COLECTIVO PATRIMONIO DOS ANCARES: * Tradicións do Nadal na comarca dos Ancares

O TIZÓN DE NADAL

Armando Cotarelo (1879-1950), nun seu artigo, A Noiteboa na aldea, descríbeo deste xeito: "Sabido é que para os nosos aldeáns este elemento de vida e gran purificador (o lume) é un ser vivinte, por iso din mata o lume cando mandan apagalo, e morreu o lume para sinalar que se apagou. Ninguén se atreve a cuspir nel por telo como pecado, dado que o lume saíu pola boca dun anxo. O lume novo acéndese a véspera de Nadal. Várrese con moito coidado o lar, e ponse nel un gran toro, ao que se lle prende lume, pois ha traer a sorte para a facenda e para os donos". Jesús Rodríguez López, en Supersticiones de Galicia (1910), di que o tizón ten un carácter sagrado, de tal sorte que en Becerreá e Cervantes o resto que quedaba conservábase relixiosamente para facelo arder no lume cando ameazaba unha gran calamidade, pedriza ou unha importante tempestade.

Porque non só Deus e o demo rexen a saúde e a enfermidade, tamén a natureza e os seus catro elementos: aire, auga, terra e lume (Pilar Freire, 2002).

O lume novo acendíase con toda solemnidade polo petrucio, o xefe da casa, ou pola persoa de maior autoridade dentro da familia. Protexía contra o mal de ollo, a morte súbita, a enfermidade de persoas e animais, as treboadas, os incendios, as malas colleitas... As cinsas utilizábanse como remedio para enfermidades da pel.

Tradición que aínda perviviu na comarca dos Ancares ata non hai moitos anos. O tronco adoitaba ser de carballo por tratase dunha árbore considerada como sagrada. "... Amodiño queimándose os cepos/o teu lume na anterga lareira/consolou os meniños e vellas/coa sagrada fogueira ancestral..." (Cantiga ó carballo, de Manuel Rodríguez López, 1934-1990).

Ardía entre Nadal e Ano Novo, pero nalgunhas casas de Becerreá mantíñano aceso ata a Festa das Candeas (2 de febreiro). A Virxe das Candeas, moi venerada no concello, represéntase co Neno en brazos e unha vela ou candea na man, clara conexión dun ritual pagán cun cristián. Queimar un tronco no solsticio de inverno vén de antigo entre os pobos europeos.

A NOITEBOA

Por Noiteboa estaba moi estendido na comarca o costume de que os mozos percorreran as casas da veciñanza cantando panxoliñas acompañados dun gaiteiro, obtendo a cambio donativos que utilizaban para celebrar festa e baile.

A cea desta noite adoitaba ser máis abundante que noutro día do ano. Na parroquia de Cadoalla, en Becerreá, ceaban verzas de asa de cántaro, bacallau, e nos mellores casos un polo da casa. (Manuel González).

UNHA SOADA MISA DO GALO

A Misa do Galo celébrase antes de medianoite de Noiteboa en conmemoración do nacemento de Xesús de Nazaret. Na comarca apenas tivo arraigo. Soada foi a misa do 24 de decembro de 1938 na igrexa de San Xoán de Becerreá, organizada por unha muller, asociada de Acción Católica da Coruña, casada cun importante comerciante natural da vila. A muller, adobiada con mantilla, sentada nun confortable sillón de veludo, presidiu a cerimonia. Despois da misa invitou aos asistentes a un "piscolabis" no Concello. Pero, segundo o noso informante, "mentres as autoridades papaban, o resto miraban".

En Becerreá deixou de celebrarse debido a unha gran xeada, dende aquelas o cura non volveu facela (Manuel González). Tamén nos contaron que o párroco, don Ángel, fartárase de que algúns homes asistiran bébedos á misa.

