* O que din os distintos autores. * O Camín da Antiga. * As mansións romanas na comarca dos Ancares. * Os miliarios. * As vilas. * A epigrafía. * A Vía romana XIX dende Os Ancares ata Lugo. * Unha lenda: A Fonte dos Romanos e O Circo. * Sinalización da Vía romana XIX.
NOTA: Dende o ano 2018, dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares levamos localizado algún tramo máis da Vía XIX, ademais duns posibles asentamentos de época romana, que pode modificar ou complementar o coñecido ata o momento (Maio de 2024).
O QUE DIN OS DISTINTOS AUTORES
Na primavera do ano 137 a. C. chegaba ao temido Finisterrae a
primeira expedición romana. Ás ordes de Decio Xuño Bruto, atravesou o
mítico Lethes, o Limia, o río do Esquecemento. Para asegurar o control
do novo territorio, no ano 19 a. C. comeza a construción dunha rede
viaria que tiña como obxectivo asegurar o control militar e
administrativo, ademais de facilitar a explotación mineira. As vías son
un dos elementos máis importantes no proceso de romanización.
O Itinerario recolle 372 vías terrestres repartidas polo Imperio, correspondendo 34 a Hispania e tres (a XVIII, XIX e XX) a Galicia. Segundo a información proporcionada polas inscricións dos miliarios na parte portuguesa, a Via XIX data do ano 11 d. C., sendo, polo tanto, a máis antiga das tres vías galegas, así como a máis longa, con 299 millas (uns 500 quilómetros).
Aquí imos tratar da vía XIX ao seu paso pola comarca dos Ancares.
A grandes trazos, a vía XIX, ou Item a Bracara Asturicam, unía as capitais dos tres conventos xurídicos fundados por Roma na Gallaecia, discorrendo por Bracara Augusti (Braga), Tude (Tui), Turoqua (Pontevedra?), Aquis Celenis (Caldas de Reis), Iria (Padrón), Lucus Augusti (Lugo) e Asturica Augusti (Astorga). A XX, ou per loca maritina (que de marítima ten pouco), composta con tramos doutras e articulada en época tardía, unía Braga e Astorga, bordeando o litoral atlántico e pasando por Brigantium e Lucus Augusti, sendo este o tramo mellor documentado.
Para Saavedra (1862), dende Lugo ía cara Baralla onde estaría a mansión Timalinus, As Nogais, onde sitúa a mansión Ponte Neviae, e Ruitelán, no Bierzo, onde estaría a antiga Uttaris.
Barros Sivelo (1875), facíaa pasar por Recemil e Castrillón (O Corgo), na marxe dereita do río Tórdea, montes de Santa Cruz, Vilartelín (situando aquí a mansión Timalinus), atravesaba o val de Xusá, continuando pola cara oriental da Pena do Pico, Tortes e Ferreiros de Valboa, en dirección ao nacemento do río Cruzul, Doncos e Ponte Neviae, Noceda, San Pedro, e entrando na provincia de León por La Faba e Lindoso, para tomar o curso do río Valcarce en Ruitelán (Uttaris).
