Neste apartado achegamos artigos relacionados coas entradas xerais do blog. En primeiro lugar figuran os máis recentes.
> Paneis no Camiño Real por Becerreá e As Nogais, ou como tirar 50.000 euros
> Unha publicación do noso colectivo
> Crónica negra dos Ancares I: Baralla de Becerreá
> Premio de investigación do Concello de Cervantes
> Fito miriamétrico de Agüeira (Becerreá)
> Na V Festa da Involución Educativa
> VI Encontros en Cervantes
> BIC para dúas pontes en Baralla
> Un castelo en Covas (Baralla)
> Xornadas da Sociedade Galega de Pastos e Forraxes
> Coa asociación Teenses pola Igualdade
> Reserva da Biosfera Os Ancares Lucenses
> Con Roxín Roxal pola Campa do Barreiro
> Exhumación do Pelegrín
> Unha casualidade!
> A represión fascista nos Ancares
> A destrución do patrimonio en VTelevisión
> Celebración do San Cidre en Becerreá
> Chapuza na igrexa de Tortes (Becerreá)
> Requiem pola torre de Dumia (Cervantes)
> A Pena da Cruz
> A Festa das Ánimas do Purgatorio
> O derradeiro urogallus dos Ancares
> Entrevista en V Televisión: Ancares, patrimonio en perigo
> BIC para a Ponte de Cruzul
> Rematamos a 1ª fase dos bens patrimoniais da comarca
> Día do Libro 2015 en Cervantes
> Cinco sitios evocadores
> A festa das Ánimas de Ouselle
> Agradecemento a Antonio Reigosa e a Helena Villar Janeiro
> De fornada en Torés
> A Porta de Lugo
> A culpa é do oso
> Busca dun guerrilleiro antifranquista en Rao (Navia de Suarna)
> Na II festa de involución educativa (no castro de Santa María do Castro, en Cervantes)
> Ancares, república independente
> Pregón da IX Feira da Empanada das Nogais
> Festa da pandeira
PANEIS NO CAMIÑO REAL EN BECERREÁ E AS NOGAIS, OU COMO TIRAR 50.000 EUROS
O pasado mes de agosto, a Xunta de Galicia, a través da Axencia Turismo de Galicia concedeu unha axuda de 50.000 euros aos Concellos das Nogais, Becerreá, Triacastela, Láncara e O Corgo para a sinalización e promoción do Camiño Real ao seu paso por estes territorios. Unha das actuacións foi o colocar paneis informativos ao longo da ruta.
Se ben consideramos que se trata dunha boa iniciativa para dar a coñecer esta importantísima vía de comunicación, impulsada na segunda metade do século XVIII por Carlos III para conectar Galicia coa Meseta, observamos que os paneis informativos que se colocaron carecen de datos fundamentais para entender esta ruta, reflectindo, en moitos casos, unha información errada e obviando a de interese.
Na comarca dos Ancares, a sinalización afecta aos concellos das Nogais e Becerreá. Pois ben, o percorrido indicado nos citados paneis só toca lixeiramente polo oeste o municipio das Nogais pola Serra do Rañadoiro e Becerreá polos Montes da Albela, ambos lindeiros con Triacastela, cando o Camiño Real discorría polo medio destes dous municipios tal como nolo amosan, entre outros, os documentos do enxeñeiro que proxectou a obra, Carlos Lemaur, como a dos xuíces de Noceda e Doncos, ademais das claras evidencias viarias que aínda se conservan.
Incomprensiblemente, o percorrido indicado nos paneis non pasa, entre outros, por Doncos, Noceda e A Ferrería (As Nogais), nin por Agüeira ou a ponte de Cruzul (Becerreá). Por poñer algún exemplo, na Ferrería aínda se conserva o anaco dun leguario e en Agüeira un poste miriamétrico de mediados do século XIX; e en Cruzul álzase a ponte sobre o río Narón, posiblemente unha das obras de enxeñería máis importantes do Camiño Real ao seu paso pola provincia de Lugo. E fóra da comarca dos Ancares cómpre indicar a ausencia na sinalización do leguario de Laxosa, no Corgo. Lembremos que os leguarios eran elementos fundamentais do camiño, coa particularidade de que na provincia de Lugo só se conservan catro: os de Gomeán e Laxosa (O Corgo), Garabolos (Lugo) e o anaco doutro na Ferrería (As Nogais).
Por outra parte, no panel sinálanse distintos elementos patrimoniais, como sitios arqueolóxicos, mosteiros, igrexas ou castelos. Comprobados os concellos de Becerreá e As Nogais, vemos que non figuran a maior parte dos monumentos. A saber. Nas Nogais: castro da Conca, castro de Castelo, castro de Sinllán, castro de Nullán, castro de Vilaesteva, castro de Vilabol, castro de Torés, igrexa da Alence, igrexa de Viladicente e o citado leguario da Ferrería. En Becerreá: dolmen de Vilouta, mámoas da serra de San Pedro, castros de Ferreiros de Valboa, castro de Vilar de Ousón, castro da Golada, castro de Ouselle, castro de Eixibrón, castro da Montaña da Agra, castro de Vilar de Frades, castro do Casar, castro de Fontes, castros de Vilouta, igrexa de Ousón, igrexa de Cruzul, igrexa de Ferreiros de Valboa, igrexa de Tortes, igrexa de Armesto, igrexa de Guilfrei, e o citado poste miriamétrico de Agüeira. En resumo, obvian uns 30 bens patrimoniais de contrastada importancia, sen contar aqueloutros do patrimonio etnográfico.
Canto á información histórica que figura nos paneis, comprobamos que algúns datos son inexactos. O que máis chama a atención é o que sitúa en Becerreá ao pobo prerromano dos Zoelas, ubicando a súa capital en Ouselle que adoita identificarse coa Ocellum Gallaicorum da Xeografía de Ptolomeo (100-170 d.C.). Esta información, que non sabemos de onde partiu no seu momento, é farto recurrente nos datos históricos cando se fala de Becerreá. Polos datos epigráficos e arqueolóxicos, os Zoelas ocupaban a zona comprendinda entre Bragança (Portugal), Zamora e Astorga. Nesta última apareceu unha prancha de bronce de principios do século I d.C. que fai referencia a dúas inscricións xurídicas, a coñecida como Táboa de Hospitalidade de Astorga ou Pacto dos Zoelas. As terras de Becerreá e contorna estaban habitadas polos Seurros, non polos Zoelas.
Para saír de dúbidas puxémonos en contacto co historiador Javier Gómez Vila, sen dúbida a máxima autoridade no estudo dos camiños reais ao seu paso pola provincia de Lugo e autor de varias publicacións de obrigada consulta. Di Gómez Vila que nos paneis non está marcado o Camiño Real de Carlos III, o que parece que pretenderon marcar é un camiño anterior pero que tampouco lle coincide coa variante que utilizaban os peregrinos a Santiago que querían visitar Lugo que ía por Lamas de Biduedo. Conclúe que non se sabe realmente que camiño sinalizaron e que o texto que insiren carece de todo rigor científico.
Todo isto xa llo comunicamos por escrito aos Concellos de Becerreá e As Nogais para que llo trasladen a Turismo de Galicia e se fagan as correspondentes modificacións e correccións para evitar informacións erradas ou inexactas.
UNHA PUBLICACIÓN DO NOSO COLECTIVO
No mes de agosto de 2017, a Deputación Provincial de Lugo editou Historias, lendas e tradicións do concello de Cervantes, unha recompilación feita polo noso colectivo. Aínda que levamos recollidas arredor de 400, no libro achegamos unhas 100. Se ben inserimos as máis coñecidas, a maioría son inéditas e que fomos recollendo nos últimos seis anos.
CRÓNICA NEGRA DOS ANCARES I: BARALLA E BECERREÁ
A Ponte dos Mazos sitúase na aldea dos Mazos, na parroquia de San Martín de Neira de Rei. Como a de Covas, salva o río Neira. A ponte actual data do século XVIII. Construída en granito e xisto, ten un arco de medio punto con luces de 11,50 metros. Ten unha lonxitude de 29 metros e unha anchura de calzada de 3,80 metros. Amor Meilán relaciona a ponte cunha antiga calzada romana, e Pardo de Neyra fala dunha pedra cunha inscrición en latín que nós non atopamos e que os veciños nunca viron nin escoitaron falar dela. Javier Gómez Vila tamén di que ten orixe romana. O que si está ben documentado é que por esta ponte pasaba o Camiño Real. Nas inmediacións consérvanse as ruínas do mazo que lle deu nome tanto á aldea como á ponte, unha antiga ferrería que funcionou dende mediados do século XVIII ata finais do XIX.
A declaración como Ben de Interese Cultural destas pontes é fundamental para a súa conservación. Ambas as dúas, ademais de estar comidas pola maleza, mostran apreciables danos nas súas estruturas. Por elas pasan vehículos a motor.
O Concello, ao que tamén presentamos a proposta dirixida á Xunta de Galicia, amosou involucrarse activamente na posta en valor destas infraestruturas históricas.
Os días 25 e 26 de novembro, celebráronse unhas xornadas en San Román de Cervantes organizadas pola Sociedade Galega de Pastos e Forraxes. O noso colectivo foi invitado, impartindo unha charla baixo o título de "A importancia do Patrimonio Arqueolóxico na montaña lucense".
> Paneis no Camiño Real por Becerreá e As Nogais, ou como tirar 50.000 euros
> Unha publicación do noso colectivo
> Crónica negra dos Ancares I: Baralla de Becerreá
> Premio de investigación do Concello de Cervantes
> Fito miriamétrico de Agüeira (Becerreá)
> Na V Festa da Involución Educativa
> VI Encontros en Cervantes
> BIC para dúas pontes en Baralla
> Un castelo en Covas (Baralla)
> Xornadas da Sociedade Galega de Pastos e Forraxes
> Coa asociación Teenses pola Igualdade
> Reserva da Biosfera Os Ancares Lucenses
> Con Roxín Roxal pola Campa do Barreiro
> Exhumación do Pelegrín
> Unha casualidade!
> A represión fascista nos Ancares
> A destrución do patrimonio en VTelevisión
> Celebración do San Cidre en Becerreá
> Chapuza na igrexa de Tortes (Becerreá)
> Requiem pola torre de Dumia (Cervantes)
> A Pena da Cruz
> A Festa das Ánimas do Purgatorio
> O derradeiro urogallus dos Ancares
> Entrevista en V Televisión: Ancares, patrimonio en perigo
> BIC para a Ponte de Cruzul
> Rematamos a 1ª fase dos bens patrimoniais da comarca
> Día do Libro 2015 en Cervantes
> Cinco sitios evocadores
> A festa das Ánimas de Ouselle
> Agradecemento a Antonio Reigosa e a Helena Villar Janeiro
> De fornada en Torés
> A Porta de Lugo
> A culpa é do oso
> Busca dun guerrilleiro antifranquista en Rao (Navia de Suarna)
> Na II festa de involución educativa (no castro de Santa María do Castro, en Cervantes)
> Ancares, república independente
> Pregón da IX Feira da Empanada das Nogais
> Festa da pandeira
PANEIS NO CAMIÑO REAL EN BECERREÁ E AS NOGAIS, OU COMO TIRAR 50.000 EUROS
O pasado mes de agosto, a Xunta de Galicia, a través da Axencia Turismo de Galicia concedeu unha axuda de 50.000 euros aos Concellos das Nogais, Becerreá, Triacastela, Láncara e O Corgo para a sinalización e promoción do Camiño Real ao seu paso por estes territorios. Unha das actuacións foi o colocar paneis informativos ao longo da ruta.
Se ben consideramos que se trata dunha boa iniciativa para dar a coñecer esta importantísima vía de comunicación, impulsada na segunda metade do século XVIII por Carlos III para conectar Galicia coa Meseta, observamos que os paneis informativos que se colocaron carecen de datos fundamentais para entender esta ruta, reflectindo, en moitos casos, unha información errada e obviando a de interese.
Na comarca dos Ancares, a sinalización afecta aos concellos das Nogais e Becerreá. Pois ben, o percorrido indicado nos citados paneis só toca lixeiramente polo oeste o municipio das Nogais pola Serra do Rañadoiro e Becerreá polos Montes da Albela, ambos lindeiros con Triacastela, cando o Camiño Real discorría polo medio destes dous municipios tal como nolo amosan, entre outros, os documentos do enxeñeiro que proxectou a obra, Carlos Lemaur, como a dos xuíces de Noceda e Doncos, ademais das claras evidencias viarias que aínda se conservan.
Incomprensiblemente, o percorrido indicado nos paneis non pasa, entre outros, por Doncos, Noceda e A Ferrería (As Nogais), nin por Agüeira ou a ponte de Cruzul (Becerreá). Por poñer algún exemplo, na Ferrería aínda se conserva o anaco dun leguario e en Agüeira un poste miriamétrico de mediados do século XIX; e en Cruzul álzase a ponte sobre o río Narón, posiblemente unha das obras de enxeñería máis importantes do Camiño Real ao seu paso pola provincia de Lugo. E fóra da comarca dos Ancares cómpre indicar a ausencia na sinalización do leguario de Laxosa, no Corgo. Lembremos que os leguarios eran elementos fundamentais do camiño, coa particularidade de que na provincia de Lugo só se conservan catro: os de Gomeán e Laxosa (O Corgo), Garabolos (Lugo) e o anaco doutro na Ferrería (As Nogais).
Por outra parte, no panel sinálanse distintos elementos patrimoniais, como sitios arqueolóxicos, mosteiros, igrexas ou castelos. Comprobados os concellos de Becerreá e As Nogais, vemos que non figuran a maior parte dos monumentos. A saber. Nas Nogais: castro da Conca, castro de Castelo, castro de Sinllán, castro de Nullán, castro de Vilaesteva, castro de Vilabol, castro de Torés, igrexa da Alence, igrexa de Viladicente e o citado leguario da Ferrería. En Becerreá: dolmen de Vilouta, mámoas da serra de San Pedro, castros de Ferreiros de Valboa, castro de Vilar de Ousón, castro da Golada, castro de Ouselle, castro de Eixibrón, castro da Montaña da Agra, castro de Vilar de Frades, castro do Casar, castro de Fontes, castros de Vilouta, igrexa de Ousón, igrexa de Cruzul, igrexa de Ferreiros de Valboa, igrexa de Tortes, igrexa de Armesto, igrexa de Guilfrei, e o citado poste miriamétrico de Agüeira. En resumo, obvian uns 30 bens patrimoniais de contrastada importancia, sen contar aqueloutros do patrimonio etnográfico.
Canto á información histórica que figura nos paneis, comprobamos que algúns datos son inexactos. O que máis chama a atención é o que sitúa en Becerreá ao pobo prerromano dos Zoelas, ubicando a súa capital en Ouselle que adoita identificarse coa Ocellum Gallaicorum da Xeografía de Ptolomeo (100-170 d.C.). Esta información, que non sabemos de onde partiu no seu momento, é farto recurrente nos datos históricos cando se fala de Becerreá. Polos datos epigráficos e arqueolóxicos, os Zoelas ocupaban a zona comprendinda entre Bragança (Portugal), Zamora e Astorga. Nesta última apareceu unha prancha de bronce de principios do século I d.C. que fai referencia a dúas inscricións xurídicas, a coñecida como Táboa de Hospitalidade de Astorga ou Pacto dos Zoelas. As terras de Becerreá e contorna estaban habitadas polos Seurros, non polos Zoelas.
Para saír de dúbidas puxémonos en contacto co historiador Javier Gómez Vila, sen dúbida a máxima autoridade no estudo dos camiños reais ao seu paso pola provincia de Lugo e autor de varias publicacións de obrigada consulta. Di Gómez Vila que nos paneis non está marcado o Camiño Real de Carlos III, o que parece que pretenderon marcar é un camiño anterior pero que tampouco lle coincide coa variante que utilizaban os peregrinos a Santiago que querían visitar Lugo que ía por Lamas de Biduedo. Conclúe que non se sabe realmente que camiño sinalizaron e que o texto que insiren carece de todo rigor científico.
Todo isto xa llo comunicamos por escrito aos Concellos de Becerreá e As Nogais para que llo trasladen a Turismo de Galicia e se fagan as correspondentes modificacións e correccións para evitar informacións erradas ou inexactas.