OS SANTOS INOCENTES

En Riamonte, Cervantes, permitíanse brincadeiras, como a de facer ir dunha aldea a outra a unha persoa dicíndolle que unha vaca estaba de parto e tiña que axudar, pero ao chegar ao sitio atopábase con que o dono nada sabía (Fernando Carballo). Na parroquia de Rao, Navia de Suarna, mozas e mozos ían cedo polas casas para espertar aos moradores; coas viandas que recadaban merendaban e logo bailaban (Sonia Amigo).

O ANO VELLO

A noite do derradeiro día do ano está cargada de misterio xa que se xuntan a despedida do ano e a entrada do novo. É un tempo de transición na que se desatan as forzas ocultas e por iso se lle vencellan ritos e poderes máxicos. En moitas partes de Galicia queimaban o Ano Vello simbolizado nun boneco de palla vestido con roupa usada que se queimaba cara a medianoite, un xeito de botar fóra do seu mundo todo o vello.

Segundo conta Taboada Chivite (1907-1976), en Ritos galegos de Nadal, en Becerreá os mozos dunha parroquia acostumaban levar a outra veciña un boneco de palla vestido con roupa vella que representaba o Ano Vello. A falcatruada acostumábase tomar como grave aldraxe, e os aldraxados reaccionaban, ás veces, de maneira violenta, que remataba en liorta e axitación. Nalgunhas partes colgábano, en sinal de burla, no tellado veciño para mofa do pobo. Ese ou outro boneco queimábase despois publicamente entre o barullo e o rebumbio xeral. Era un sacrificio, segundo Nieves del Hoyo, de fermosísima tradición, que substituía aos animais ofrendados na fase pastoril e cazadora e posterior ofrecemento ao deus da vexetación.

No derradeiro día do ano, nalgunhas aldeas de Becerreá, Cervantes e Navia de Suarna facíase o rito de coutar o ano. O patriarca da casa recitaba dende a porta unha fórmula coa familia para espaventar os males que puidesen vir co Ano Novo.

En Becerreá hai unha rúa dedicada ao Anovello.

O ANO NOVO

Enchegado o primeiro día do ano, en aldeas de Becerreá, Cervantes, Navia de Suarna, As Nogais e Pedrafita do Cebreiro tíñase o costume de saír as máscaras anunciando o novo tempo que viña co Entroido.

En Becerreá e Navia de Suarna gardábase a corda coa que suxeitaran o primeiro animal que se vendía na primeira feira do ano porque traía boa sorte e era moi eficaz contra o mal de ollo.

O APALPADOR

O Apalpador é un carboeiro que vive nas montañas e, polo Nadal, entre os días 24 e 31 de decembro, baixa cara as aldeas onde hai nenas e nenos para comprobar se teñen as barrigas cheas e deixarlle castañas asadas e, por veces, regalos. Este personaxe mítico da tradición galega reflectía a preocupación, en tempos de escaseza e frío, polo seu benestar. A lenda do Apalpador ten a orixe nas serras do Piornal e do Rañadoiro. As nais recitábanlle: "Hoxe é día de Nadal/día do Noso Señor/ide logo pra camiña/que vai vir o Apalpador./Hoxe é día de Nadal/vai meniño pra camiña/que vai vir o Apalpador/a apalparche a barriguiña". Na comarca dos Ancares a tradición do Apalpador só a documentamos no concello de Pedrafita do Cebreiro, e nunhas poucas parroquias dos de Cervantes e As Nogais, nos restantes, ao menos nós, non atopamos referentes.

