levedar a masa do pan.

QUITAR A PEZOÑA

Na Casa de Quintela, en Arroxo, sabían quitar a pezoña con espigas de pan (José Luis Garrosa Gude).

ARRESPONSADORAS E ARRESPONSADORES   

Son homes e mulleres que recitan unha serie de oracións ao Santo Antonio que axudan a recobrar a saúde, atopar persoas, animais e obxectos perdidos, alonxar o mal e, tamén, predicen o porvir. Á figura do arresponsador dedicoulle un amplo estudo o profesor Lisón Tolosana no seu Perfiles simbólico-morales de la cultura gallega (1974). Di que predominan as xentes de idade avanzada, poden presentar algunha peculiaridade física ou social (coxeira, pobreza, viuvez...), son persoas profundamente relixiosas.

Unha das xaculatorias máis extendidas é a seguinte: "Se buscas milagres, mira/morte e erro desterrados/miseria e demo fuxidos/leprosos e enfermos sans./O mar sosega a súa ira/redímense encarcerados/membros e bens perdidos/recobran mozos e anciáns./O perigo retírase/os pobres van remediados/cóntenno os socorridos/díganno os paduanos./O mar sosega a súa ira/redímense encarcerados/membros e bens perdidos/recobran mozos e anciáns./Gloria ao Pai, gloria ao Fillo, gloria ao Espírito Santo./Prega a Cristo por nós/Antonio diviño e santo/pre que digamos así/das túas promesas sexamos".

En Eixibrón (Becerreá), durante a novena ao Santo Antonio, líase un parágrafo cada día, e ao final a oración completa. 

Temos noticia de arresponsadoras relativamente recentes en Constantín (Baralla), Torés (As Nogais) e O Seixo (Pedrafita do Cebreiro). Famoso foi Xan Troula, un arresponsador de Penamaior, en Becerreá. Unha noite, alá polos anos sesenta do pasado século XX, estaba Xan axeonllado diante da Santa Cruz de Penamaior (a Cruz de Ferro, hoxendía de madeira) cando, de súpeto, sufriu a descarga dun raio. Todos os veciños viron como un cordón de lume atravesaba o seu corpo, elevándoo varios metros do chan. Cegados pola luz e enxordecidos polo estrondo, a xente observou como o corpo de Xan caeu na terra mollada, esparexendo polo lugar un forte cheiro a carne queimada. Xa todos temían o peor cando Xan se ergueu e, cos brazos abertos, deu uns trementes pasos cara os presentes. Mais axiña volveu a caer. Foi entón cando Roque da Eirexe, veciño e parente seu, acudiu no seu auxilio. Crendo que o ía atopar sen vida, alargou os brazos para darlle a volta e, nese intre, Xan abrazouse a el. Dende aquel suceso, foi cando se converteu nun afamado arresponsador. Un dos casos de máis sona do que foi protagonista ocorreu cando unha viúva acudiu a el para procurar axuda porque un home deixara preñada a unha filla disminuída psíquica. Xan díxolle: "Vaite pra casa, farase xustiza". Aos poucos días, nas faldras do monte Calamouco atoparon a un home, tratante de gando que ía cara a feira de Becerreá, pendurando dun carballo, aforcado. Ao seu carón había unha nota manuscrita que dicía: "Deus me perdoe". Como compensación polo mal padecido, as autoridades entregaron á viúva unha bolsa do tratante chea de cartos.

OS COMPOSTORES

Os compostores son persoas que compoñen os ósos rotos, torceduras, esguinces, etc. utilizando as súas mans e inmobilizando as partes danadas con táboas e cordas. Tamén dan fregas utilizando variados produtos naturais. Polo xeral, os compoñedores e as compoñedoras non naceron cun don especial, senón que aprenderon por tradición familiar. 