No mes de agosto de 2017, a Deputación Provincial de Lugo editou Historias, lendas e tradicións do concello de Cervantes, unha recompilación feita polo noso colectivo. Aínda que levamos recollidas arredor de 400, no libro achegamos unhas 100. Se ben inserimos as máis coñecidas, a maioría son inéditas e que fomos recollendo nos últimos seis anos.
NEIRA DE XUSÁ-BARALLA
(para ampliar, clicar sobre a noticia)
El Lucense (1899)
La Correspondencia Gallega (1899)
El Correo Gallego (1905)
Diario de Pontevedra (1907)
El Correo de Galicia (1915)
El Progreso (1917)
El Compostelano (1921)
El Correo Gallego (1925)
El Correo Gallego (1927)
El Compostelano (1928)
El Correo de Galicia (1928)
El Correo de Galicia (1929)
El Pueblo Gallego (1935)
BECERREÁ
El Anunciador (1895)
La Correspondencia Gallega (1902)
El Correo Gallego (1907)
El Correo de Galicia (1910)
El Correo de Galicia (1911)
El Correo de Galicia (1917)
El Correo de Galicia (1919)
El Compostelano (1921)
El Compostelano (1921)
El Correo de Galicia (1929)
El Compostelano (1942)
PREMIO DE INVESTIGACIÓN DO CONCELLO DE CERVANTES
O día 21 de abril de 2017, o Concello de Cervantes, coincidindo coa celebración do Día do Libro (adiantouse dous días por caer en domingo), fixo entrega do Premio de Investigación "Cervantes Saavedra" que convoca cada dous anos. Esta é a terceira edición. A convocatoria fíxose pública no Boletín Oficial da Provincia de Lugo o pasado 19 de decembro. O prazo para entregar os traballos rematou o 28 de febreiro.
O traballo tiña que incluír, ao menos, a descrición xeográfica e hidrográfica do término municipal de Cervantes, os monumentos megalíticos, petroglifos, castros, asentamentos, minas e vías de época romana, o monacato, o feudalismo, os foros, a desamortización, a Guerra da Independencia, as Guerras Carlistas, o agrarismo, a emigración, a represión da ditadura franquista, a arquitectura civil e relixiosa, etnografía, folclore, lendas, tradicións, toponimia, actividade socio-económica, etc. Moita tea para prazo tan cativo.
Malia dificultade para facer unha Historia de Cervantes (diso se trataba), a documentalista Pilar Carpente máis eu decidimos poñernos mans á obra. Os centos de quilómetros percorridos ao longo de cinco anos polo municipio resultaran frutíferos.
Uns días antes de expirar o prazo rematamos, sorprendidos polos case 500 folios que conseguiramos encher. Non fora unha tarefa fácil, pero aínda que non resultaramos gañadores, merecera a pena.
O día 11 de abril comunicáronnos que o xurado, por unanimidade, decidira outorgar o premio á obra Cervantes, un concello con historia. O noso traballo. Traballo que quedaría orfo se non for polas persoas que ao longo dos anos nos acompañaron e guiaron ata os sitios, contáronnos historias, facilitáronnos documentación... Vaia para elas o noso agradecemento.
Nos vindeiros meses publicarase o libro.
O día 21 de abril de 2017, o Concello de Cervantes, coincidindo coa celebración do Día do Libro (adiantouse dous días por caer en domingo), fixo entrega do Premio de Investigación "Cervantes Saavedra" que convoca cada dous anos. Esta é a terceira edición. A convocatoria fíxose pública no Boletín Oficial da Provincia de Lugo o pasado 19 de decembro. O prazo para entregar os traballos rematou o 28 de febreiro.
O traballo tiña que incluír, ao menos, a descrición xeográfica e hidrográfica do término municipal de Cervantes, os monumentos megalíticos, petroglifos, castros, asentamentos, minas e vías de época romana, o monacato, o feudalismo, os foros, a desamortización, a Guerra da Independencia, as Guerras Carlistas, o agrarismo, a emigración, a represión da ditadura franquista, a arquitectura civil e relixiosa, etnografía, folclore, lendas, tradicións, toponimia, actividade socio-económica, etc. Moita tea para prazo tan cativo.
Malia dificultade para facer unha Historia de Cervantes (diso se trataba), a documentalista Pilar Carpente máis eu decidimos poñernos mans á obra. Os centos de quilómetros percorridos ao longo de cinco anos polo municipio resultaran frutíferos.
Uns días antes de expirar o prazo rematamos, sorprendidos polos case 500 folios que conseguiramos encher. Non fora unha tarefa fácil, pero aínda que non resultaramos gañadores, merecera a pena.
O día 11 de abril comunicáronnos que o xurado, por unanimidade, decidira outorgar o premio á obra Cervantes, un concello con historia. O noso traballo. Traballo que quedaría orfo se non for polas persoas que ao longo dos anos nos acompañaron e guiaron ata os sitios, contáronnos historias, facilitáronnos documentación... Vaia para elas o noso agradecemento.
Nos vindeiros meses publicarase o libro.
FITO MIRIAMÉTRICO DE AGÜEIRA (BECERREÁ)
Dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares vimos de solicitar ao Concello de Becerreá a limpeza do entorno e a sinalización dun fito miriamétrico situado en Agüeira, a carón da vella N-VI, que formaba parte do antigo Camiño Real que comunicaba Galicia coa Meseta. O Camiño Real de Galicia (Madrid-A Coruña) foi aprobado por Real Decreto no ano 1761, durante o reinado de Carlos III. Foi o enxeñeiro de orixe francesa, Carlos Lemaur, quen dirixiu a súa construcción entre os anos 1763 e 1769, sendo logo substituído por Baltasar Ricaud. O inicio das obras en Galicia comeza no treito A Coruña-Betanzos no ano 1763, rematándose no 1766. En 1772 finalízanse os tramos entre Astorga e Pedrafita do Cebreiro, continuando logo ata Noceda (As Nogais). Entre 1777 e 1785 únense os treitos pendentes de execución entre Becerreá e Lugo e Lugo con Betanzos.
Estas vías de comunicación proxectáronse para dotar ao país dunha rede de camiños permanentes, deseñados para permitir o paso dos carruaxes da época en ambas direccións, unindo Madrid coas poboacións máis importantes, ademais de unir entre si outros pobos.
A medición dos Camiños Reais realizábase a través de leguarios, fitos permanentes que indicaban unha dirección e unha distancia determinada. Esta sinalización por medio de postes viña de época romana coa colocación de miliarios para indicar as distancias. En España, a legua quedou establecida no século XVI en 20.000 pés que equivalen a 5.572 metros. Na provincia de Lugo consérvanse postes leguarios xunto o parque de bombeiros da capital, en Gomeán e Laxosa (O Corgo), e o fragmento doutro na Ferrería (As Nogais). Si ben na actualidade non é moi frecuente atoparnos ao longo do Camiño Real por Galicia con fitos leguarios (a maioría foron destruídos), resulta case imposible dar cos denominados fitos miriamétricos como o aquí exposto que se colocaban cada dez quilómetros. Segundo nos achegou Xosé Luis Martínez Acevedo, autor do interesante blog Casillas de Peones Camineros de España (casillasdepeonescamineros.blogspot.com.es), este de Agüeira é o único que se conserva en Galicia. Destruír ou alterar estes fitos indicadores estaba penado con cárcere.
O fito miriamétrico de Agüeira conserva a seguinte inscrición:
Dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares vimos de solicitar ao Concello de Becerreá a limpeza do entorno e a sinalización dun fito miriamétrico situado en Agüeira, a carón da vella N-VI, que formaba parte do antigo Camiño Real que comunicaba Galicia coa Meseta. O Camiño Real de Galicia (Madrid-A Coruña) foi aprobado por Real Decreto no ano 1761, durante o reinado de Carlos III. Foi o enxeñeiro de orixe francesa, Carlos Lemaur, quen dirixiu a súa construcción entre os anos 1763 e 1769, sendo logo substituído por Baltasar Ricaud. O inicio das obras en Galicia comeza no treito A Coruña-Betanzos no ano 1763, rematándose no 1766. En 1772 finalízanse os tramos entre Astorga e Pedrafita do Cebreiro, continuando logo ata Noceda (As Nogais). Entre 1777 e 1785 únense os treitos pendentes de execución entre Becerreá e Lugo e Lugo con Betanzos.
Estas vías de comunicación proxectáronse para dotar ao país dunha rede de camiños permanentes, deseñados para permitir o paso dos carruaxes da época en ambas direccións, unindo Madrid coas poboacións máis importantes, ademais de unir entre si outros pobos.
A medición dos Camiños Reais realizábase a través de leguarios, fitos permanentes que indicaban unha dirección e unha distancia determinada. Esta sinalización por medio de postes viña de época romana coa colocación de miliarios para indicar as distancias. En España, a legua quedou establecida no século XVI en 20.000 pés que equivalen a 5.572 metros. Na provincia de Lugo consérvanse postes leguarios xunto o parque de bombeiros da capital, en Gomeán e Laxosa (O Corgo), e o fragmento doutro na Ferrería (As Nogais). Si ben na actualidade non é moi frecuente atoparnos ao longo do Camiño Real por Galicia con fitos leguarios (a maioría foron destruídos), resulta case imposible dar cos denominados fitos miriamétricos como o aquí exposto que se colocaban cada dez quilómetros. Segundo nos achegou Xosé Luis Martínez Acevedo, autor do interesante blog Casillas de Peones Camineros de España (casillasdepeonescamineros.blogspot.com.es), este de Agüeira é o único que se conserva en Galicia. Destruír ou alterar estes fitos indicadores estaba penado con cárcere.
O fito miriamétrico de Agüeira conserva a seguinte inscrición:
A Lugo 51.
A Madrid 460
A León 176
Ten unha anchura de 50 cm e unha altura de 95 cm, dos que 20 cm corresponden á parte cilíndrica superior. Este non posúe o valor métrico (km) que comezou a inserirse a partir do ano 1900.
Os fitos miriamétricos comezan a adoptarse en España no ano 1849, coa introdución do sistema métrico decimal que xa se viña aplicando noutros países europeos dende había algún tempo, o que conleva o abandono dos leguarios e a adopción doutras sinalizacións: hectométricos (cada 100 metros), quilométricos (cada 1.000 metros) e miriamétricos (cada 10 quilómetros). Nestes últimos indicábase as distancias que os separaban de Madrid e as capitais máis importantes.
Este interesantísimo elemento patrimonial, único na provincia de Lugo e pode que en Galicia, debe gozar da máxima protección polo que tamén lle solicitamos ao Servizo do Patrimonio Cultural da Xunta a súa urxente catalogación. A súa conservación permítenos obter unha visión xeral, non só do camiño, senón dos camiñantes e do entorno da época, por onde transitaban carruaxes, animais, arrieiros, pastores e viaxeiros en xeral, vías que supuxeron unha mellora fundamental nas comunicacións que ata ese momento apenas sufriran modificacións dende a época romana.
En conversación mantida co alcalde de Becerreá, amosounos a disposición do Concello de adecentar a contorna do fito miriamétrico e sinalizalo, un extraordinario valor engadido que se sumaría ao proxecto dos Concellos de Pedrafita do Cebreiro, As Nogais e Becerreá de valorizar esta importantísima vía de comunicación.
Un veciño de Agüeira contounos que a partir da colocación do poste miriamétrico o lugar adoptou o nome de O Marco.
O día 21 de xullo o Concello procedeceu a sinalizalo. Con anterioridade, os obreiros da rede de estradas do Estado limpou de maleza e acondicionou a contorna. Dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares manifestámoslle o noso agradecemento.
No DOG do día 3 de agosto de 2017 sae unha resolución da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural en que se abre expediente para a súa catalogación.
Ten unha anchura de 50 cm e unha altura de 95 cm, dos que 20 cm corresponden á parte cilíndrica superior. Este non posúe o valor métrico (km) que comezou a inserirse a partir do ano 1900.
Os fitos miriamétricos comezan a adoptarse en España no ano 1849, coa introdución do sistema métrico decimal que xa se viña aplicando noutros países europeos dende había algún tempo, o que conleva o abandono dos leguarios e a adopción doutras sinalizacións: hectométricos (cada 100 metros), quilométricos (cada 1.000 metros) e miriamétricos (cada 10 quilómetros). Nestes últimos indicábase as distancias que os separaban de Madrid e as capitais máis importantes.
Este interesantísimo elemento patrimonial, único na provincia de Lugo e pode que en Galicia, debe gozar da máxima protección polo que tamén lle solicitamos ao Servizo do Patrimonio Cultural da Xunta a súa urxente catalogación. A súa conservación permítenos obter unha visión xeral, non só do camiño, senón dos camiñantes e do entorno da época, por onde transitaban carruaxes, animais, arrieiros, pastores e viaxeiros en xeral, vías que supuxeron unha mellora fundamental nas comunicacións que ata ese momento apenas sufriran modificacións dende a época romana.
En conversación mantida co alcalde de Becerreá, amosounos a disposición do Concello de adecentar a contorna do fito miriamétrico e sinalizalo, un extraordinario valor engadido que se sumaría ao proxecto dos Concellos de Pedrafita do Cebreiro, As Nogais e Becerreá de valorizar esta importantísima vía de comunicación.
Un veciño de Agüeira contounos que a partir da colocación do poste miriamétrico o lugar adoptou o nome de O Marco.
O día 21 de xullo o Concello procedeceu a sinalizalo. Con anterioridade, os obreiros da rede de estradas do Estado limpou de maleza e acondicionou a contorna. Dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares manifestámoslle o noso agradecemento.
No DOG do día 3 de agosto de 2017 sae unha resolución da Dirección Xeral do Patrimonio Cultural en que se abre expediente para a súa catalogación.
NA V FESTA DA INVOLUCIÓN EDUCATIVA
Un ano máis (e van cinco), a Anpa do CPI de Cervantes organizou a Festa da Involución Educativa. Unha fermosísima xornada na defensa do rural celebrada no castelo de Doiras (Cervantes) para esixir, nun ambiente festivo pero reivindicativo, un futuro mellor para as vindeiras xeracións, para impedir, en definitiva, que isto morra.
Ás 10 da mañá, os do Colectivo Patrimonio dos Ancares tivemos a honra de actuar como guías ata o recentemente descuberto asentamento do Teso do Castelo. Ás 12:30, Helena Villar Janeiro falounos de porqué hai que valorar Os Ancares. A partir das 4 da tarde, coa xente de Son de Cores, Os Xardois e Os Gaioleiros cantamos e bailamos. Pecharon a xornada os cantautores Mini e Mero. E cunha frase destes imos quedar: "A resistencia existe, e a proba sodes vos", dirixida a nenas e nenos, veciños e veciñas, ensinantes, xentes de Cervantes e de fóra do concello... alí presentes.
O noso agradecemento e admiración á Anpa e a tod@s @s asistentes pola súa loita.
A pesar de todos os pesares, RESISTIREMOS!
Un ano máis (e van cinco), a Anpa do CPI de Cervantes organizou a Festa da Involución Educativa. Unha fermosísima xornada na defensa do rural celebrada no castelo de Doiras (Cervantes) para esixir, nun ambiente festivo pero reivindicativo, un futuro mellor para as vindeiras xeracións, para impedir, en definitiva, que isto morra.
Ás 10 da mañá, os do Colectivo Patrimonio dos Ancares tivemos a honra de actuar como guías ata o recentemente descuberto asentamento do Teso do Castelo. Ás 12:30, Helena Villar Janeiro falounos de porqué hai que valorar Os Ancares. A partir das 4 da tarde, coa xente de Son de Cores, Os Xardois e Os Gaioleiros cantamos e bailamos. Pecharon a xornada os cantautores Mini e Mero. E cunha frase destes imos quedar: "A resistencia existe, e a proba sodes vos", dirixida a nenas e nenos, veciños e veciñas, ensinantes, xentes de Cervantes e de fóra do concello... alí presentes.
O noso agradecemento e admiración á Anpa e a tod@s @s asistentes pola súa loita.
A pesar de todos os pesares, RESISTIREMOS!