A NOITE DE REIS

Dende principios de xaneiro acostumábase "Correr os Reis", é dicir, ir de aldea en aldea cantando panxoliñas acompañados de gaitas, pandeiretas, cunchas e outros instrumentos. A comitiva ía encabezada polo Rei Maior que levaba na man un acivo; este era o encargado de recoller o que lle daban en cada casa, fose diñeiro ou viandas (chourizos, queixo, xamón...). Unha ruta seguida pola comitiva recollémola de Antropología Cultural de Galicia, do antropólogo Carmelo Lisón Tolosana (1929-2020) polos concellos de Pedrafita do Cebreiro e O Courel. Iniciaban o percorrido en Casares, e continuaban pola Rabaceira, Celeiró, Acivo, Brañas, Fonteformosa, Santín, Riocereixa, San Pedro, Sixto, Chandepena, Romeor, Millares, Moreda, Campelo, Mostaz, O Carbedo, Esperante, Lousada, O Seixo, Pacios e Santalla. Saían o primeiro de xaneiro e regresaban o día de Reis pola mañá. E todo camiñando.

En todos os concellos formábanse mascaradas que percorrían un amplo territorio. Visitaban distintas aldeas e recadaban donativos cos que celebrar a festividade. Entoaban cantares, encomezando sempre con estrofas de "pidir licenza" para actuar. En Coterces e Fonteferreira (Pedrafita do Cebreiro), cantaban: "Dainos, dainos un lacón/pra que veña un ano bon./Dainos, dainos do espinazo/pra que veña o mes de marzo./Dainos, dainos un pernil/pra que veña o mes d´abril...". No concello de Baralla ían polas casas e se non lles daban nada, cantaban: "Cantámosche os reises/guedellos de cabra/que non nos deches nada" (Jaime González del Río). En Becerreá dábanlles algo de porco de aguinaldo (Manuel González).

En Navia de Suarna acostumaban dar unhas moedas, e en ocasións comida. Cantaban: "Xente nobre somos/os que eiquí chegamos/se nos dan licenza/os reises cantamos". Se era positiva continuaban: "Con licenza de ellos/imos comezar/estrela nos guíe/io rei Baltasar/A Belén camiña/la Virgen María/y San José lleva/en su compañía...". Finalmente pidían o aguinaldo: "Xente desta casa/déannos o aguinaldo/que xa imos cansos/do camín andado/Señora da casa/súbase ó caínzo/baixe un lacón/e algún chourizo". E se non daban nada: "Guedellas de cabra/non nos destes nada/sodes ben coreñas/xente desta casa". O neno ou a nena que levaba a cesta chamábanlle "A Cocha". (Toño Núñez).

En Torés (As Nogais) a copla coa que pedían permiso era a seguinte: "Aquí venimos os Reis/dispostos para cantar/se ustedes non dan licencia/podemos encomenzar". Se lles daban licenza, que era o habitual, cantaban e recollían o que lles daban (chourizos, ovos...) que despois comían o día de Reis. Se non lles daban licenza, os da casa recibían unha boa malleira de "burradas": "Esta casa é de fentos/aquí viven uns famentos./Esta casa é de puxas/aquí viven unhas bruxas./Esta casa é de torrois/aquí viven os ladrois". (Fe Álvarez).

En Doncos (As Nogais) pedían o aguinaldo, en todas as casas daban algo (chourizos, ovos, galletas, filloas e en ocasións cartos) que despois se repartían ou facían algunha merendola. Cantábanse dous Reis. Un comezaba: "Hoy es día de los reyes/primera fiesta del año...". O outro: "A la puerta llama un niño mas bonito que un sol bello...". Cando se chamaba á porta sempre se comezaba con: "Aquí venimos tres reyes/dispuestos para cantar/si ustedes non dan licencia/queremos escomenzar". E, para rematar: "Angelitos somos,/del cielo venimos/bolsillos traemos/dinero pedimos/que Dios os lo dio, para nos lo dar/y estrella divina aquí ha de estar". (Tereixa Novo).

González Reboredo e Rodríguez Campos (2000) fixan a decadencia destas tradicións na época da postguerra.

A partir dos anos sesenta do pasado século XX as cabalgatas dos Reis Magos substituíron as ancestrais tradicións.

Bo Nadal. Feliz solsticio.