Na comarca dos Ancares atopámolos en varias parroquias. Buscando información para documentar unha variante do Camiño de Santiago que dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares visibilizamos a principios do ano 2015, atopamos unha entrevista no desaparecido xornal La Voz, de Madrid, realizada no mes de xuño de 1928 a don Francisco García López, de 102 anos, veciño da aldea de Gundián (Baralla). Toda a vida traballara de sol a sol (na sega en Castela, no tendido da liña do ferrocarril pola parte do Guadarrama...). Non sabía o que era unha enfermidade a pesar de moitas veces convivir con enfermos contaxiosos. O que si lle aconteceu foi romper unha perna por tres sitios cando ía por unha corredoira conducindo un carro tirado por vacas. Arranxoulla un compostor de Penamaior (Becerreá).

CURANDEIROS

Trátase de persoas que se dedican a curar a persoas e animais sen ser médico nin veterinario, o que non quita que sexa a figura máis estendida dentro do repertorio sandador galego, tratando tanto os males do corpo como da alma, utilizando para elo variados elementos naturais, conxuros, rituais máxico-relixiosos, etc., por veces levando ao enfermo a lugares que presentan determinadas características: cruces de camiños, cruceiros, cemiterios, adros das igrexas...

Traemos eiquí unha breve narración sacada da Escola de menciñeiros de Álvaro Cunqueiro (1976), titulada Xil da Ribeira. Non achegamos a narración completa, só a parte adicada a un persoeiro de Navia de Suarna. O bisavó de Xil fora curandeiro, e tamén seu pai, e a súa avoa e a nai, parteiras. Manuel Xil era natural de Ribeira de Piquín, e herdara, nos Xiles da Ribeira, o talento médico. Sempre que podía, estudaba o enfermo ao aire libre, baixo un enorme paraugas que tiña, xa porque chovese, xa porque sopraba o nordés, xa porque facía sol. Xil sentábase nunha pedra ou nun pequeno banquiño, e o enfermo tombábase no chan. Xil era especialista en quitarlle aos enfermos o que se chama volverse a suor, que é suar en frío, perder peso, perder a cor, e sentir entrar no corpo unha canseira que chegaba á alma. Xil preparaba as medicinas con herbas, e non cobraba. Mais estaba en contra do leite: "Se o leite fose necesario para o ser humano, estariamos mamando toda a vida. Un xato deixa de mamar, e pásase á herba e non volve a mamar. Un zorro deixa de mamar, un coello deixa de mamar... Hai que seguir o natural". Afastando o leite da dieta, receitaba queixos curados, xamón, viño quente, viño doce, baños e as esencias, que así chamaba ás súas herbas. Tamén era xastre de enfermos. Ía a ver a un, e dicíalle á familia que nada había que facer, que o enfermo íase, e preguntaba se tiña traxe novo, e se non o tiña, Xil ía a Lugo, Vilalba ou Mondoñedo, mercaba un corte tirando a escuro, e facía o traxe, que somente se poría o enfermo cando chegase a defunto. Algúns enfermos animábanse algo ao ver a Xil facerlles o traxe novo. A chaqueta era de sete botóns e non tiña petos. Un tal Moure, de Navia de Suarna, un pequeno fraco, ao que segundo Xil as súas grandes orellas lle viñan dun susto que lle dera o lobo unha tarde na que, sendo neno, perdérase nunha fraga, e despois non tomaba o sono, que todo se lle volvía espías se saía o lobo das tebras. Este Moure sandou cando xa estaba despachado de todo, e gastou o traxe que lle fixera Xil, e as xentes, nas feiras e festas, pedíanlle permiso para tocarlle as costas, e levaban os pais aos nenos para que acariñaran a chaqueta de Moure. Antes de ir a comer o polbo, Moure sentábase na feira nun lugar onde puidese ser visitado e tocado polos que el, sorrindo, iso que era máis ben adusto, chamaba os seus clientes. Poñíase á espera, tendo a súa égua do cabestro, na feira. Se non había clientes, pregaba aos coñecidos que lle tocasen a chaqueta: "Por respecto a Xil, home!". Xil morreu saíndo da casa da súa irmá propiamente para morrer. Xustamente era un corenta de maio e afeitárase aquela mañá. "Dentro dunha hora, dixéralle á irmá, ídesme a buscar a traédesme á casa sentado nunha cadeira".