VI ENCONTROS EN CERVANTES
O día 9 de agosto de 2017 celebráronse en San Román de Cervantes os VI Encontros de Artesanía, organizados pola Anpa do CPI que leva anos defendendo un ensino de calidade na montaña. No pavillón do colexio instaláronse postos de artesanía, produtos da terra, exposición de pinturas, etc. Houbo actuacións musicais e xogos de billarda. Os do Colectivo Patrimonio dos Ancares agasallamos aos presentes cun libriño de Historias, lendas e tradicións do concello de Cervantes, editado pola Deputación Provincial de Lugo, que se agotou en pouco tempo. Proximamente recibiremos unha nova fornada para que ninguén se quede sen el. Tamén fixemos uns dípticos cos mapas de situación das mámoas de Savane-Pena dos Mouros e dos petroglifos da Campa do Barreiro, os primeiros localizados na comarca dos Ancares.
BIC PARA DÚAS PONTES EN BARALLAO día 9 de agosto de 2017 celebráronse en San Román de Cervantes os VI Encontros de Artesanía, organizados pola Anpa do CPI que leva anos defendendo un ensino de calidade na montaña. No pavillón do colexio instaláronse postos de artesanía, produtos da terra, exposición de pinturas, etc. Houbo actuacións musicais e xogos de billarda. Os do Colectivo Patrimonio dos Ancares agasallamos aos presentes cun libriño de Historias, lendas e tradicións do concello de Cervantes, editado pola Deputación Provincial de Lugo, que se agotou en pouco tempo. Proximamente recibiremos unha nova fornada para que ninguén se quede sen el. Tamén fixemos uns dípticos cos mapas de situación das mámoas de Savane-Pena dos Mouros e dos petroglifos da Campa do Barreiro, os primeiros localizados na comarca dos Ancares.
O día 2 de xuño de 2016, dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares,
acolléndonos ao artigo 16 da Lei 5/2016 do Patrimonio Cultural de
Galicia, presentamos ante a Dirección Xeral do Patrimonio Cultural a
solicitude de declaración como BIC de dúas pontes históricas situadas no
concello de Baralla: a Ponte de Covas e a Ponte dos Mazos.
A Ponte de Covas atravesa o río Neira, tributario do Miño. É medieval de posible orixe romana. Construída en cadeirado de granito e xisto, ten tres arcos semicirculares, con luces de 15 metros o central e 5,20 metros os laterais. Ten unha lonxitude de 25 metros e unha anchura de calzada de 3,5 metros. Por ela discorría unha variante da Vía romana XIX, abeirada na zona polos castros romanizados de Gundián, A Croa de Pousada, Basille, Berselos, Covas, Traspena, etc. Tamén formou parte dun atallo dunha variante do Camiño Francés de Santiago. Recentemente, e a pouca distancia da ponte, localizamos un asentamento, probablemente de época medieval, onde se erguería unha torre ou atalaia que exercería control sobre este paso. Ademais de apreciarse claramente os restos dunha muralla e un foxo, debaixo do outeiro abríronse varias covas na pedra calcaria realizadas por man humana. Nunha delas atopamos restos dun recipiente cerámico. O lugar coñécese como O Castelo. O Concello de Baralla está a traballar no acondicionamente dunha ruta á beira do río que comunicaría esta ponte coa de Carracedo, no municipio limítrofe de Láncara.
A Ponte de Covas atravesa o río Neira, tributario do Miño. É medieval de posible orixe romana. Construída en cadeirado de granito e xisto, ten tres arcos semicirculares, con luces de 15 metros o central e 5,20 metros os laterais. Ten unha lonxitude de 25 metros e unha anchura de calzada de 3,5 metros. Por ela discorría unha variante da Vía romana XIX, abeirada na zona polos castros romanizados de Gundián, A Croa de Pousada, Basille, Berselos, Covas, Traspena, etc. Tamén formou parte dun atallo dunha variante do Camiño Francés de Santiago. Recentemente, e a pouca distancia da ponte, localizamos un asentamento, probablemente de época medieval, onde se erguería unha torre ou atalaia que exercería control sobre este paso. Ademais de apreciarse claramente os restos dunha muralla e un foxo, debaixo do outeiro abríronse varias covas na pedra calcaria realizadas por man humana. Nunha delas atopamos restos dun recipiente cerámico. O lugar coñécese como O Castelo. O Concello de Baralla está a traballar no acondicionamente dunha ruta á beira do río que comunicaría esta ponte coa de Carracedo, no municipio limítrofe de Láncara.
A Ponte dos Mazos sitúase na aldea dos Mazos, na parroquia de San Martín de Neira de Rei. Como a de Covas, salva o río Neira. A ponte actual data do século XVIII. Construída en granito e xisto, ten un arco de medio punto con luces de 11,50 metros. Ten unha lonxitude de 29 metros e unha anchura de calzada de 3,80 metros. Amor Meilán relaciona a ponte cunha antiga calzada romana, e Pardo de Neyra fala dunha pedra cunha inscrición en latín que nós non atopamos e que os veciños nunca viron nin escoitaron falar dela. Javier Gómez Vila tamén di que ten orixe romana. O que si está ben documentado é que por esta ponte pasaba o Camiño Real. Nas inmediacións consérvanse as ruínas do mazo que lle deu nome tanto á aldea como á ponte, unha antiga ferrería que funcionou dende mediados do século XVIII ata finais do XIX.
A declaración como Ben de Interese Cultural destas pontes é fundamental para a súa conservación. Ambas as dúas, ademais de estar comidas pola maleza, mostran apreciables danos nas súas estruturas. Por elas pasan vehículos a motor.
O Concello, ao que tamén presentamos a proposta dirixida á Xunta de Galicia, amosou involucrarse activamente na posta en valor destas infraestruturas históricas.
UN CASTELO EN COVAS (BARALLA)
Documentado polo Colectivo Patrimonio dos Ancares. Toda a información no apartado adicado os Castelos e Torres.
XORNADAS DA SOCIEDADE GALEGA DE PASTOS E FORRAXESDocumentado polo Colectivo Patrimonio dos Ancares. Toda a información no apartado adicado os Castelos e Torres.
Os días 25 e 26 de novembro, celebráronse unhas xornadas en San Román de Cervantes organizadas pola Sociedade Galega de Pastos e Forraxes. O noso colectivo foi invitado, impartindo unha charla baixo o título de "A importancia do Patrimonio Arqueolóxico na montaña lucense".
COA ASOCIACIÓN TEENSES POLA IGUALDADE
O día 12 de novembro de 2016, integrantes da asociación Teenses pola Igualdade,
de Teo, achegáronse ata a comarca dos Ancares. Lamentablemente, a
mesta néboa impediulles disfrutar como sería de desexar da expléndida
paisaxe. Á anoitecida, no salón do Hotel Residencia Os Ancares de
Becerreá, Xabier Moure faloulles da
impresionante pero pouco coñecida riqueza monumental, así como do pouco
valorado e do estado de abandono en que se atopa o patrimonio da
comarca.
Ao día seguinte, o compañeiro Jordi Ráfols, historiador que vai para un ano está a recompilar información sobre o castelo de Doiras, guiou ás visitantes pola fortaleza medieval.
Teenses pola Igualdade aproveitaron para queixarse do trato recibido cando visitaron as pallozas do Museo Etnógrafico de Cervantes, a persoa que enviou o Concello, ademais de non darlle a máis elemental información, amosou en todo momento unha actitude que queda moi lonxe de seren cordial. O luns xa falamos co alcalde para trasladarlle a queixa, cominándoo a que tome medidas para que isto non se repita.
Ao día seguinte, o compañeiro Jordi Ráfols, historiador que vai para un ano está a recompilar información sobre o castelo de Doiras, guiou ás visitantes pola fortaleza medieval.
Teenses pola Igualdade aproveitaron para queixarse do trato recibido cando visitaron as pallozas do Museo Etnógrafico de Cervantes, a persoa que enviou o Concello, ademais de non darlle a máis elemental información, amosou en todo momento unha actitude que queda moi lonxe de seren cordial. O luns xa falamos co alcalde para trasladarlle a queixa, cominándoo a que tome medidas para que isto non se repita.
RESERVA DA BIOSFERA OS ANCARES LUCENSES
O día 27 de outubro de 2016,
con motivo do décimo aniversario da declaración dos Ancares Lucenses como
Reserva da Biosfera, os do Colectivo Patrimonio dos Ancares, invitados pola
Deputación de Lugo, asistimos á reunión deste órgano do que forman parte a
propia Deputación, os Concellos de Becerreá, Cervantes e Navia de Suarna, as
Anpas e as asociacións e colectivos da zona. Previamente a esta
xuntanza, a responsable da Área de Medio Ambiente da Deputación púxose en
contacto con nos para que participaramos neste órgano. Daquelas manifestámoslle
a nosa colaboración sempre que isto non se limitara a celebrar aniversarios e
gabarse das medallas para saír na foto, e ata a próxima. A verdade é que saímos
esperanzados da reunión ao ver que, ao menos dende a Deputación, a súa
disposición a involucrarse na dinamización da zona vai máis alá de simples
declaracións de intencións. Tanto daquelas como hoxe mesmo, dende Patrimonio
dos Ancares comprometémonos a participar, de forma desinteresada, no órgano.
Non vou a enumerar aquí todas as nosas peticións nin as do resto das
compañeiras e compañeiros (haberá tempo), pero tanto a Deputación como os
alcaldes dos Concellos de Cervantes e de Navia de Suarna (de Becerreá,
descoñecemos porque motivos, non asistiu ninguén) pedíronnos, pola parte que
nos toca, que confeccionaramos unha guía para dar a coñecer a súa riqueza
monumental, así como facer unha proposta para, pouco a pouco, valorizar e
sinalizar aqueles monumentos máis significativos. Tamén lle achegamos a nosa
proposta sobre a Vía Romana XIX.
No noso colectivo tivemos un pequeno debate sobre a conveniencia de participar ou non neste órgano institucional, gostamos de andar á nosa bóla, sen demasiadas normas. Pero pola nosa banda que non quede.
No noso colectivo tivemos un pequeno debate sobre a conveniencia de participar ou non neste órgano institucional, gostamos de andar á nosa bóla, sen demasiadas normas. Pero pola nosa banda que non quede.
O día 13 de decembro tivemos unha nova reunión. Aprobouse unha nosa petición de sinalizar varios sitios arqueolóxicos situados nos concellos da Reserva.
Despois de transcorrido algún tempo, dende o noso colectivo queremos salientar que a pesares das dúbidas iniciais canto á operatividade deste órgano, estamos a constatar que a Deputación Provincial está realmente interesada en que funcione, disposta en todo momento a atender as suxerencias e peticións dos Concellos e asociacións, disposición, debemos confesalo, ao que non estamos habituados por parte das Administracións Públicas.
Despois de transcorrido algún tempo, dende o noso colectivo queremos salientar que a pesares das dúbidas iniciais canto á operatividade deste órgano, estamos a constatar que a Deputación Provincial está realmente interesada en que funcione, disposta en todo momento a atender as suxerencias e peticións dos Concellos e asociacións, disposición, debemos confesalo, ao que non estamos habituados por parte das Administracións Públicas.
O día 22 de
outubro de 2016, máis de 60 persoas da Asociación Roxín Roxal, da comarca de Betanzos, e do Colectivo Patrimonio dos Ancares achegámonos ata a Campa do Barreiro, no
concello de Cervantes, situada a 1.100 metros de altitude, onde visitamos os
primeiros petroglifos descubertos na comarca ancaresa, a lendaria Fonte dos
Namorados e outro patrimonio etnográfico relacionado con antigas formas de vida
dos seus habitantes.
Esta andaina forma parte dos “Roteiros de outono” que baixo a denominación de “Escrito na pedra” permitiron coñecer as gravuras rupestres da Idade do Bronce de Vilarmaior, Oia e esta última da Campa do Barreiro.
Dende eiquí queremos manifestar o noso agradecemento á xente de Roxín Roxal por agasallarnos coa súa presenza, ademais de felicitalos pola súa frutífera andaina na defensa e divulgación do patrimonio de Galicia dende a súa constitución como asociación da que pronto se van a cumprir 10 anos.
Esta andaina forma parte dos “Roteiros de outono” que baixo a denominación de “Escrito na pedra” permitiron coñecer as gravuras rupestres da Idade do Bronce de Vilarmaior, Oia e esta última da Campa do Barreiro.
Dende eiquí queremos manifestar o noso agradecemento á xente de Roxín Roxal por agasallarnos coa súa presenza, ademais de felicitalos pola súa frutífera andaina na defensa e divulgación do patrimonio de Galicia dende a súa constitución como asociación da que pronto se van a cumprir 10 anos.
EXHUMACIÓN DO PELEGRÍN
José García Espinosa, O Pelegrín, era natural de Becerreá. No mes de setembro de 1936 foi paseado pola garda civil no monte da Reteixeira, entre As Cruces e A Alence (As Nogais). Contaba con 26 anos (adóitase ler que tiña 21 anos pero, segundo puido comprobar Claudio, o tenente de alcalde do Concello de Becerreá no Rexistro Civil, naceu o día 7 de abril de 1910). Segundo a familia, foi secuestrado no propio domicilio baixo un engano. Ao pouco de ser detido, a garda civil díxolle que liscara correndo, disparándolle a continuación (a coñecida como Lei de Fugas). Outra versión di que foi o cura de Agüeira quen, "xeonllo en terra", lle disparou por participar no incendio da igrexa. O señor Ricardo (bisavó de Sergio Fernández, presidente da Asociación de Veciños de Torés que foi o que nos contou a historia), foi recoller o cadáver, expoñéndose a que o acusaran de colaborar cos fuxidos, feito que non o arredou xa que como ser humano que era non ía permitir que un morto quedara como alimento das alimarias. Sen pensalo dúas veces, mandou facer unha caixa de chopo a un carpinteiro de Becerreá e enterrouno na cara norte da igrexa parroquial de Torés, onde antano soterraban aos nenos que morrían sen bautizar, suicidas e ateos. Segundo nos contou a señora Amada, unha veciña de 89 anos, O Pelegrín era boa persoa e nunca lle fixera mal a ninguén, asasináranno só por "falar de política".
O día 18 de abril de 2016, integrantes da Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica procederon á exhumación do seu cadáver. A primeira hora da mañá, un bo número de veciños congregáronse no lugar, seguindo con todo respecto os traballos dos arqueólogos. Aínda que os datos sobre o sitio onde foi enterrado son bastante precisos, nesta primeira xornada non se atoparon os seus restos.
A última hora, unha persoa comentou que se dixera que despois de seren enterrado O Pelegrín os seus familiares desenterrárano furtivamente e levaran o corpo para o cemiterio de Becerreá feito, cremos, pouco improbable xa que daquelas corríase grave risco de seren descuberto, os camiños estaban fortemente vixiados debido a que na zona a guerrilla antifranquista permanecía moi activa.
Ao día seguinte reanudáronse as escavacións dando como resultado a aparición de tres cadáveres no que, en principio, semella unha fosa común. Aínda que de momento só se pode xogar con conxecturas, pode que un sexa o do Pelegrín e os de dúas persoas, tamén asasinadas, das que se descoñecía o paradoiro.
Nos próximos días vanse trasladar os restos para poder estudalos e así determinar aspectos tan importantes como, entre outros, o sexo, a idade, as causas da morte e as posibles patoloxías en vida dos individuos, ademais de todos os aspectos necesarios que faciliten a identificación das vítimas. Ademais, de cara á consecución deste obxectivo, tomaranse mostras aos restos esqueléticos para crear un banco de mostras óseas de ADN para que poidan ser contrastadas cos familiares vivos.