O enxeñeiro Isaac Moreno Gallo (2006) rexeita de plano as hipóteses dos que defenden o decurso da vía XIX polas Nogais. O seguemento da "antigua vía militar", denominada así polo enxeñeiro Carlos Lemaur, foi obxecto dunha desputa entre este e os xuíces de Doncos e Noceda. O día 22 de setembro de 1767 os xuíces enviaron unha carta suplicando que se trazara o Camiño Real de Acceso a Galicia pola antiga vía romana entre As Nogais e Pedrafita do Cebreiro: "Que desde dicho puente (refírese ao da Ferrería de Bois que se estaba a contruír sobre o Navia) al citado Piedrafita passa por las poblaciones de la villa de Nogales, la de Doncos, ventas de la entrada a Castelo, casas de la Sierra, Campa de Colmo y Pozas, que sirven para el preciso abrigo, y aloxamento de tropa y caminantes, teniendo entre si a este fin una proporcionada distancia". Más adiante critican que "desde Castelo bajando a Doncos y Espariz, hasta los Nogales, es cosa intolerable, y el menos advertido ha de reconocerlo, a vista de los precipicios y durezas que coge el proyecto, cuyo descenso pasa de cinco quartos de legua, siendo digno de consideración el que media al sitio del Christo entre Espariz y Doncos, y sigue toda la bajada a los Nogales pues sobre ser cerca de media legua, horroriza el deslizadero a dicho río Navia, necesitando petril y romperse en peña a fuerza de manos, por no ser en la mayor parte de calidad, en que obre la eficacia del barreno, por lo qual concurre ser imposible disimular la cuesta tan agria que apenas se sube a cavallo por todo lo que este trecho, donde la conclusión del cerro reune lo más fatal del precipicio". En contestación de Lemaur do día 2 de decembro do mesmo ano, di que dende Pedrafita do Cebreiro ata Castelo non vai variar o trazado xa que "ofreciendo este camino antiguo gran comodidad en la execución del nuebo, he pensado, como entonzes insinué a vs. dirigirlo sobre ella". Pero, baseándose nas multiples evidencias que atopou e documentou durante o seu percorrido, Moreno Gallo demostra a entrada da vía XIX en Galicia polo Comeal, achegando, ademais, o informe realizado no ano 1769 polo substituto de Carlos Lemaur, Balthasar Ricaud, dirixido ao ministro de Facenda conde de Croix, queixándose da mala calidade das obras dirixidas polo enxeñeiro militar de orixe francesa (tamén o acusou de malversación de cartos públicos): "Esta porción de camino (refírese ao Camiño Real) desde Ruytelan al término de Piedra Fita y Noceda de 13562 varas, avierto en la falda mui pendiente en la falda de una cordillera, dirigido exactamente por las repetidas revueltas que forman los montes en las entradas de los barrancos...". O que significa que o Camiño Real deseñado nesta zona por Lemaur é de nova planta e non aproveitou ningún tramo da vía romana porque, simplemente, non existía. Continúa Moreno Gallo: "Y en efecto, en el valle de Ransinde y la Braña, al norte de Ruitelán, bañado por el arroyo del Real, en alusión al más viejo de los caminos, se conoce desde siempre el trazado de la vieja vía romana. Se la llama expresamente Carretera de los Romanos y aún se conservan trozos de su plataforma visibles en los prados o devorados por la vegetación que esconden restos de infraestructura pendientes de sacar a la luz. Supera el collado en el límite de la provincia de Lugo por el pueblo de Comeal. Allí se conservan, además de un magnífico terraplén de la vía (refírese ao agger), otros interesantes restos constructivos tales como tajeas de drenaje transversal, muros de contención, etc.".
Rodríguez Colmenero e Álvarez Asorey (2008), din que dende Lugo a vía discorría por Conturiz, Viador, Arxemil, Capela das Virtudes, Campelo, Chavín, Rubial (O Corgo), Tórdea, Miranda, Mirandela, Furís de Abaixo, Pereira, A Abelleira (Castroverde), Barrosa, Val, A Pena (nas inmediacións sitúan a mansio Timalinus), Carballedo, Ponte de Neira, A Lagúa, O Casar (polo antigo camiño dos Arrieiros), O Cereixal, Penas do Enciñal e a Reboleira, Ouselle (seguindo o Camín da Antiga), estrada de Navia de Suarna, A Borquería, As Pontes de Gatín (mansión Ponte Neviae), A Chá, A Estrada, O Mosteiro,, Santo Tomé de Cancelada, O Queirogal, San Martiño das Canadas, O Lameiro, Soutelo, Santa Xusta, O Fabal (polo Fabal, segundo información que nos achegou Tito Fernández de Témez, documentos do século XVI a XIX denomínanno como Camiño Real e Camiño Francés), Ponte da Pruída, Casa de Riande, Muíño de Suvila, pasando á outra beira do río pola ponte das Veigas, Vilanova, ponte do Ribón, Casas do Río, A Ponte de Doiras, Casas dos Paxaros, Vilarello do Río, San Miguel, Campo do Couso, Xestoso e O Comeal (agger).