Outro curandeiro famoso foi Luis Antonio Becerra Chao, alcumado como "O curandeiro de Vilaicente" (As Nogais). Naceu en Vilaicente o 4 de agosto de 1815. Á idade de 21 anos alistouse na Compañía de Voluntarios formada nas Nogais para perseguir aos carlistas, sendo miliciano durante bastantes anos na zona de Pallar de Xubín (Ourense), onde tivo grande amizade cun médico da zona. Falecido este contraeu matrimonio coa súa viúva, Manuela Mourenza, regresando a Vilaicente onde anos máis tarde quedou viúvo. Logo contraeu matrimonio con Manuela Peral, natural de Ferreiros de Valboa (Becerreá), non quedando dos mesmos descendencia. A Luis Antonio Becerra Chao parece que se lle daba ben a medicina, mesmo preparara algún composto que el mesmo comercializaba por Galicia e León. Pero a súa fama vén de terlle extraído unha moa á raíña Isabel II, extracción que realizou no Mesón Herbón das Nogais o 14 de setembro de 1858, feito polo que se lle concedeu a Cruz de la Orden de Isabel la Católica. Del consérvanse no Museo Provincial de Lugo dous pequenos retratos de autor ou autores anónimos, nun aparece a inscrición que di: "El facultatibo D. Luis Antonio Becerra y Chao, Caballero de la Orden Americana". Tamén fora nomeado Caballero descubierto, é dicir, tiña o privilexio de non descubrirse diante dos reis.

HERBAS E PLANTAS MEDICINAIS

Bruxas, sabias, curandeiros... utilizaban as plantas, en casos xunto con oracións e esconxuros, para curar os males, fose aplicándoas directamente sobre o corpo da persoa enferma ou como bebedizos ou, simplemente, como símbolo protector. O repertorio é abundantísimo. O talo do regaliz era considerado bo para a gorxa; a raíz e as follas da arandeira e a pel do sangumio para as dores de ventre; a xeixebra para as almorrás; a celidoña para as cortaduras; a árnica  para a circulación do sangue; o cinamono (árbore de Santo Eutelo) curaba a rabia; a xanzá para os catarros, tuberculose e para baixar a tensión porque clarea e purifica o sangue; a raíz e a flor da uz branca (a vermella é considerada velenosa) para as dores de cabeza e de lumbago; a raíz e a flor da carqueixa branca para rebaixar a tensión; a raíz e o talo da consoldra para os golpes e lombrigas do gando. Herba da envexa, herba da cruz (sobre esta, Fr. Martín Sarmiento escribiu: "Todas as enfermidades sana, senón a da morte, que é moi forte"), a oliveira, o carballo cerquiño (pasado un neno por unha fendedura practicado nel curábase o tangaraño ou raquitismo), o sabugueiro, herba do gando (tóxica pero con ela combatíase a epidemia dos animais), a artemisa ou herba de Nosa Señora, herba do demo... Mais dise que deben ser aplicadas con coidado, en doses controladas zugan o mal que hai nel. A característica que consideran máis común a todas as herbas medicinais é a súa sabor doce, fronte ás malas que lles atribúen un sabor amargo e desagradable, por iso non as comen os animais.

É rara a aldea da comaca dos Ancares onde non se recollan flores e plantas aromáticas que se deixan nunha cunca con auga durante a Noite do San Xoán para logo lavarse con ela por seren beneficiosa para a pel. Adoitan poñerse a macerar en auga sete plantas, se ben poden engadírselle outras: bioteiro, tróqueles, fieitos machos, fiúnchos, herbas do San Xoán, rosas silvestres e xestas.