José García Espinosa, O Pelegrín, era natural de Becerreá. No mes de setembro de 1936 foi paseado pola garda civil no monte da Reteixeira, entre As Cruces e A Alence (As Nogais). Contaba con 26 anos (adóitase ler que tiña 21 anos pero, segundo puido comprobar Claudio, o tenente de alcalde do Concello de Becerreá no Rexistro Civil, naceu o día 7 de abril de 1910). Segundo a familia, foi secuestrado no propio domicilio baixo un engano. Ao pouco de ser detido, a garda civil díxolle que liscara correndo, disparándolle a continuación (a coñecida como Lei de Fugas). Outra versión di que foi o cura de Agüeira quen, "xeonllo en terra", lle disparou por participar no incendio da igrexa. O señor Ricardo (bisavó de Sergio Fernández, presidente da Asociación de Veciños de Torés que foi o que nos contou a historia), foi recoller o cadáver, expoñéndose a que o acusaran de colaborar cos fuxidos, feito que non o arredou xa que como ser humano que era non ía permitir que un morto quedara como alimento das alimarias. Sen pensalo dúas veces, mandou facer unha caixa de chopo a un carpinteiro de Becerreá e enterrouno na cara norte da igrexa parroquial de Torés, onde antano soterraban aos nenos que morrían sen bautizar, suicidas e ateos. Segundo nos contou a señora Amada, unha veciña de 89 anos, O Pelegrín era boa persoa e nunca lle fixera mal a ninguén, asasináranno só por "falar de política".
O día 18 de abril de 2016, integrantes da Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica procederon á exhumación do seu cadáver. A primeira hora da mañá, un bo número de veciños congregáronse no lugar, seguindo con todo respecto os traballos dos arqueólogos. Aínda que os datos sobre o sitio onde foi enterrado son bastante precisos, nesta primeira xornada non se atoparon os seus restos.
A última hora, unha persoa comentou que se dixera que despois de seren enterrado O Pelegrín os seus familiares desenterrárano furtivamente e levaran o corpo para o cemiterio de Becerreá feito, cremos, pouco improbable xa que daquelas corríase grave risco de seren descuberto, os camiños estaban fortemente vixiados debido a que na zona a guerrilla antifranquista permanecía moi activa.
Ao día seguinte reanudáronse as escavacións dando como resultado a aparición de tres cadáveres no que, en principio, semella unha fosa común. Aínda que de momento só se pode xogar con conxecturas, pode que un sexa o do Pelegrín e os de dúas persoas, tamén asasinadas, das que se descoñecía o paradoiro.
Nos próximos días vanse trasladar os restos para poder estudalos e así determinar aspectos tan importantes como, entre outros, o sexo, a idade, as causas da morte e as posibles patoloxías en vida dos individuos, ademais de todos os aspectos necesarios que faciliten a identificación das vítimas. Ademais, de cara á consecución deste obxectivo, tomaranse mostras aos restos esqueléticos para crear un banco de mostras óseas de ADN para que poidan ser contrastadas cos familiares vivos.
UNHA CASUALIDADE!
O pasado sábado, non moi lonxe de Vilar de Mouros (Cervantes) vimos dous osos. Foi nun camiño que discorre detrás de onde non hai moito localizamos dúas novas mámoas. Nin pola cabeza se nos pasaba que iamos disfrutar de tal experiencia. Apareceron de súpeto no medio do camiño, a uns vinte metros. Nun primeiro momento confundímolos con lobos, quizais debido á néboa. Pero non, eran dous osos que nos miraban dende o medio do camiño. Nos, confeso, quedamos paralizados, tanto que nin sequera ousamos levantar a cámara para tirarlle unha foto. Que facer? Non nos deu tempo a pensalo, ao cabo duns poucos segundos os osos deron media volta e, tranquilamente, marcharon por onde viñeran.
No mesón de Catroventos, onde xantamos, dixéronnos que tiñan visto algúns nos últimos meses, e tamén lobos. Nos mesmos, hai pouco máis dun mes, vimos pegadas de oso na neve.
Despois de xantar bordeamos o concello por Doiras e O Comeal. Xusto no límite con Pedrafita do Cebreiro atopamos varios sinais con pintadas, bastante frecuentes na comarca por certo, coa letanía de sempre: Parque Non! Pero destas foi unha a que nos chamou a atención: Oso non, xente si! Pouco máis imos dicir, só apuntar unha “casualidade” que, curiosamente, se da en todos os casos: Ningunha prancha do “Tecor” (e había catro) estaba pintada.
Nos primeiros días do golpe producíronse en Galicia uns asasinatos selectivos contra persoas con certa relevancia política e social: os gobernadores civís das catro provincias, máis de trinta alcaldes das cidades e vilas máis importantes, concelleiros, mestres, médicos, avogados, funcionarios, militares que se opuxeron ao golpe... Pero a sede de sangue dos fascistas non rematou aí. Nos cinco meses seguintes asasinaron (paseos e xuízos sumarísimos) a case 5.700 persoas, un promedio de 14 por día.
Dise que en Galicia non houbo Guerra Civil, pero si un exterminio sistemático da poboación. "O que aconteceu en Galicia é unha proba de que o golpe tiña unha intención exterminadora. Non houbo matanzas de curas e facendados. O que si houbo foron moitas mortes controladas, azurradas ou toleradas polas autoridades militares" (Federico Cocho).
Ademais dos asasinatos, os fascistas de Franco utilizaron outras vías represivas: decenas de milleiros de persoas padeceron algún tipo de persecución (encarceramentos, purgas, torturas...). A semente do terror quedaba instaurada para os seguintes corenta anos (ou máis?).
No apartado deste blogue adicado ás Historias, tradición e lendas achegamos algúns datos sobre a represión fascista e a actividade das guerrillas antifranquistas na comarca dos Ancares. Hoxe poñémoslle nome ás persoas naturais da comarca asasinadas entre 1936 e 1939, vítimas dun negro período que aínda hoxe en día algúns miserables, por activa ou por pasiva, continúan a xustificar.
EDUARDO AMIGO LÓPEZ: De Cela (Cervantes). 40 anos. Labrego. Asasinado o 22 de outubro de 1936 no monte Río da Vara (Cervantes).
BALBINO AMIGO MÉNDEZ: De Vilanova do Pedregal (Cervantes). Asasinado na súa casa o 20 de maio de 1938.
PEDRO DIGÓN LENDE: Das Covas, Vilaspasantes (Cervantes): 66 anos. Labrego. Asasinado o 16 de marzo de 1939 na súa casa.
JULIO FERNÁNDEZ ÁLVAREZ: De Galegos (Navia de Suarna). 34 anos. Xastre. Asasinado o 24 de maio de 1939 en Moia (Navia de Suarna).
MANUEL FERNÁNDEZ GARCÍA: De Horta (Becerreá). 73 anos. Labrego. Asasinado no Incio o 21 de agosto de 1936.
MANUEL FERNÁNDEZ LÓPEZ: De Buisán (Becerreá). 34 anos. Xastre. Asasinado o 28 de marzo de 1937 en Cabana, A Ribeira (Cervantes).
RUDESINDO FERNÁNDEZ VILOR: De Valcoba (Becerreá). Alcalde de Becerreá pola Frente Popular. Asasinado o 20 de setembro de 1936 ao tentar fuxir dos falanxistas.
JOSÉ GARCÍA ("O Pelegrín"): Veciño de Becerreá. 26 anos. Foi paseado no monte de Reteixeira, entre As Cruces e A Alence (As Nogais), pola garda civil despois da guerra. Ao pouco de ser detido, a garda civil díxolle que liscara correndo, disparándolle a continuación (a coñecida como Lei de Fugas). O señor Ricardo (bisavó de Sergio Fernández, presidente da Asociación de Veciños de Torés que foi o que nos contou a historia), foi recoller o cadáver, expoñéndose a que o acusaran de colaborar cos fuxidos, feito que non o arredou xa que como ser humano que era non ía permitir que un morto quedara como alimento das alimarias. Sen pensalo dúas veces, mandou facer unha caixa de chopo a un carpinteiro de Becerreá e enterrouno no cemiterio parroquial de Torés, xunto un dos muros da igrexa, onde antano soterraban aos nenos que morrían sen bautizar, suicidas ou ateos. Segundo nos contou a señora Amada, unha veciña de 89 anos, O Pelegrín era boa persoa e nunca lle fixera mal a ninguén, asasináranno só por "falar de política". O domingo 29 de marzo de 2015 puxémoslle un pequeno ramo de flores vermellas no lugar onde foi enterrado. O día 18 de abril de 2016, integrantes da Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica procederon á exhumación do cadáver do Pelegrín. A primeira hora da mañá, un bo número de veciños se congregaron no lugar, seguindo con todo respecto os traballos dos arqueólogos.
JOSÉ JATO RODRÍGUEZ: De Lousada (Pedrafita do Cebreiro). 72 anos. Labrego. Asasinado en Lousada o 13 de novembro de 1939.
PEDRO LÓPEZ LOLO: Da Chan da Pena (Pedrafita do Cebreiro). 28 anos. Asasinado o 22 de setembro de 1936 en Constantín (Baralla).
ALBITO LÓPEZ LÓPEZ: De Trabado (Cervantes). 25 anos. Labrego. Asasinado o 21 de xaneiro de 1938 no Campo do Comeal.
GUMERSINDO NÚÑEZ LOLO: De Vilasol (Pedrafita do Cebreiro). 36 anos. Labrego. Asasinado o 23 de agosto de 1936 en Agüeira (Becerreá).
EMILIO PÉREZ LOMBARDÍA: De Poso (Cervantes). 35 anos. Labrego. Asasinado no seu domicilio o 10 de setembro de 1936.
ALFREDO PÉREZ FERNÁNDEZ: De Galegos (Navia de Suarna). 32 anos. Labrego. Asasinado o 14 de agosto de 1936 en Galegos.
TEOLINDO PÉREZ LÓPEZ: De Poso (Cervantes). 30 anos. Labrego. Asasinado o 10 de setembro de 1936 na súa casa.
ABEL RODRÍGUEZ CABANA ("Do Cristino"): Veciño de Becerreá. Asasinado en setembro de 1936. O seu cadáver apareceu en Guitiriz ou Rábade. Enterrado nunha fosa común no cemiterio de Vilarraso (Aranga).
DANIEL RODRÍGUEZ LÓPEZ: De Horta (Becerreá). 27 anos. Casado. Labrego. Asasinado en setembro de 1936. O corpo foi localizado na Ponte da Castellana (Aranga). Enterrado nunha fosa común no cemiterio de Vilarraso (Aranga). O cadáver foi identificado grazas a unha cédula persoal que se atopou nun dos petos da roupa. No mes de outubro de 2001, no xulgado de Becerreá seguiuse, a instancia de dona Regina Iglesias López, o expediente para a declaración do seu falecemento. O edito di: "... expediente para la declaración de fallecimiento de don Daniel Fernández López, natural y vecino de Horta, quien se ausentó de su domicilio en 1936 y habiendo tomado parte en la Guerra Civil Española, no se ha vuelto a tener noticias suyas, a pesar de las gestiones realizadas".
OVIDIO VILLAR FERNÁNDEZ: Natural de Becerreá. 17 anos. Asasinado polos falanxistas o día 20 de setembro de 1936. Ía en compañía do alcalde, Rudesindo Fernández Vilor.
O sábado, 26 de marzo de 2016, ás 22 horas, emitiuse un documental en VTelevisión sobre o lamentable estado en que se atopa o patrimonio monumental en Galicia. Todos os intervenientes coincidimos en subliñar o desleixo ao que está sometido por parte das administracións pública.
CELEBRACIÓN DO SAN CIDRE EN BECERREÁ
O día 13 de maio de 2016 conmemoramos en Becerreá cun xantar a festa do San Cidre Labrego. Elixiuse o venres porque o propio día, o 15, caía en domingo.
A iniciativa da celebración partiu hai tres anos dos funcionarios e das funcionarias da oficina agraria de Becerreá. O xantar, a base de produtos da comarca (chourizos, empanada, carne de porco e de vaca, queixo, mel, etc) e cociñado in situ, está aberto, non só a labreg@s e gandeir@s senón a todas aquelas persoas que desexen pasar unhas horas en agradable compañía.
De ano en ano aumenta a asistencia, neste xuntámonos arredor dun cento de persoas.
CHAPUZA NA IGREXA DE TORTES (BECERREÁ)
Alertados por uns veciños, o día 14 de marzo de 2016 achegámonos ata Eixibrón, onde se atopa a igrexa parroquial de San Pedro de Tortes (Becerreá) para ver a "restauración" que se fixo no edificio do século XVII.
En visitas anteriores comprobamos que varias partes do templo precisaban dunha urxente reparación, con ameazantes gretas que podían causar o seu derrubamento. Mais non esperabamos a chapuza que se presentou diante dos nosos ollos.
En primeiro lugar, as obras só afectaron ao pórtico-campanario e ao presbiterio, o resto do edificio (naves central e laterais) quedou como estaba. O campanario, de dous corpos realizado en pedra de xisto, foi revocado exteriormente con cemento e logo pintado de branco. Os cinco ocos das campás foron enmarcados, dous con pedra á vista, dous con parte de cemento pintado de gris e parte con pedra, e o último todo de cemento pintado de gris. Das tres ventás que hai no corpo inferior da torre, unha quedou tapiada. O interior do pórtico foi "adornado" con cemento á vista.
No noso colectivo consideramos que a restauración tiña que ser integral, asegurando as partes que o precisaran e logo proceder á limpeza da pedra, rexuntándoa con cales transpirables ou barro e cemento para non danala, quedando así á vista, tal como estaba antes.
Xa nos diriximos ao Servizo de Patrimonio Cultural en Lugo para que comproben as obras e obriguen aos responsables a subsanar a chapuza.
Aí deixamos algunhas fotos.
Alertados por uns veciños, o día 14 de marzo de 2016 achegámonos ata Eixibrón, onde se atopa a igrexa parroquial de San Pedro de Tortes (Becerreá) para ver a "restauración" que se fixo no edificio do século XVII.
En visitas anteriores comprobamos que varias partes do templo precisaban dunha urxente reparación, con ameazantes gretas que podían causar o seu derrubamento. Mais non esperabamos a chapuza que se presentou diante dos nosos ollos.
En primeiro lugar, as obras só afectaron ao pórtico-campanario e ao presbiterio, o resto do edificio (naves central e laterais) quedou como estaba. O campanario, de dous corpos realizado en pedra de xisto, foi revocado exteriormente con cemento e logo pintado de branco. Os cinco ocos das campás foron enmarcados, dous con pedra á vista, dous con parte de cemento pintado de gris e parte con pedra, e o último todo de cemento pintado de gris. Das tres ventás que hai no corpo inferior da torre, unha quedou tapiada. O interior do pórtico foi "adornado" con cemento á vista.
No noso colectivo consideramos que a restauración tiña que ser integral, asegurando as partes que o precisaran e logo proceder á limpeza da pedra, rexuntándoa con cales transpirables ou barro e cemento para non danala, quedando así á vista, tal como estaba antes.
Xa nos diriximos ao Servizo de Patrimonio Cultural en Lugo para que comproben as obras e obriguen aos responsables a subsanar a chapuza.
Aí deixamos algunhas fotos.
A PENA DA CRUZ
A
Pena da Cruz atópase no monte de Reboredo, a 725 metros de altitude, a
pouco menos dun par de quilómetros por riba da case abandonada aldea de
San Miguel de Neira de Rei (Baralla). A aldea levantouse nun castro que
tamén acolleu unha torre altomedieval sobre a que despois se construíu a
igrexa románica. Da torre só se conservan algúns restos nos alicerces
da ábsida do templo.
A alta cruz de cemento que hoxe en día se ve no lugar dende a autovía foi mandada colocar polo párroco fai uns trinta anos. Cando hai un par de anos lle preguntamos ao cura se esta cruz moderna substituíra a outra anterior, a resposta foi que non, o motivo que o levou a erixila debeuse, simplemente, ao nome do sitio: A Pena da Cruz.
Aínda que nos fixemos o propósito de subir canto antes, non foi ata o día 18 de marzo de 2016 cando nos animamos, baixo unha persistente chuvista, a encarar o empinado camiño ata a cima. Polas beiras da pista, a auga baixaba sobre uns pequenos saltos que ano tras ano fora construíndo na pedra calcaria. Durante a camiñada entretivémonos en botarlle unha ollada ás abundantes pedras de cuarcita, lousa, xisto e cuarzo de pequeno e mediano tamaño: nunca se sabe, non moi lonxe o amigo Roldán atopou hai máis de vinte anos un machado votivo do Neolítico.