Polo momento, e ante a falla de evidencias escritas ou arqueolóxicas, non imos entrar nas informacións subministradas por persoas que, sen criterio algún, fan pasar unha vía romana polo sitio que máis lle convén, sobre todo atendendo á proximidade xeográfica do seu domicilio.
Malia o anterior, a inexistencia de miliarios podería explicarse, como acontece en multitude de casos ao longo de toda Galicia, na execución dos camiños que posteriormente aproveitaron gran parte da vía romana (camiño antigo, Camiño Real, N-VI...), causando a súa destrución ou enterramento, ou que foran reaproveitados noutras construcións (casas, muros de fincas...), causándolle mutilacións o que os faría practicamente irrecoñecibles.
Na finca coñecida como Vilarín, na parroquia de Ouselle (Becerreá), apareceu un baixorelevo de finais do século I ou de mediados do século II d. C., que foi reutilizado na construción do forno dunha olería do século III e que se cre que puído formar parte dun friso de carácter procesional o que levaría a pensar nun importante edificio. Segundo referencias orais tamén se atoparon ladrilos, tégulas e restos óseos, cabendo a posibilidade da existencia dun asentamento rural romano.
De Aranz de San son dúas lápidas votivas catalogadas por Hübner no seu Corpus inscriptiorum latinarum (1869). O epigrafista e arqueólogo alemán identifica Aranza (Baralla) con Aranz de Sanz, lugar aínda non localizado. Vázquez Seijas (1967), cre que as inscricións poderían proceder do Agro de Pedreda, na Condomiña, onde sitúa a mansión Timalinus. Nunha lese: "IOV.OPT.MAX/Q.PV(BLIUS)/DIONYSIUS/EX VOTO", ("A Xúpiter Óptimo Máximo, moi bo e moi grande, Quintus Publius dionisius en cumprimento dun voto"). A outra, hoxe en día desaparecida, dicía: "TUTELAE/L. ANTONIUS/AVITUS.CVN/FILIS. ET.ZOSIMA.L/EX VOTO", ("A Tutela, Lucius Antonius Avitus cos seus fillos e Zosima, liberta, en cumprimento dun voto"). Verbo desta última deidade, Tutela semella ter contado no Imperio romano con moitos seguidores entre os libertos e os escravos, identificando as súas funcións coas dun deus gardián. Canto ao sexo, crese que é feminino, mais existen exemplos de varias inscricións votivas nas que se menciona como deus.