Na Idade Media o bidueiro asociouse á bruxaría porque debaixo medra a amanita muscaria, un fungo alucinóxeno. Segundo a lenda, críase que as bruxas construían as súas vasoiras coa madeira desta árbore. Pero tamén posuía propiedades medicinais, a cortiza recomendábase para enfermidades da pel, reuma, gota, mal de pedra e enfermidades do ril. No ano 1745, na súa Viaxe a Galicia, unha muller do Cebreiro faloulle a Fr. Martín Sarmiento das virtudes do bidueiro. 

AS FONTES

En Galicia, fontes e mananciais ocupan un lugar sobranceiro no eido da lenda e da tradición. Xa no século VI, Martiño de Dumio denunciaba, no De correctione rusticorum, que o campesiño galego facía ofrendas de pan e viño ás fontes: "Uns adoraban o sol, outros a lúa ou as estrelas, outros o lume, outros a auga subterránea ou os mananciais das augas, crendo que todas estas cousas non foran creadas por Deus para uso dos homes senón que, nacidas de si mesmas, eran deuses...". Críase que en fontes e mananciais habitaban certas fadas que, coa fin de atraer aos humanos, prometían grandes riquezas. Tamén as hai que posúen propiedades sandadoras, profilácticas e purificadoras.


Cóntase que hai moito tempo, nun día moi caloroso de verán, pasou por Arroxo (Baralla) unha comitiva composta por un bispo cego, que ía montado sobre unha burra, e os seus criados. Deulle a sede, e xusto nese intre pasaban por diante dunha fonte. Foi beber e recuperar a vista. Daí o nome de Fonte do Bispo. 

Un día chegou unha muller ao municipio de Cervantes, dise que proveniente dalgún lugar de Asturias. A toda persoa que atopaba no camiño preguntáballe se coñecía unha fonte de poderes milagreiros que lera nun pergameo moi antigo. Mais ninguén soubo darlle resposta. A muller, enferma e case ao bordo da morte, chegou a Piornedo. Foi alí onde un veciño lle dixo onde estaba, mais advertíndoa de que non se quedara no lugar de noite, xa que podía morrer de frío ou ser devorada polos lobos. Pasou un día, e outro... e a muller non daba sinais de vida. Mais ao noveno día, os veciños víronna baixar polo mesmo camiño que percorrera días antes. O seu aspecto xa non era o dunha muller moribunda, a cor da vida retornara ao seu lívido rostro. Cando chegou xunto os habitantes de Piornedo contoulles que se bañara na fonte nove veces ao día durante os nove días que permanecera no lugar e que o último, unha nube negra baixou do Corno Maldito, un monte lindeiro co Biezo, situado a 1.849 metros de altitude sobre o nivel do mar. Cando a envolveu a nube, dos seus peitos manou un sangue negro e fedorento. Mais, de súpeto, a nube desapareceu como tragada pola auga do manancial. Cando a muller mirou para os seus peitos, viu que cada un tiña unha cicatriz que é por onde se fora o terrible mal. Dende aquel suceso, a fonte chámase de María González.

Durante a romaría que hai anos se celebraba xunto a ermida do San Lourenzo de Penamaior, en Becerreá, as persoas asistentes aproveitaban para achegarse ata a Fonte da Bidueira cuxas augas tiñan sona de curar varios males.

IGREXAS E ERMIDAS

Na igrexa de Cadoalla (Becerreá), coñecida como do Ecce Homo, as persoas devotas pasan un pano pola talla do Santo e logo úsanna cunha finalidade curativa e preventiva. No santuario de Tarnas (Cevantes), celébranse procesións individuais ao seu redor, de xeonllos ou camiñando. Na capela do Santo Antón do Seixo (Pedrafita do Cebreiro), a xente ofrece esmolas para curar unha doenza ou protección para os animais. No santuario do Ecce Homo, en Louzarela (Pedrafita do Cebreiro), dan voltas ao redor da imaxe para acadar a súa protección.

 

Xervasio Quintana, Groizard e Xabier Moure 

© Colectivo Patrimonio dos Ancares