Ás beiras do camiño vimos tamén varias cruces de cemento, case todas tiradas e comidas pola maleza, que formaban parte dun Via Crucis que dende a igrexa parroquial ía ata a Pena da Cruz. Enterámonos que a raíz da colocación da cruz moderna, o párroco decidiu facer unha procesión o Venres Santo. Nalgunhas cruces vimos gravada a data de 2001, e na intercesión dos brazos represéntanse uns pequenos corazóns cunha cruz por riba. Dise que na simboloxía cristiá o corazón significa amor e a cruz fe.
Despois de pasar unha curva de ferradura, amosóusenos a cruz no alto, erixida sobre unhas enormes penas. Aceleramos o paso, quizais coa esperanza de desentrañar o misteiro do porqué do nome xa que nin o cura no seu momento nin dúas mulleres, unha delas de cerca de noventa anos, que nos atopamos ao chegar a San Miguel souberon dicirnos a razón de tal denominación. "Sempre se lle chamou así", foi a sinxela resposta. Nin historias, nin lendas, nin tradicións, a pena nin sequera actuaba como linde entre freguesías. Nada.
Por fin chegamos. A altísima cruz de cemento, coroada por outra pequena de ferro, foi chantada sobre unha gran pena cuarzosa, rodeada en parte por un semicírculo de penas de menor tamaño que, en forma de balcón-miradoiro, domina o pequeno val que se abre xunto o río Neira no seu discorrer pola veciña parroquia de San Martiño, cos castros da Condomiña, San Martiño e Carballedo á vista, e tamén do Agro de Pedreda onde nos anos trinta do pasado século, cando a construción da estrada que vai de Baralla a Baleira, saíron á luz non se sabe cantas pezas de época romana, a maioría das cales foron enterrradas baixo o asfalto, e unhas poucas aínda se poden atopar en casas ou reaproveitadas nalgúns muros, incluso localizamos a basa dunha columna facendo de pé dun cruceiro moderno en Ponte de Neira e outra como adorno na entrada dunha casa de Todón de Abaixo.
Miramos pedra a pedra, pero nin unha soa gravura artificial, nin sequera a posible cruz que lle daría nome ao sitio. Ao mellor, se había algunha marca, desapareceu cando fenderon a peneda en dous para chantar a cruz., ou quizais a bautizaran así por outra causa.
A FESTA DAS ÁNIMAS DO PURGATORIO
A alta cruz de cemento que hoxe en día se ve no lugar dende a autovía foi mandada colocar polo párroco fai uns trinta anos. Cando hai un par de anos lle preguntamos ao cura se esta cruz moderna substituíra a outra anterior, a resposta foi que non, o motivo que o levou a erixila debeuse, simplemente, ao nome do sitio: A Pena da Cruz.
Aínda que nos fixemos o propósito de subir canto antes, non foi ata o día 18 de marzo de 2016 cando nos animamos, baixo unha persistente chuvista, a encarar o empinado camiño ata a cima. Polas beiras da pista, a auga baixaba sobre uns pequenos saltos que ano tras ano fora construíndo na pedra calcaria. Durante a camiñada entretivémonos en botarlle unha ollada ás abundantes pedras de cuarcita, lousa, xisto e cuarzo de pequeno e mediano tamaño: nunca se sabe, non moi lonxe o amigo Roldán atopou hai máis de vinte anos un machado votivo do Neolítico.
Ás beiras do camiño vimos tamén varias cruces de cemento, case todas tiradas e comidas pola maleza, que formaban parte dun Via Crucis que dende a igrexa parroquial ía ata a Pena da Cruz. Enterámonos que a raíz da colocación da cruz moderna, o párroco decidiu facer unha procesión o Venres Santo. Nalgunhas cruces vimos gravada a data de 2001, e na intercesión dos brazos represéntanse uns pequenos corazóns cunha cruz por riba. Dise que na simboloxía cristiá o corazón significa amor e a cruz fe.
Despois de pasar unha curva de ferradura, amosóusenos a cruz no alto, erixida sobre unhas enormes penas. Aceleramos o paso, quizais coa esperanza de desentrañar o misteiro do porqué do nome xa que nin o cura no seu momento nin dúas mulleres, unha delas de cerca de noventa anos, que nos atopamos ao chegar a San Miguel souberon dicirnos a razón de tal denominación. "Sempre se lle chamou así", foi a sinxela resposta. Nin historias, nin lendas, nin tradicións, a pena nin sequera actuaba como linde entre freguesías. Nada.
Por fin chegamos. A altísima cruz de cemento, coroada por outra pequena de ferro, foi chantada sobre unha gran pena cuarzosa, rodeada en parte por un semicírculo de penas de menor tamaño que, en forma de balcón-miradoiro, domina o pequeno val que se abre xunto o río Neira no seu discorrer pola veciña parroquia de San Martiño, cos castros da Condomiña, San Martiño e Carballedo á vista, e tamén do Agro de Pedreda onde nos anos trinta do pasado século, cando a construción da estrada que vai de Baralla a Baleira, saíron á luz non se sabe cantas pezas de época romana, a maioría das cales foron enterrradas baixo o asfalto, e unhas poucas aínda se poden atopar en casas ou reaproveitadas nalgúns muros, incluso localizamos a basa dunha columna facendo de pé dun cruceiro moderno en Ponte de Neira e outra como adorno na entrada dunha casa de Todón de Abaixo.
Miramos pedra a pedra, pero nin unha soa gravura artificial, nin sequera a posible cruz que lle daría nome ao sitio. Ao mellor, se había algunha marca, desapareceu cando fenderon a peneda en dous para chantar a cruz., ou quizais a bautizaran así por outra causa.
Mais como somos teimudos, o domingo seguinte atopámonos en Baralla cun home da Condomiña e, por se acaso, pregúntamoslle se sabía algo do porqué do nome da pena. E claro que sabía: axudara a colocar a cruz moderna. Na parte da rocha que cortaran
para colocar a cruz había dúas pías (lembra que estaban cheas de auga),
e entre elas unha cruz gravada. Tiña coñecemento dalgún folclore
arredor da Pena da Cruz? Respondeunos que non. Mágoa. Teoría manexamos algunha, pero a ver se na próxima nos atopamos con alguén que bote algo máis de luz.
Ata
finais dos anos sesenta do pasado século XX, cada 15 de xaneiro
celebrábase en Ouselle (Becerreá) a Festa das Ánimas do Purgatorio. Se
ben dende eses anos xa non se celebra a festa tal como a entendemos
(gaiteiros, etc.), non se perdeu totalmente a tradición xa que, o día
15, ademais dos actos relixiosos (misa), familiares, amigos e veciños
xúntanse para xantar ou cear a base de cachuchas, chourizos, botelos,
etc. dos porcos sacrificados na última matanza. En tempos, as casas
mesmo competían por invitar á mesa á xente importante de Becerreá: xuíz,
alcalde, médico, cura, etc. para pidirlle algún favor se fose
necesario.
Cando nos interesamos pola orixe da festa, ninguén nos soubo contestar con exactitude, asegurándonos só que viña de antigo.
Hai uns meses, cando andabamos a buscar información sobre a Vía de Künig (variante do Camiño Francés a Santiago), chegou ás nosas mans unha tese inédita do ano 1957, que baixo o título Notas sobre el arte en Becerreá, fixera a mestra Guadalupe Pardo González, máis coñecida como dona Lupita, falecida hai poucos anos. Dirixiulle o traballo don Ramón Otero Túñez, que fora catedrático de Historia da Arte na Universidade de Santiago e decano da Facultade de Filosofía e Letras, autor de varias obras sobre a arte galega, entre outras o estudo do coro pétreo do Mestre Mateo da catedral compostelá.
Foi entón cando demos cunha Bula do papa Clemente XI, escrita en latín, en favor da igrexa de Ouselle onde se concedían xubileos e indulxencias á Confraría das Ánimas do Purgatorio. Segundo o documento, a confraría estaba formada por homes e muleres, concedendo (traducimos literalmente o texto latino) "a todos, e calquera fieis de Cristo de ambos sexos, que verdadeiramente arrepentidos e confesados que entraren en dita Confraría... visitaren devotamente a dita igrexa o día quince de xaneiro da Festa principal, dende as primeiras vésperas ata posto o sol de dito día da Festa de cada ano, e nela pidiran... a extirpación das herexías, a conversión dos herexes e infieis, e pola paz, unión e concordia dos Príncipes cristiáns, e pola saúde do Pontífice Romano, indulxencia plenaria e remisión de todos os pecados, e concedémola pola autoridade Apostólica perpetuamente". O texto continúa relatando outras formas de acadar as indulxencias por parte dos integrantes da Confraría: intervir en procesións, asistir aos enterros, acompañar ao cura cando lle ía dar a extremaunción a un moribundo, ao que acollera na súa casa peregrinos pobres, etc.
O documento data do día 13 de xaneiro do ano 1704.
Da Bula despréndese que a Confraría xa levaba anos constituída, e que o día 15 de xaneiro celebrábase a festa que, ao menos, ten unha antiguidade de máis de 300 anos.
A veneración ás ánimas goza de moita tradición na comarca dos Ancares. Críase, por exemplo, que cando unha persoa estaba gravemente enferma escoitábse un sinistro redobre de tambor, o coñecido como "tambor da morte", que anunciaba o pasamento do doente ao Máis Alá. En moitas casas aínda coidan de non varrer a casa pola noite, porque se lles dá para atrás ás Ánimas, impedindo que se quenten xunto o lume. Tamén está a coñecida como Ánima Soila, que é a crenza de que para cada persoa existe unha alma illada ou soa, que esperta oportunamente ao que durme e que ten que cumprir cedo algunha obriga ou emprender unha viaxe, bastando rezarlle un Painoso a véspera; de todos os xeitos, non falta quen asegura que non se lle debe rezar á Ánima Soila porque é o mesmo demo.
É probable que esta festa teña unha orixe pagá, que se celebra despois do solsticio de inverno e pouco antes do Entroido onde a comida xoga un papel fundamental.
Este ano 2016, un grupo de persoas celebrámolo ceando no restaurante Vila de Becerreá.
Cando nos interesamos pola orixe da festa, ninguén nos soubo contestar con exactitude, asegurándonos só que viña de antigo.
Hai uns meses, cando andabamos a buscar información sobre a Vía de Künig (variante do Camiño Francés a Santiago), chegou ás nosas mans unha tese inédita do ano 1957, que baixo o título Notas sobre el arte en Becerreá, fixera a mestra Guadalupe Pardo González, máis coñecida como dona Lupita, falecida hai poucos anos. Dirixiulle o traballo don Ramón Otero Túñez, que fora catedrático de Historia da Arte na Universidade de Santiago e decano da Facultade de Filosofía e Letras, autor de varias obras sobre a arte galega, entre outras o estudo do coro pétreo do Mestre Mateo da catedral compostelá.
Foi entón cando demos cunha Bula do papa Clemente XI, escrita en latín, en favor da igrexa de Ouselle onde se concedían xubileos e indulxencias á Confraría das Ánimas do Purgatorio. Segundo o documento, a confraría estaba formada por homes e muleres, concedendo (traducimos literalmente o texto latino) "a todos, e calquera fieis de Cristo de ambos sexos, que verdadeiramente arrepentidos e confesados que entraren en dita Confraría... visitaren devotamente a dita igrexa o día quince de xaneiro da Festa principal, dende as primeiras vésperas ata posto o sol de dito día da Festa de cada ano, e nela pidiran... a extirpación das herexías, a conversión dos herexes e infieis, e pola paz, unión e concordia dos Príncipes cristiáns, e pola saúde do Pontífice Romano, indulxencia plenaria e remisión de todos os pecados, e concedémola pola autoridade Apostólica perpetuamente". O texto continúa relatando outras formas de acadar as indulxencias por parte dos integrantes da Confraría: intervir en procesións, asistir aos enterros, acompañar ao cura cando lle ía dar a extremaunción a un moribundo, ao que acollera na súa casa peregrinos pobres, etc.
O documento data do día 13 de xaneiro do ano 1704.
Da Bula despréndese que a Confraría xa levaba anos constituída, e que o día 15 de xaneiro celebrábase a festa que, ao menos, ten unha antiguidade de máis de 300 anos.
A veneración ás ánimas goza de moita tradición na comarca dos Ancares. Críase, por exemplo, que cando unha persoa estaba gravemente enferma escoitábse un sinistro redobre de tambor, o coñecido como "tambor da morte", que anunciaba o pasamento do doente ao Máis Alá. En moitas casas aínda coidan de non varrer a casa pola noite, porque se lles dá para atrás ás Ánimas, impedindo que se quenten xunto o lume. Tamén está a coñecida como Ánima Soila, que é a crenza de que para cada persoa existe unha alma illada ou soa, que esperta oportunamente ao que durme e que ten que cumprir cedo algunha obriga ou emprender unha viaxe, bastando rezarlle un Painoso a véspera; de todos os xeitos, non falta quen asegura que non se lle debe rezar á Ánima Soila porque é o mesmo demo.
É probable que esta festa teña unha orixe pagá, que se celebra despois do solsticio de inverno e pouco antes do Entroido onde a comida xoga un papel fundamental.
Este ano 2016, un grupo de persoas celebrámolo ceando no restaurante Vila de Becerreá.
O DERRADEIRO UROGALLUS DOS ANCARES
Ligazón a un interesante artigo de Eduardo Rollán en GCIENCIA, onde relata a cazaría dunha das últimas pitas do monte dos Ancares a mans do daquelas todopoderoso Manuel Fraga.
ENTREVISTA EN V TELEVISIÓN: ANCARES, PATRIMONIO EN PERIGO
O día 30 de xuño de 2015, o Colectivo Patrimonio dos Ancares fomos entrevistados nos informativos da noite de V Televisión.
O día 30 de xuño de 2015, o Colectivo Patrimonio dos Ancares fomos entrevistados nos informativos da noite de V Televisión.
BIC PARA A PONTE DE CRUZUL
O día 2 de outubro de 2015, dende o noso colectivo presentamos unha solicitude no rexistro xeral da Xunta de Galicia para que a Ponte de Cruzul, no municipio de Becerreá, sexa declarada Ben de Interese Cultural (BIC).
No ano 2009, o Pleno do Concello de Becerreá acordou solicitar o BIC para esta ponte de finais do século XVIII, infraestrutura fundamental para a comunicación de Galicia coa Meseta situada no Camiño Real ao seu paso pola aldea de Cruzul e que salva o leito do río do mesmo nome.
Despois de transcorrido máis dun lustro e ante a desidia da Administración, dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares consideramos necesario cursar unha nova solicitude para acadar a máxima protección legal para esta ponte de indubidable valor arquitectónica e histórica.
A principios do mes de marzo de 2015, o Grupo de Acción Cultural Patrimonio dos Ancares rematamos a primeira fase do inventario dos bens da comarca. En total 3 xácigos do Paleolítico; 70 mámoas; 9 grupos de petroglifos; 138 castros; 109 explotacións mineiras, 1 ara, 2 vilas, 1 miliario, 3 tramos de calzadas e varios achádegos soltos de época romana; 28 torres e castelos; e 17 pontes e pontellas.
Estamos a preparar un informe por municipio para enviar aos seis Concellos da comarca, proponéndolle unha serie de actuacións para protexelos e poñelos en valor.
DÍA DO LIBRO 2015 EN CERVANTES
O 23 de abril, o alcalde de Cervantes, don Benigno Gómez Tadín, invitoume a pregoar o Día do Libro, efeméride que dende hai anos se conmemora neste fermoso concello da comarca galega dos Ancares. Como non podía ser doutro xeito, e en nome do colectivo Patrimonio dos Ancares, aceptei sen dubidalo xa que nos consta que unha das teimas de Benigno é poñer en valor e dar a coñecer o inxente patrimonio cultural do municipio. E abofé que está a conseguilo.
Ao acto, ademais do alcalde e dos representantes das distintas administracións públicas (estado, autonómica, provincial e local), asistiron asociacións, veciños, funcionarios do Concello e o profesorado cos alumnos e alumnas do CPI de Cervantes e do Colexio de Doiras.