No ano 1906, o párroco de Penarrubia, don Antonio Correa Fernández, atopou en Papín (Baralla) unha ara que di: "LARIBV(S)/VIALIB(VS)/PLACID(I)/NA EX/(V)OTO P(O)/SUIT", ("Aos Lares Viais por Placidinia en cumprimento dun voto"); na actualidade atópase no Museo Provincial de Lugo. Ao pé do castro de Penarrubia, tamén en Baralla, atopouse outra ara, hoxe en día desaparecida
O primeiro que cita a ara de San Román de Cervantes, antes de 1959, é don Justiniano Rodríguez, e coas súas fotos publicouna de novo García y Bellido en 1966. Uns anos máis tarde os editores do corpus epigráfico da provincia de Lugo revisáronna de novo. A ara foi descuberta antes do ano 1959, "A kilómetro y medio de distancia de San Román de Cervantes (Lugo), sobre la ladera septentrional sobre la ladera del llamado valle del Oulivar y a un kilómetro del río Navia, enquistada en el muro que cierra por el suroeste, frontero del camino de Vilar de Cancelada a Seixas, la finca de D. Antonio del Río, vecino de Vilarello. Al tiempo de su descubrimiento, ya hace algunos años, estaba unida a una pila", escribiu Justiniano Rodríguez Fernández no ano 1959. Nese ano atopábase "a la intemperie, colocada sobre el rellano de una escalera exterior" na vivenda de D. José Antonio García, na Casa da Queitana, en San Román. No 1979 foi vista de novo debaixo dunha árbore, nunha propiedade do anterior. Segundo nos contou don José, antes de seren levada para actuar como peche estaba na capela de Santiago, hoxe en día desaparecida. É de pedra de granito e as súas dimensións totais son 78 x 45 x 35 cm. Trátase dun prisma rectangular apoiado nunha basa con tres molduras. Carece de coroamento, e na parte alta só presenta unha perforación moderna. Na cara principal mostra a inscrición romana. Na cara menor dereita ten outra inscrición baixomedieval na que se le: ERA/(M)CXX/FROI/LA PSR/FECI. A romana foi lida e interpretada, nun primeiro momento, de forma pouco crible. Novos informes (Abascal Palazón) permiten rectificar a súa lectura deste xeito: [---] AE/[SACRVM]M/C(AIVS) VALERIVS/CARVS/MILES L(EGIONIS X [G(EMINAE)]/V(OTVM) S(OLVIT) L(IBENS) M(ERITO). É dicir: Caius Valerius Carus miles Legionis Decimae. Estaría datada no século I d.C. Trataríase dun soldado indíxena romanizado; como se sabe, os habitantes dos castros foron incorporados ao exército despois da conquista o que serviría para debilitar a capacidade de rebelión das poboacións indíxenas.
O día 5 de xuño de 2014, cando a vimos por primeira vez, a ara estaba no baixo dunha casa, con caixas de mazás por riba e xunto un saleiro que estaba a deteriorar a pedra. Dende aquelas pedímoslle aos donos, infrutuosamente, que a donara ao Museo, ademais de que mentres a colocaran noutra parte, lonxe do sal e da humidade. O día 6 de febreiro de 2016, en compañía de Juan Manuel Abascal Palazón e María P. González Conde, da Universidade de Alicante, vímola de novo, a ara estaba a mellor recaudo, colocada sobre unha base de madeira nunha esquina do salón da casa.
A aparición desta ara pode implicar un certo poboamento romano na zona, situado nunha primaria rede de comunicación relacionada coa explotación mineira.
Arias Vilas (1979) cita unha inscrición en San Román de Cervantes da que só se len as dúas últimas letras dun posible teónimo, e que interpreta: NAVI.AE/SACRU.M.
Dende a ANPA do CPI de Cervantes e Colectivo Patrimonio dos Ancares iniciamos unha campaña para dar a coñecer e valorizar a vía romana XIX ao seu paso pola comarca dos Ancares. Inaugurada no ano 11 d. C., é a máis antiga das tres vías principais documentadas en Galicia que unían as capitais dos tres conventos xurídicos da Gallaecia romana: Bracara Augusta (Braga), Lucus Augusti (Lugo) e Asturica Augusta (Astorga).
Como primeiro paso presentamos aos concellos de Baralla, Becerreá e Cervantes a nosa proposta de revalorización. Despois puxemos en marcha unha serie de iniciativas para dala a coñecer, comezando o día 26 de agosto de 2018 cunha andaina entre O Comeal e Doiras, dentro dos actos da Festa da Involución Educativa, pola defensa do ensino público de calidade na Montaña, organizada dende hai anos pola Anpa do CPI de Cervantes. A principios do mes de setembro fíxose unha marcha ciclo-turística a cargo de Bike Stop. Tamén confeccionamos uns dípticos e realizamos varias charlas informativas.
A continuación achegamos os mapas co itinerario entre O Comeal (entrada na Galicia actual) e Lugo. Distribuídos en cinco etapas, foron modificados por nós a partir de Rodríguez Colmenero e Álvarez Asorey, publicados no seu traballo Vía romana XIX. Unha viaxe dende Lugo aos Ancares, seguindo as pegadas de Roma (2008). Tamén estamos a confeccionar un mapa cunha vía que discorría por Riamonte, Santa Mariña, As Covas, Vilaspasantes, Río Naval, O Pontorrón e O Fabal onde enlazaba coa primeria. Tamén comezamos a traballar sobre un ramal que, procedente da Fonsagrada, discorría polo concello de Navia de Suarna.
Ao principio de cada etapa indicamos as modificacións e engadidos que plasmamos nos mapas, ademais doutros datos de interese sobre os xacementos situados a carón ou nas proximidades da vía, entre outros, os castros e as explotacións mineiras o que subliña a importancia desta ruta que comunicaba e controlaba os principais núcleos mineiros.
PRIMEIRA ETAPA: ALTO DO COMEAL - DOIRAS
Neste tramo engadimos no mapa os castros e as explotacións mineiras de época romana próximos á vía. Tamén o campamento temporal da Cortiña dos Mouros, lindeiro co Bierzo. No Comeal localizouse un Agger orixinario da calzada de 100 metros de lonxitude ben conservado e catalogado por Patrimonio. No ano 2018, a raíz dun incendio, saíu á luz un tramo espectacular de case dous quilómetros na Braña (O Bierzo) que continuaba cara O Comeal. No ano 2021 localizouse un miliario (que se está a estudar) en Ransinde, tamén no Bierzo, preto dun tramo de vía que seguía ata A Braña e O Comeal.
SEGUNDA ETAPA: DOIRAS - AS PONTES DE GATÍN
Indicamos os castros e as explotacións mineiras que abeiraban a vía. En documentos do pazo do Fabal figura, a partir do século XVI, entre outros nomes o de vía romana. A maiores achegamos o xacemento do Teso do Castelo onde localizamos dúas moedas, unha de época romana, anacos dun recipiente con po de ouro e restos de muros. No concello das Nogais, no límite con Cervantes e Becerreá (moi cerca das Pontes de Gatín), documentamos os restos dunha posible vila, recollendo parte dun muíño circular e abundante tégula, cremos que pertencente a unha sepultura. Rodríguez Colmenero e Álvarez Asorey sitúan nas Pontes de Gatín a mansión citada no Itinerario de Antonino de Ponte Neviae. No medio da ponte érguese un monolito, pode que reutilizado, cunha inscrición de tempos de Carlos III.
TERCEIRA ETAPA: AS PONTES DE GATÍN - TIMALINO
Ademais dos castros situados nas inmediacións da vía, incluímos un xacemento que foi destruído cando as obras da A6 no ano 1999. Trátase do asentamento do Enciñal, en Cadoalla, onde saíron á luz varias estruturas habitacionais e outros materiais de época romana; o camiño que pasaba ao seu carón aínda se denomina como Camín da Antiga. Na finca Vilarín, en Ouselle (que erradamente adoita identificarse coa capitalidade dos zoelas), onde Rodríguez Colmenero e Álvarez Asorey sitúan unha Mutatio, apareceu un baixorrelevo do século I-II d. C. que foi reutilizado na construción do forno dunha olería do século III. Como se pode ver no mapa, os mesmos autores ubican a mansión de Timalinus na Pena; nós cremos que estaría no Agro da Pedreda (A Condomiña) onde no 1932, cando a construción da estrada entre Baralla e O Cádavo, saíron á luz columnas, ladrillos, tégulas, fragmentos cerámicos, anacos de mosaico e moedas (temos localizadas varias pezas en distintos lugares de Baralla e Becerreá). En Carballedo apareceu o fragmento dunha ara romana, desaparecida. No ano 1906, o párroco de Penarrubia descubriu unha ara aos Lares en Papín, custodiada no Museo Provincial de Lugo.