Antes do pregón, varios alumnos e alumnas recibiron un agasallo. A miña charla xirou arredor do patrimonio inmaterial: das historias, lendas, ritos e tradicións que ao longo dos séculos protagonizaron e teceron os habitantes destas incomparables montañas.
Vaia dende aquí o noso agradecemento. Só desexamos que dentro de cen anos, tanto no concello de Cervantes coma nos do resto da comarca, continúen a abrollar historias, lendas, ritos e tradicións, sería a proba inequívoca de que esta fermosa terra conseguiu vencer a sangría demográfica que a asola hoxe en día.
As fotos do acto son dun fotógrafo ocasional pero de luxo, dunha das persoas que máis estudos teñen realizado sobre a historia e os monumentos da comarca: o escritor e investigador Luis López Pombo. Claudio Vázquez, o tenente de alcalde do Concello de Becerreá, é o autor do retrato en que aparecemos Luis máis eu.
CINCO SITIOS EVOCADORES
O sábado, 9 de maio, despois do xantar, Sergio, Xoque e Xabier subimos no Land-Rover
(non ten máis de 35 anos), dispostos a achegarnos ata uns lugares
situados nas escarpadas montañas do concello de As Nogais. O noso
propósito era visitar uns sitios de evocador nome dos que apenas queda
memoria.
O noso primeiro obxectivo foi a Pena das Señas (na cartografía oficial figura como Pena de Taras, nome polo que ningún veciño a coñece), que actuaba como divisoria entre as aldeas de Riomao e Vilabol, lindes que aínda hoxe en día están en litixio.
O noso primeiro obxectivo foi a Pena das Señas (na cartografía oficial figura como Pena de Taras, nome polo que ningún veciño a coñece), que actuaba como divisoria entre as aldeas de Riomao e Vilabol, lindes que aínda hoxe en día están en litixio.
A Pena das Señas
Despois
achegámonos ata a Pena dos Brazos, unha colosal rocha de xisto que
recibe o nome porque da enorme mole semella que parten dous brazos.
Actuaba como divisoria entre Vilabol e Quintá.
A Pena dos Brazos
Na
Pena da Hucha, situada nun dos montes máis elevados que arrodean o
fermoso val de Torés, esperabamos atopármonos, como indica o nome, cunha
especie de gran caixa escavada na rocha, ou cunha arca ou anta dun
enterramento megalítico. Nin unha cousa nin a outra. De onde vén o
topónimo? Ninguén o sabe, e se alguén o sabía xa non se atopa entre nós.
Un misteiro máis que, temémonos, quedará sen resolver.
A
Pena do Tesouro, máis ca unha pena é unha sucesión de grandes rochas
xistosas que semellan unha poderosa muralla natural. Actuaba como liña
divisoria entre Riomao e Vilaicente. Nalgún sitio está agochado, como
non!, un fabuloso tesouro que ata o presente ninguén foi quen de atopar.
A Pena do Tesouro
Deixamos
para o final o lugar coñecido como A Ermida. Só puidemos ver unhas
pedras, comidas pola matogueira, que quizais actuaron nalgún momento
como alicerces dunha antiga construción que ninguén lembra nin
endexamais escoitou que alguén a vira. Si nos contaron que no sitio se
xuntaban os curas de Torés e Vilaicente (As Nogais) e de Morcelle e
Guillén (Becerreá) para comer.
A Ermida
A FESTA DAS ÁNIMAS DE OUSELLE
Enterámonos
da existencia desta festa a raíz dunha invitación para cear feita polo
amigo Herminio Pérez Díaz. Na actualidade non hai festa o día 15 de
xaneiro, a celebración limítase á xuntanza entre familiares e amigos
para comer e pasar un bo rato. Cando preguntamos de onde viña a
celebración, ninguén dos presentes (párroco incluído) soubo
contestarnos, e por máis que buscamos por aquí e acolá sobre a súa orixe
non atopamos nada.
Mais, por casualidade, uns meses despois (abril de 2015) chegou ata as nosas mans un traballo de licenciatura (inédito) da que fora veciña e profesora da vila de Becerreá dona Guadalupe Pardo González, tese escrita no ano 1957, dirixida polo profesor don Ramón Otero Túñez, baixo o título Notas sobre el arte en Becerreá. Neste traballo achega a transcrición dun documento do 13 de xaneiro do 1704 en que o papa Clemente XI concede indulxencias por medio dunha bula á "Cofrafía de Fieles de Cristo de Ouselle, de ambos sexos, debaxo del título de las Ánimas del Purgatorio".
Achégase a transcrición realizada por dona Guadalupe.
Mais, por casualidade, uns meses despois (abril de 2015) chegou ata as nosas mans un traballo de licenciatura (inédito) da que fora veciña e profesora da vila de Becerreá dona Guadalupe Pardo González, tese escrita no ano 1957, dirixida polo profesor don Ramón Otero Túñez, baixo o título Notas sobre el arte en Becerreá. Neste traballo achega a transcrición dun documento do 13 de xaneiro do 1704 en que o papa Clemente XI concede indulxencias por medio dunha bula á "Cofrafía de Fieles de Cristo de Ouselle, de ambos sexos, debaxo del título de las Ánimas del Purgatorio".
Achégase a transcrición realizada por dona Guadalupe.
AGRADECEMENTO A ANTONIO REIGOSA E A HELENA VILLAR JANEIRO
O
día 10 de marzo de 2015 tivemos a honra de acompañar a Antonio Reigosa e
á ilustradora Noemí López á presentación, na librería Trama de Lugo, do
seu libro Galicia Encantada. O país das mil e unha fantasías. De
entre as historias e lendas seleccionadas por Reigosa, elixiu unha
recollida polo noso colectivo no concello de Cervantes: A Fonte de María
de González.
Tamén neste mes de marzo, o blogue Tirar de Fío, de Helena Villar Janeiro, foi nominado para Black Wolf Blogguer Award por Emilio Valadé del Río (Paseante silencioso). Tirar do fío considerou nominar unha quincena de blogues, entre eles o do noso grupo Patrimonio dos Ancares.
Vaia
dende aquí o noso máis agarimoso agradecemento para Helena e para
Antonio por axudarnos a divulgar o vizoso patrimonio material e
inmaterial desta marabillosa comarca.
DE FORNADA EN TORÉS
O
día 24 de abril asistimos a unha fornada na casa de Eladio, en Torés
(As Nogais). A expericencia foi fermosa. Aínda que debemos de recoñecer
que tampouco lle fixemos noxos cando nos sentamos á mesa para dar conta
das saborosas viandas: empanada, costela e pan recén cocido adobado con
zuce e aceite.
A PORTA DE LUGO
Non se trata de ningunha das portas de acceso á cidade amurallada de Lugo. Esta atópase na comarca galega dos Ancares, na parroquia de Murias (Navia de Suarna). Polo de agora só podemos dicir que non comunica provincias (por iso do nome que pode levar a pensar que é unha "entrada" á provincia de Lugo), nin concellos, nin freguesías... Situada nun lugar moi escarpado, atópase preto dun río.
Agora temos que esperar a que desaparezan as neves para poder achegarnos ata o lugar que coidamos nos pode dar máis dunha sorpresa.
A Porta de Lugo (Navia de Suarna)
(Foto achegada por José de Vilarín)
Sábese que no século XIX os osos xa escaseaban en Galicia, mais aínda se podían ver algúns, ademais doutras zonas do país, nas montañas dos Ancares e do Courel.
No seu Viaje por los montes y chemineas de Galicia. Caza y cocina gallegas (1962), no capítulo Del oso filosofante y gruñón, que aún mora en los Ancares, José María Castroviejo e Álvaro Cunqueiro falan do derradeiro oso pardo (Ursus arctos) que viviu nos montes dos Ancares galegos. Din que foi un home de Castelo de Frades (Cervantes), chamado Manuel Cedrón, quen despois de meterse na gorida do plantígrado, matouno dun disparo. Contan que este home, de neno, dende a solaina do seu pazo vía os osos e os seus osiños (orgaños lle chaman por aquí) andar polos prados próximos á aldea. Descoñezo se se trata da mesma osa e unha cría, recollido nas crónicas da época, mortos na Pena Boullosa (tamén en Cervantes) no ano 1942 por un veciño da Freita. Mais, trátese ou non do mesmo suceso, o certo é que a súa extinción estaba anunciada.
Do que non semella haber dúbidas é de que o derradeiro oso de Galicia foi abatido o 17 de xuño de 1946 por Camilo Lloves González en Coucieiro, no concello de Padrenda, "fazaña" que mesmo foi premiada polo gobernador civil de Ourense Vicente Muñoz Calero.
Oso na Fonsagrada
(Foto de Rubén García López)
Cando
xa non había remedio, os osos foron declarados especie protexida no ano
1973. Houbo que esperar máis de trinta anos para que os nosos
gobernantes (despois das presións exercidas por varios colectivos) se
aviñeran a devolver aos nosos montes unha especie que endexamais debeu
abandonalos. Hoxe en día, afortunadamente, xa podemos ver algunhas
familias de osos (aínda insuficientes) deambular por un hábitat que os
seus antepasados ocuparon durante miles de anos. Si, durante miles de
anos, tal como nolo testemuñan os restos fósiles atopados na Cova de
Eirós (Triacastela) e nas Covas de Valdabraira e do Purruñal (Pedrafita
do Cebreiro).
Mais non todo podían ser boas novas. A quen se dea unha volta polas montañas dos Ancares galegos non lle pasarán inadvertidas unhas pintadas co lema Osos Non. A conto de que esa teima contra o oso? Acaso é porque atacan as colmeas para comer o mel? Non o creo, pois polo de agora (basta ver os xornais) os poucos apicultores de distintas partes de Galicia afectados deixaron ben clariño que non están contra os osos, iso si, deixando constancia de que a Administración se faga cargo dos danos causados.
Mais non todo podían ser boas novas. A quen se dea unha volta polas montañas dos Ancares galegos non lle pasarán inadvertidas unhas pintadas co lema Osos Non. A conto de que esa teima contra o oso? Acaso é porque atacan as colmeas para comer o mel? Non o creo, pois polo de agora (basta ver os xornais) os poucos apicultores de distintas partes de Galicia afectados deixaron ben clariño que non están contra os osos, iso si, deixando constancia de que a Administración se faga cargo dos danos causados.
Tibias de Oso das Covas (Cova de Eirós-Triacastela) e de Oso Pardo (Pedrafita do Cebreiro)
(Foto: Xabier Moure)
A
subsistencia nestas montañas nunca foi fácil, mais homes e animais
selvaxes, os osos e as exterminadas pitas do monte entre eles (a
derradeira pita do monte -tetrao urogallus- foi tiroteada por
Fraga a principios dos anos setenta do pasado século e cuxo exemplar se
pode "admirar", desecado, no albergue da Campa de Fieiró) viviron en
harmonía durante milenios, cumprindo un pacto imposto pola propia
Natureza que, ao fin e ao cabo, por moito que nos empeñemos en
destruíla, será a que ao final marque a ruta a seguir.
Dende tempos inmemoriais, as preocupacións dos habitantes dos Ancares pasaron por loitar contra as inclemencias meteorolóxicas e a agreste orografía, pero, sobre todo, contra os abusos dos poderosos, fosen de forca e coitelo, clericais ou caciquís, que lles zugaban os minguados rendementos proporcionados polo duro traballo e tamén o sangue; un interminable Via Crucis que non conseguiu que agocharan a orella. A pesares de todas as penurias, as 580 aldeas que conforman a comarca irradiaban vida por todas partes, a pervivencia, críase, estaba asegurada. Mais a esperanza, esa ilusoria virtude teologal, foi minguando a medida que transcorría o industrializado século XX. Os investimentos prometidos polos gobernantes esquecéronse dos Ancares, tendo que esperar varias décadas para que, moi lentamente, se comezara a dotar aos pobos da montaña das infraestruturas e dos servizos máis elementais, básicos para o seu desenvolvemento (a ameaza que durante anos pendurou sobre a xente pola construción do encoro do Gran Suarna ocasionou unha considerable emigración nas terras de Navia). Mais o mal xa esta feito, as buliciosas aldeas de antano foron despoboándose, a emigración deixou baleiras casas enteiras, a estable densidade demográfica caeu en picado, sangría que lonxe de minguar foi en aumento, feito que tamén provocou o abandono das actividades agrícolas e gandeiras, recursos estes nos que se sustentaba, e se sustenta, a economía da zona.
Dende tempos inmemoriais, as preocupacións dos habitantes dos Ancares pasaron por loitar contra as inclemencias meteorolóxicas e a agreste orografía, pero, sobre todo, contra os abusos dos poderosos, fosen de forca e coitelo, clericais ou caciquís, que lles zugaban os minguados rendementos proporcionados polo duro traballo e tamén o sangue; un interminable Via Crucis que non conseguiu que agocharan a orella. A pesares de todas as penurias, as 580 aldeas que conforman a comarca irradiaban vida por todas partes, a pervivencia, críase, estaba asegurada. Mais a esperanza, esa ilusoria virtude teologal, foi minguando a medida que transcorría o industrializado século XX. Os investimentos prometidos polos gobernantes esquecéronse dos Ancares, tendo que esperar varias décadas para que, moi lentamente, se comezara a dotar aos pobos da montaña das infraestruturas e dos servizos máis elementais, básicos para o seu desenvolvemento (a ameaza que durante anos pendurou sobre a xente pola construción do encoro do Gran Suarna ocasionou unha considerable emigración nas terras de Navia). Mais o mal xa esta feito, as buliciosas aldeas de antano foron despoboándose, a emigración deixou baleiras casas enteiras, a estable densidade demográfica caeu en picado, sangría que lonxe de minguar foi en aumento, feito que tamén provocou o abandono das actividades agrícolas e gandeiras, recursos estes nos que se sustentaba, e se sustenta, a economía da zona.
O Marco de Xunquiñas (Navia de Suarna-Cervantes) "locindo" unha pintada
(Foto: Xabier Moure)
Coido que non paga a pena afondar máis na cuestión, a idea que quero transmitir está clara: Non foi o oso o causante da decadencia da comarca galega dos Ancares. Tampouco a pita do monte nin o lobo, o mítico depredador protagonista de innumerables lendas, animal obxecto de culto primeiro e logo besta maldita fortemente perseguida, ata case o seu exterminio, a partir da Idade Media; da súa abundancia sabémolo polas xeiras organizadas contra eles, como as que no século XIV ordenou o arcebispo Berenguel de Landoira, mandando que unha vez por semana saísen as parroquias co cura á fronte dende o primeiro sábado de Coresma ata o 24 de xuño para dar morte aos lobos e armar os foxos.
Non amigos e amigas, os que están en contra da introdución do oso nos nosos montes non son os agricultores nin os gandeiros, son os mesmos que tamén inzan as penedas e o asfalto co de Parque Natural, non, eses que pregoan que grazas a eles se mantén o equilibrio faunístico (risa faroleira me entra), os mesmos que violentan penas, árbores e monumentos con pintadas e carteis metálicos de Coto de Caza ou Tecor Societario, eses que coas súas estrondosas e mortíferas carabinas amedoñan a humanos e animais, os mesmos que para deixar constancia da súa "fazaña" pousan sorrintes cos seus ensanguentados trofeos diante da cámara para logo colgar a foto no Facebook. Saben moi ben que si se protexen determinadas especies e se declara Os Ancares como Parque Natural acábaselles o choio.
O patético de todo isto é que as nosas autoridades fanlle o caldo a estas poderosas minorías, semella que lles teñen medo (no caso de que non pensen coma eles), ignorando, a sabendas, que se non se toman medidas urxentes para potenciar a comarca, en poucos anos aquí non ficará ninguén, converténdose entón nun couto libre para depredadores uniformados, mega-minas, motos de cross e plantadores de eucaliptos. Que tomen nota doutras zonas que lograron saír adiante grazas a poñer en valor a súa riqueza natural, que aquí é moita. Osos incluídos.