CUARTA ETAPA: TIMALINO - TÓRDEA
Completamos o mapa cos castros e as explotacións auríferas próximos á vía. No lugar da Torre, en Tórdea, atopáronse restos de tella e cerámica romana. No interior da igrexa de San Tomé de Tórdea, na capela absidial, consérvanse dous anacos de miliarios anepígrafes, e outros dous nas inmediacións, un deles nunha casa particular.
QUINTA ETAPA: TÓRDEA - LUGO
Engadimos os castros. Nas proximidades da ermida das Virtudes apareceu unha ara votiva a Mercurio que foi estudada pola museóloga e conservadora do Museo Diocesán Catedralicio de Lugo, Carolina Casal Chico. En Arxemil e Castrillón documéntanse varios miliarios, un adicado a Adriano. En Franqueán localizouse outro adicado a Marco Aurelio Caro. Xunto a igrexa parroquial de Franqueán apareceu unha necrópole de inhumación formada por sepulcros construídos con laxas de pedra fincadas no chan, con base horizontal de tégulas. A ponte medieval dos Galiñeiros é de orixe romana.
A principios do mes de xullo de 2018 achegámonos ata o Comeal, en Cervantes, para comprobar se a vía romana XIX está transitable para as andainas que temos previstas. O único atranco é a maleza. Dende o Concello dixéronnos que van a limpala.
Cando chegamos, un home de 81 anos que ía cunha gadaña saudounos. Natural do Comeal, marchou para Cataluña cando era mozo pero todos os anos volve para pasar os meses de verán na súa terra. Contounos que ía rematar de limpar o camiño que leva ata un manancial. Preguntámoslle, entón, se a auga da fonte que hai na mesma aldea non era boa. Contestounos que si, pero a mellor a da fonte “dos romanos”. Dos romanos? Foi a que utilizaron os veciños dende sempre, hai outro manancial un pouco máis arriba, pero sempre foi esta a súa preferida. Acondicionáronna hai uns dez anos. “Si viñan os romanos a por ela dende o Circo por algo sería”, respondeu. O Circo? “Si, onde tiñan o castelo, lembro que os meus bisavós e tamén os meus avós aínda lembraban algúns muros. Ali, os mouros, gardaban un tesouro”, díxonos.
Hai uns poucos anos localizouse no coñecido como Campo do Circo ou Cortiña dos Mouros, un monte situado a 1.294 metros de altitude entre O Bierzo e Galicia e a uns tres quilómetros en liña recta do Comeal, os restos dun campamento temporal construído polo exército romano no decurso das Guerras Galego-Astur-Cántabras.
Con esta testemuña queda claro que os veciños xa sabían da existencia do campamento romano (“o castelo”) dende tempos inmemoriais.
A principios do ano 2021, a petición do Colectivo Patrimonio dos Ancares, a Deputación Provincial de Lugo, por medio da Reserva da Biosfera dos Ancares Lucenses, comezou a sinalizar a vía.
Novamente, a proposta do Colectivo Patrimonio dos Ancares e a Anpa do CPI de Cervantes, durante o verán e outono de 2023, continuáronse a colocar sinais de dirección, situación e paneis informativos en varios bens patrimoniais da comarca. Desta foi no cemiterio do período neolítico dos Forniños e no campamento temporal de época romana da Cortiña dos Mouros, situados na espectacular paraxe de O Circo, entre os concellos de Cervantes (Galicia) e Valboa (O Bierzo), a case 1.300 metros de altitude sobre o nivel do mar; na Vía romana XIX, no tramo do Comeal; na necrópole megalítica da Pena dos Mouros; de dirección para os castros de Santa María, en Cervantes, e Pin, en Navia de Suarna; e nas minas de Riamonte. Para a primavera de 2024 está previsto que as rutas estean debidamente acondicionadas.
© Colectivo Patrimonio dos Ancares