BUSCA DUN GUERRILLEIRO ANTIFRANQUISTA EN RAO (NAVIA DE SUARNA)
Segundo noticia aparecida en La Voz de Galicia o día 5 de decembro de 2014, a Asociación pola Recuperación da Memoria Histórica vai buscar no antigo cemiterio de Rao (Navia de Suarna) o corpo do guerrilleiro do Bierzo Salvador Voces Canóniga, morto nun encontro coa garda civil o día 13 de outubro de 1948. Voces formaba parte dun grupo antifranquista no que tamén estaban dous irmáns, naturais do municipio de Cacabelos, e coñecidos como Os Picafiegas, todos mortos de forma violenta. Salvador formaba parte da guerrilla antifranquista dende o ano 1937.
O
bispado de Lugo xa lle concedeu o permiso á asociación para que poidan
buscar a fosa anónima na que se cre foi enterrado o guerrilleiro no
antigo cemiterio, hoxe en día clausurado.
Chama a atención que esta actuación se levará a cabo grazas ás achegas do sindicato noruegués O&IT Forbundet, que reúne a traballadores do sector da enerxía, as telecomunicacións e os enxeñeiros eléctricos.
Chama a atención que esta actuación se levará a cabo grazas ás achegas do sindicato noruegués O&IT Forbundet, que reúne a traballadores do sector da enerxía, as telecomunicacións e os enxeñeiros eléctricos.
Segundo información que me achegou Luis López Pombo, o grupo de guerrilleiros ao que pertencía Voces Canóniga, permaneceu nos montes da zona de Pedrafita do Cebreiro, As Nogais, Triacastela e O Courel dende 1936 a 1943, atopando acollida na Lagúa de Táboas (Pedrafita), mais ao seren localizados pola garda civil foron para unha casa da Porfía. Cóntase que o dono desta casa acompañaba aos fuxidos cando ían a roubar aos pobos, cubríndose a cabeza cunha media para non ser recoñecido; dise que mesmo fachendeaba na feira de Pedrafita dicindo que por moi mal que se puxese a vida, el nunca se ía ver pobre. Comentábase que a garda civil sospeitaba del polas compras abusivas de carne de porco, pementos e tomates.
Despois de marchar da Porfía, descoñécese onde foron a parar, mais crese que puideron agochar nunhas casas de Biduedo e Vilar, no concello de Triacastela. Foi o dono da casa da aldea de Vilar quen os delatou e puxo a tiro dos fusís da garda civil. Ao parecer, coa escusa de mudar de lugar, levounos a Vilavella e cando pasaban xunto o cemiterio os gardas, agochados no adro da igrexa, ametralláronnos. Un dos guerrilleiros, malferido, puido fuxir, e outro tamén logrou escapar a un prado dende onde lles berrou aos gardas: "Son (...?), vide por min, cabróns!"; cando viu que ninguén se aproximaba, berrou de novo: "Ai,, Manolito da Pedra, como nos traicionaches despois de quedar ben servido", en alusión ao veciño de Vilar. A continuación volouse a si mesmo facendo explotar baixo o seu peito unha bomba de man. O outro guerrilleiro que conseguiu fuxir chamábase Ovidio Peláez, que foi morto posteriormente durante un atraco en San Martín de Moreda, no Bierzo.
A este grupo atribuíuselles a morte o 24 de setembro de 1942, disque por vinganza, de Amadeo Ingerto López, natural da Casa da Fonte, en Fonfría do Camiño (Pedrafita do Cebreiro), cuxo funeral se celebrou o día 27 do mesmo mes con seis curas.
A fosa común dos tres guerrilleiros asasinados en Vilavella foi localizada, a indicación dun veciño, o día 23 de agosto de 2010. O día 24, o xuíz de Becerreá desprazouse ao lugar coa garda civil e os médicos forenses para autorizar o levantamento dos cadáveres. Ao día seguinte os restos foron recuperados e trasladados ao laboratorio da Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica, para a súa identificación e entrega aos familiares.
Os restos dos guerrilleiros exhumados pertencían a Félix Yánez González, alcumado O Vasco, veciño de Campelo (Arganza); Pedro Voces Canóniga, irmán de Salvador (enterrado no cemiterio de Rao), e Antonio Vega Guerrero.
A finais do mes de decembro de 2014, os membros da ARMH tiveron que parar os traballos para exhumar os restos de Salvador Voces Cadóniga xa que os veciños de Rao se opuxeron a elo. Lamentablemente, e sen saber moi ben o porqué, hai poucos anos as sepulturas de terra foron cubertas con formigón; a obra foi custeada con cartos dos veciños.
NA II FESTA DE INVOLUCIÓN EDUCATIVA
O domingo, día 7 de setembro de 2014, tivo lugar no castro de Santa María a II festa de involución educativa, organizada pola ANPA do CPI de Cervantes e coa colaboración do CDR Ancares e o Concello de Cervantes. O motivo da celebración desta xornada lúdico-reivindicativa, que vai pola segunda edición, foi para esixir un ensino público de calidade e contra os recortes en educación e polo futuro da Montaña Luguesa.
A ameaza de choiva (e a propia choiva) non desanimou aos participantes, que comezaron a xornada cunha camiñada dende a capital municipal, San Román, ata o castro de Santa María. Xa no idílico entorno, formado polo xácigo castrexo, a igrexa románica e unha paisaxe de fermosura inigualable, encomezaron os actos dentro do restaurado templo coa actuación duns monicreques que correu a cargo de Monicreques e Títeres. Despois do xantar, continou a festa coas actuacións musicais de Son de Cores de Becerreá, Eudomónicas de Lugo e Os Xardoais de Doiras. De seguido, o que isto escribe, tivo a honra de seren invitado para dar unha charla sobre o patrimonio arqueolóxico da comarca.
Dende o Grupo de Acción Cultural Patrimonio dos Ancares, queremos agradecer ás organizadoras e aos organizadores, ás veciñas e aos veciños e aos cativos e ás cativas esa impagable teima por loitar para poñer en valor unha comarca esquecida, unha terra, en definitiva, que se nega a morrer.
Iniciativas que sempre contarán coa colaboración do noso colectivo.
O domingo, día 7 de setembro de 2014, tivo lugar no castro de Santa María a II festa de involución educativa, organizada pola ANPA do CPI de Cervantes e coa colaboración do CDR Ancares e o Concello de Cervantes. O motivo da celebración desta xornada lúdico-reivindicativa, que vai pola segunda edición, foi para esixir un ensino público de calidade e contra os recortes en educación e polo futuro da Montaña Luguesa.
A ameaza de choiva (e a propia choiva) non desanimou aos participantes, que comezaron a xornada cunha camiñada dende a capital municipal, San Román, ata o castro de Santa María. Xa no idílico entorno, formado polo xácigo castrexo, a igrexa románica e unha paisaxe de fermosura inigualable, encomezaron os actos dentro do restaurado templo coa actuación duns monicreques que correu a cargo de Monicreques e Títeres. Despois do xantar, continou a festa coas actuacións musicais de Son de Cores de Becerreá, Eudomónicas de Lugo e Os Xardoais de Doiras. De seguido, o que isto escribe, tivo a honra de seren invitado para dar unha charla sobre o patrimonio arqueolóxico da comarca.
Dende o Grupo de Acción Cultural Patrimonio dos Ancares, queremos agradecer ás organizadoras e aos organizadores, ás veciñas e aos veciños e aos cativos e ás cativas esa impagable teima por loitar para poñer en valor unha comarca esquecida, unha terra, en definitiva, que se nega a morrer.
Iniciativas que sempre contarán coa colaboración do noso colectivo.
ANCARES, REPÚBLICA INDEPENDENTE
Nos
últimos meses, os medios de comunicación estanse a facer eco das
chamadas de auxilio por parte da veciñanza do Piornedo ante o grave
deterioro que están a padecer as pallozas. Chamamento que o Concello de
Cervantes trasladou a outras administración públicas que, polo de agora,
non deron solución ao problema. Mais para aqueles que levamos anos
patexando a comarca galega dos Ancares, o problema non hai que limitalo
só a un par de quilómetros cadrados dun territorio que ten máis de mil,
onde día tras día vemos como esmorecen as súas aldeas, o seu medio
natural, o patrimonio arqueolóxico e etnográfico, as súas xentes... sen
que ninguén semelle térense decatado (o que non creo) de que estamos
ante unha situación límite, pode que irreversible.
Ademais
dunha serra, Os Ancares (ou Ancares para os que defenden que a serra
tomou nome dun río) dan nome a unha comarca galega formada polos
concellos de Baralla, Becerreá, Cervantes, As Nogais, Navia de Suarna e
Pedrafita do Cebreiro, división territorial que cando a súa polémica
creación tivo máis en conta criterios políticos ca xeográficos e
culturais. Situada no oriente da provincia de Lugo, e tamén de Galicia,
linda coas Comunidades Autónomas de Asturias e Castela-León, e coas
comarcas galegas da Fonsagrada, Lugo, Sarria e Quiroga (O Courel). A
orografía presenta marcadas diferenzas. Os cumpridos vales que podemos
ver en Baralla, e en menor medida en Becerreá e As Nogais, contrastan
cos pequenos vales encaixados entre as colosais montañas de Cervantes,
Navia de Suarna e Pedrafita do Cebreiro onde os numerosos topónimos que
levan os nomes de alto, coto, serra, pico ou teso dan idea da abrupta
xeografía que durante séculos obrigou aos seus moradores, cando se
retiraban as neves, a trasladarse por costentos e serpeantes carreiros a
campas e alzadas, asentamentos temporais situados nas elevadas
penichairas, para levar o gando e sementar o pan, o que lles permitía
vivir, en continua loita coa natureza, no agreste entorno.
Ata ben entrado o século XX, as precarias vías de comunicación, moitas das cales seguían os camiños trazados en época romana, dificultaron, aínda máis, o desenvolvemento das afastadas aldeas. Acodir ao médico ou mesmo recibir a Extrema Unción no leito de morte por parte do cura non sempre era posible, tendo que ser un veciño, no caso de falecemento, o encargado de dirixir o cortello fúnebre ata a igrexa parroquial e o cemiterio.
A subsistencia nestas montañas nunca foi doada, mais á dificultade por dominar a terra, os seus habitantes tiveron que padecer os abusos dos poderosos dende tempos inmemoriais: os romanos esgotaron os filóns auríferos, os señores de forca e coitelo e os mosteiros zugaron o sangue dos labregos cos abusivos trabucos, as tropas napoleónicas arrasaron vidas e facendas, os caciques... Un longo calvario ao que, a pesar de todos os pesares, lograron sobrevivir, acostumados a resistir no Medulio da dignidade que nin a longa noite de pedra do franquismo foi quen de coutar. E neste "avanzado" século XXI as espectativas de futuro xa van máis alá da alarma, son, sexamos realistas, nulas. O sector agro-gandeiro, o único piar en que se sustenta a economía, subsiste malamente, a non tardar, as únicas vacas que poderemos ver estarán expostas nun "centro de interpretación" para desfrute de turistas, atendido, iso si, por un guía enviado dende Lugo ou Santiago porque por aquí non quedará ningún natural. Escaparate, por certo, que ubicarán no Piornedo ou no Cebreiro xa que o resto, simplemente, non existe.
Ata ben entrado o século XX, as precarias vías de comunicación, moitas das cales seguían os camiños trazados en época romana, dificultaron, aínda máis, o desenvolvemento das afastadas aldeas. Acodir ao médico ou mesmo recibir a Extrema Unción no leito de morte por parte do cura non sempre era posible, tendo que ser un veciño, no caso de falecemento, o encargado de dirixir o cortello fúnebre ata a igrexa parroquial e o cemiterio.
A subsistencia nestas montañas nunca foi doada, mais á dificultade por dominar a terra, os seus habitantes tiveron que padecer os abusos dos poderosos dende tempos inmemoriais: os romanos esgotaron os filóns auríferos, os señores de forca e coitelo e os mosteiros zugaron o sangue dos labregos cos abusivos trabucos, as tropas napoleónicas arrasaron vidas e facendas, os caciques... Un longo calvario ao que, a pesar de todos os pesares, lograron sobrevivir, acostumados a resistir no Medulio da dignidade que nin a longa noite de pedra do franquismo foi quen de coutar. E neste "avanzado" século XXI as espectativas de futuro xa van máis alá da alarma, son, sexamos realistas, nulas. O sector agro-gandeiro, o único piar en que se sustenta a economía, subsiste malamente, a non tardar, as únicas vacas que poderemos ver estarán expostas nun "centro de interpretación" para desfrute de turistas, atendido, iso si, por un guía enviado dende Lugo ou Santiago porque por aquí non quedará ningún natural. Escaparate, por certo, que ubicarán no Piornedo ou no Cebreiro xa que o resto, simplemente, non existe.
Non hai estatísticas ao respeito, mais se fixeramos unha enquisa sobre que lugares coñecen os que nalgunha ocasión pisaron Os Ancares lugueses, as respostas da maioría non se afastarían moito dos sitios que deseguido voua a citar. O Cebreiro sería o primeiro da lista, o esforzo de don Elías Valiña Sampedro por lle dar pulo ao esquecido Camiño Francés converteu de novo o santuario e a aldea nun referente. Logo seguiría O Piornedo ("aldea prerromana", a bautizou alguén), engaiolante recuncho cuxa posta en valor e promoción situouna no mapa. Ao terceiro posto elevariamos á Pobra de Navia coa súa apuntada ponte medieval (disque de orixe romana) e o seu castelo, en mans privadas, onde destaca unha "restaurada" torre con bloques de cemento. Compartindo o cuarto lugar, mais xa moi lonxe dos citados, poriamos os abandonados castelos de Doiras e Torés, tamén privados, e o castro de Santa María, que despois das intervencións dos anos noventa e dun lavado de cara hai poucos anos, ninguén volveu a mirar por el. Non me esquezo da torre de Doncos, e para quen coñeza a súa situación (está sen sinalizar) poida retratala dende a estrada que comunica As Nogais con Pedrafita. Deixo para o final desta listaxe de honra a ruta do río Donsal, en Becerreá, posta en valor por un grupo de persoas, case todas foráneas.
É iso todo o que poden ofrecer Os Ancares? Abofé que non, mais a realidade semella anunciar todo o contrario. Sexa primavera, verán, outono ou inverno, a persoa que transite co coche polas estradas locais e pistas que comunican as cincocentas oitenta aldeas (si, 580), ou que patexe por corredoiras, camiños e congostras, en chegado o momento hase decatar de algo que ata ese intre, engaiolado pola fermosura da paisaxe e o silencio, lle pasara desapercibido: que despois de horas e horas deambulando de aquí para acolá non se atopou con ningún outro visitante, así de literal, sen emendas nin excepcións. Perdón, esquecíame, si hai algunhas: na tempada de caza, en que centos de cazadores e todoterreos se apoderan de montes e camiños para acosar e dar morte un indefenso corzo, e cando aos "deportistas" con casco se lles dá por estragar a serra cos seus catro por catro, quads e motos de cross.
Mais, quen é o culpable de que Os Ancares sexan, non só ignorados, senón esmagados e humillados? Deixémonos de lerias, a comarca endexamais lle interesou aos políticos que nos gobernan dende Santiago ou dende Madrid (e moitos de Lugo), mesmo dubido que a maioría saiban en que parte do mapa se atopa situada. E preparémonos para o peor. Cando se poña en marcha a Lei de Racionalización e Sosteñibilidade da Administración Local que retira aos Concellos competencias, entre outras, en materia de educación e benestar social, a sangría demográfica será imparable. E sen xente non hai votos, e se non hai votos, apaga a luz maripepa, terreo ceibe para mega-minas de ouro, coutos de caza e pistas de cross. Contentos han quedar eses que enzoufan con pintadas de "Parque natural, non" o asfalto e as penedas, os mesmos que din que nunha milenaria terra de osos sobran, precisamente, os osos, a non ser, claro, que se poidan poñer no punto de mira das escopetas como lle aconteceu á pita do monte (tetrao urogallus) que foi exterminada, e que se alguén quere vela pode achegarse ata o albergue da Campa de Fieiró onde poderá "admirar" un dos últimos exemplares, desecado, tiroteado por Fraga a principios dos anos setenta do pasado século.
Non vou a negar que para evitar todo isto fan falla cartos, mais tamén vontade política, ganas de querer facer, de dicirlle aos potenciais turistas e visitantes que ademais do Piornedo e do Cebreiro hai outras cincocentas oitenta fermosas aldeas esparexidas por un territorio con vales, cotos, picos, serras, regos, regueiros, fontes, lagoas, seimeiras, aciñeirais, carballeiras, soutos, acivais, prados, campas, alzadas, fauna, muíños, aceas, ferrarías, cortíns, albarizas, pallozas, hórreos, castelos, torres, mosteiros, dúas centas cincoenta igrexas e ermidas, vinte necrópoles megalíticas con máis de corenta mámoas e antas, petroglifos, cento corenta castros, sendeiros, camiños, congostras, corredoiras, choiva, sol, neve, lendas, mitos, tradicións e historia, unha longa historia da que, se non se remedia, non ha quedar nin a memoria.
Ou o dito, ou emprender o camiño da secesión, pretensión da que hai precedente na comarca. A finais do século XIX había unha mala comunicación con Donís, en plena serra. Esta quizais fose a razón para que o alguacil de Cervantes, Francisco Trabado Ponte, coñecido tamén como Campaín de Sabadelle, en función de axente executivo, se demorase no cobro duns recibos da contribución daquelas xentes que tiñan que pagar por traballar duramente as súas terras. Cando o alguacil chegou a Donís a cobrar os trabucos atrasados, recibiu un non por resposta en todas as casas xa que a xente, ademais de carecer de cartos, estaba farta de tanto abuso sen recibir nada a cambio. Ante a negativa, o Campaín de Sabadelle comezou a ameazar aos veciños co embargo dos seus bens. Diante do ultimatum, a veciñanza reuniuse debaixo duns carballos que había preto da igrexa e acordaron declarar a República Independente de Donís. Un home arrebatoulle os recibos ao recadador quen ameazou con acodir á garda civil de Becerreá. Á ameaza, os veciños responderon con espilo e encarceralo na capela da aldea. E alí permaneceu ata que a garda civil, ante a súa tardanza, o rescatou, poñendo fin á República.
Para rematar, que fale de preferencias republicanas e non reguengas non é casual. Primeiro por convencemento (por moito que nolo queiran disfrazar, é unha institución antidemocrática e totalitaria), e logo porque na única ocasión que uns reis pasaron polos Ancares foi para roubar. Cóntase que no ano 1486, os Reis Católicos chegaron ao Cebreiro para contemplar o Santo Miragre. Dise que a raíña arrapiñou coas reliquias custodiadas no santuario mais, ao chegar a Perexe, os cabalos pararon de súpeto, negándose a continuar o camiño. O medo apoderouse da comitiva e, entón, deixaron ceibes os cabalos que, para pasmo de todos, regresaron ao Cebreiro. Foi entón cando a raíña doou os relicarios onde aínda hoxe en día se conserva o sangue coagulado e o anaco de carne, viño e pan que se transformaron pola incredulidade dun crego e a piedade dun labrego. E menos mal que descoñecían que o cáliz utilizado polo cura naquela lendaria misa do ano 1300 era, nin máis nin menos, o Santo Graal (o verdadeiro, faltaría máis!) a sagrada copa que ata trouxo de cabeza aos nazis que percorreran toda Europa na súa procura para conseguir o poder que proporcionaba ao seu posuidor.
PREGÓN DA IX FEIRA DA EMPANADA DAS NOGAIS
O día 25 de maio de 2014 celebrouse a IX Feira da empanada das Nogais.
O Concello, por medio do seu alcalde, tivo a deferencia de me invitar a
ler o pregón, lea na que me meteron mais que lle agradecín por me
elexir para pregoar un evento que ano tras ano está a consolidarse como
un referente dentro das celebracións lúdico-gastronómicas de Galiza.
"Bos
días a todos e a todas. En primeiro lugar quero agradecerlle ao
Concello das Nogais e ao seu alcalde a deferencia por me invitar a
pregoar esta IX Feira da Empanada.
Neste mes de maio, pecisamente, cúmprense tres anos dende a miña chegada á comarca dos Ancares. Aínda que non son natural da comarca, e nin sequera da provincia de Lugo, as miñas andainas por estas terras veñen de vello. Dende principios dos anos noventa do pasado século creo lembrar que non pasou un ano sen que me achegara por aquí, andainas que agora se converteron en case diarias o que me está a permitir coñecer tanto as súas terras como as suas xentes.
Cando o señor alcalde me propouxo ler o pregón deste ano, a miña primeira intención foi a de facer un percorrido pola máis antiga historia do concello, historia, polo demais, que aínda está por escribir. Mais axiña considerei que a plática sobre o tema puidera resultar un chisco tediosa, por non dicir aburrida, nunha xornada de lecer como a de hoxe. Matianando no asunto, pregunteime porque non falar, entón, de gastronomía, ao fin e ao cabo é o que estamos a celebrar.
Cando digo "falar de gastronomía" non me estou a referir a como se preparan as viandas, xa que, ademais dunha ousadía pola miña parte, de seguro que carrexaría as gargalladas dos presentes ao decatarse de que non teño, a pesares do interese que poño cando cociño, nin idea. Outra cousa moi distinta é, claro está, se se trata de comer... aí si me considero un experto.
Falar de gastronomía en Galiza non é só facelo dos numerosos e expléndidos manxares que temos na nosa terra, senón que se trata de toda unha cultura, de algo que vai máis alá de comer por comer. Poucas parroquias hai en Galiza que non teñan a súa festa, ben sexa adicada ao patrón ou para enxalzar algún que outro acontecemento como, no presente caso, a empanada.
Como ben sabemos, non existe romaría no noso país que non teña o seu punto culminante no xantar que ten lugar despois dos actos, relixiosos ou non, que reúnen a centos de persoas arredor das suculentas viandas. Sexan uns ou os outros, a comida e a bebida actúa como eixo vertebrador da convivencia entre os comensales. E non só nos momentos de lecer ou de troula. Ata épocas ben recentes, era habitual ofrecerlle de comer aos que velaban os defuntos nas casas, e tamén despois do enterro.
Non vou a falar aquí de todos os pratos que deron e dan fama a Galiza, cumprirían moitas horas para enumeralos todos, así que vou a referirme a dous alimentos senlleiros da nosa terra.
Para comezar, permítanme facer unha pequena homenaxe a unha das árbores que identifican tanto a comarca dos Ancares como ao concello das Nogais: o castiñeiro, árbore, pola súa importancia, que ben podería, xunto co carballo, figurar no escudo de Galiza. Que foi importante podémolo comprobar polos nomes de lugar que inzan a nosa xeografía, sen ir máis lonxe, no municipio das Nogais, na parroquia de Santo André, temos a aldea das Castiñeiras, ou o monte coñecido como Teso dos Castiñeiros. Dise que o castiñeiro chegou a Galiza traído polos romanos, se ben investigacións recentes confirman que xa poboaban os nosos montes moito antes, hai máis de 2.500 anos, na época dos habitantes dos castros de Nullán, Sinllán, Castelo, Noceda, Chao do Couso, Vilabol, Fonte do Cando, Torés, Vilaesteva ou Vilavexe; o froito, a castaña, nome que deriva de Kastana, cidade grega do Ponto onde se cultivaba, tivo grande importancia antes da chegada da pataca no século XVI procedente de Perú e Chile. Ata ben entrada a segunda metade do século XX, a castaña foi indispensable na subsistencia da maior parte das familias dos Ancares, que se complementaba con carne de xabarín, corzo, porco, etc., e tamén cocidas, con leite ou asadas; as pequenas utilizábanse para o engorde dos animais, e as que caían no camiño non se recollían, deixándoas para os pobres e os peregrinos.
Non vou a ser eu quen lle dea leccións sobre os castiñeiros á xente da comarca, mesmo, antes de vivir aquí, ignoraba que hai varios tipos, distinguíndose, ao menos, cinco clases que levan o nome de "o bravo", "da parede", "da coruxa", "marelás" e "de cebola". Así entereime que cando os castiñeiros estaban plantados en terreos comunais, cada propietario, para recoñecer a súa propiedade, facíalles unha marca, ou que cando se compraba ou vendía escriturábase como unha propiedade máis. Canto ao froito, a castaña, din que non se poden deixar caer soas da árbore porque podrecen antes, é preciso varexalas para que se conserven máis tempo e para que o castiñeiro se fortaleza e colla máis forza para a súa reprodución.
Ademais, o castiñeiro actuou, ata non hai moito, como espazo sagrado, vinculado á morte. No cercano municipio de Navia de Suarna, na parroquia de Rao, era costume cravar unha cruz de madeira no coñecido como Castiñeiro das Cruces cando pasaba un enterro polo camiño da igrexa. O mesmo acontecía con outros castiñeiros situados nas aldeas de Murias, Meda e Robledo.
Canto á empanada, pouco se sabe sobre a súa orixe, aínda que si coñecemos que na antiga Persia, varios séculos antes de Cristo, cociñábase un prato que podía ter bastante semellanza coa empanada actual. Segundo documentos árabes, foron os gregos os que deron a coñecer a masa da empanada en Occidente; tratábase dunha especie de pasta, denominada philo, especial para poder introducirlle un recheo coas máis variadas viandas. Esta pasta era moi apreciada pola súa textura, cruxiente e fina unha vez pasada polo forno.
O coñecemento da empanada na Península parece ter a orixe hai un 1.300 anos, coa chegada dos árabes que preparaban unha especie de empanadilla de trigo rechea con carne de cordeiro, así como outros tipos, tanto doces como salgados. Foi tanto o éxito que chegou a evolucionar en infinidade de variantes, entre elas a empanada tradicional galega que nun principio elaborábase con pan de millo e logo con trigo e outros cereais. Segundo a lenda, os peregrinos sabían da súa cercanía a Santiago de Compostela ao ulir o inconfundible aroma a pan, vieiras e empanada. Foron eles os que deron a coñecer a todo o mundo as excelencias da empanada galega. O Meste Mateo, o artífice do inigualable Pórtico da Gloria da catedral compostelá, esculpiu no Pazo do arcebispo Xelmírez, no século XII, unha figura que ten nas mans o que se identifica como a primeira representación dunha empanada galega.
Na Idade Media, a preparación da empanada facíase, sobre todo, para consumo de pastores e peregrinos. Diversos alimentos previamente cociñados como ovos, carnes, mariscos, etc., metíanse nun oco feito nunha bóla de pan bastante grande previamente forneada. Co paso do tempo pasouse a fornear directamente a masa de pan co recheo dentro, como se fai na actualidade, o que lle dá ese sabor tan característico.
A empanada é, en definitiva, un dos símbolos da mellor cociña galega, saborosa e farturenta, sexa de millo, trigo ou outros cereais, rechea de polo, ameixas, bacallau, carne de porco, roxóns, chourizos ou bonito. De aí que estea considerada como o alimento galego máis universal, que se consume en calquera época do ano e imprescindible en toda celebración que se prece.
E para rematar, gustaríame que iniciativas como esta, sirvan para dar a coñecer e dinamizar a comarca dos Ancares galegos e poñela en valor. Unha comarca, que se non o remediamos, está condenada ao esquecemento.
Moitas grazas a todas e a todos".
Neste mes de maio, pecisamente, cúmprense tres anos dende a miña chegada á comarca dos Ancares. Aínda que non son natural da comarca, e nin sequera da provincia de Lugo, as miñas andainas por estas terras veñen de vello. Dende principios dos anos noventa do pasado século creo lembrar que non pasou un ano sen que me achegara por aquí, andainas que agora se converteron en case diarias o que me está a permitir coñecer tanto as súas terras como as suas xentes.
Cando o señor alcalde me propouxo ler o pregón deste ano, a miña primeira intención foi a de facer un percorrido pola máis antiga historia do concello, historia, polo demais, que aínda está por escribir. Mais axiña considerei que a plática sobre o tema puidera resultar un chisco tediosa, por non dicir aburrida, nunha xornada de lecer como a de hoxe. Matianando no asunto, pregunteime porque non falar, entón, de gastronomía, ao fin e ao cabo é o que estamos a celebrar.
Cando digo "falar de gastronomía" non me estou a referir a como se preparan as viandas, xa que, ademais dunha ousadía pola miña parte, de seguro que carrexaría as gargalladas dos presentes ao decatarse de que non teño, a pesares do interese que poño cando cociño, nin idea. Outra cousa moi distinta é, claro está, se se trata de comer... aí si me considero un experto.
Falar de gastronomía en Galiza non é só facelo dos numerosos e expléndidos manxares que temos na nosa terra, senón que se trata de toda unha cultura, de algo que vai máis alá de comer por comer. Poucas parroquias hai en Galiza que non teñan a súa festa, ben sexa adicada ao patrón ou para enxalzar algún que outro acontecemento como, no presente caso, a empanada.
Como ben sabemos, non existe romaría no noso país que non teña o seu punto culminante no xantar que ten lugar despois dos actos, relixiosos ou non, que reúnen a centos de persoas arredor das suculentas viandas. Sexan uns ou os outros, a comida e a bebida actúa como eixo vertebrador da convivencia entre os comensales. E non só nos momentos de lecer ou de troula. Ata épocas ben recentes, era habitual ofrecerlle de comer aos que velaban os defuntos nas casas, e tamén despois do enterro.
Non vou a falar aquí de todos os pratos que deron e dan fama a Galiza, cumprirían moitas horas para enumeralos todos, así que vou a referirme a dous alimentos senlleiros da nosa terra.
Para comezar, permítanme facer unha pequena homenaxe a unha das árbores que identifican tanto a comarca dos Ancares como ao concello das Nogais: o castiñeiro, árbore, pola súa importancia, que ben podería, xunto co carballo, figurar no escudo de Galiza. Que foi importante podémolo comprobar polos nomes de lugar que inzan a nosa xeografía, sen ir máis lonxe, no municipio das Nogais, na parroquia de Santo André, temos a aldea das Castiñeiras, ou o monte coñecido como Teso dos Castiñeiros. Dise que o castiñeiro chegou a Galiza traído polos romanos, se ben investigacións recentes confirman que xa poboaban os nosos montes moito antes, hai máis de 2.500 anos, na época dos habitantes dos castros de Nullán, Sinllán, Castelo, Noceda, Chao do Couso, Vilabol, Fonte do Cando, Torés, Vilaesteva ou Vilavexe; o froito, a castaña, nome que deriva de Kastana, cidade grega do Ponto onde se cultivaba, tivo grande importancia antes da chegada da pataca no século XVI procedente de Perú e Chile. Ata ben entrada a segunda metade do século XX, a castaña foi indispensable na subsistencia da maior parte das familias dos Ancares, que se complementaba con carne de xabarín, corzo, porco, etc., e tamén cocidas, con leite ou asadas; as pequenas utilizábanse para o engorde dos animais, e as que caían no camiño non se recollían, deixándoas para os pobres e os peregrinos.
Non vou a ser eu quen lle dea leccións sobre os castiñeiros á xente da comarca, mesmo, antes de vivir aquí, ignoraba que hai varios tipos, distinguíndose, ao menos, cinco clases que levan o nome de "o bravo", "da parede", "da coruxa", "marelás" e "de cebola". Así entereime que cando os castiñeiros estaban plantados en terreos comunais, cada propietario, para recoñecer a súa propiedade, facíalles unha marca, ou que cando se compraba ou vendía escriturábase como unha propiedade máis. Canto ao froito, a castaña, din que non se poden deixar caer soas da árbore porque podrecen antes, é preciso varexalas para que se conserven máis tempo e para que o castiñeiro se fortaleza e colla máis forza para a súa reprodución.
Ademais, o castiñeiro actuou, ata non hai moito, como espazo sagrado, vinculado á morte. No cercano municipio de Navia de Suarna, na parroquia de Rao, era costume cravar unha cruz de madeira no coñecido como Castiñeiro das Cruces cando pasaba un enterro polo camiño da igrexa. O mesmo acontecía con outros castiñeiros situados nas aldeas de Murias, Meda e Robledo.
Canto á empanada, pouco se sabe sobre a súa orixe, aínda que si coñecemos que na antiga Persia, varios séculos antes de Cristo, cociñábase un prato que podía ter bastante semellanza coa empanada actual. Segundo documentos árabes, foron os gregos os que deron a coñecer a masa da empanada en Occidente; tratábase dunha especie de pasta, denominada philo, especial para poder introducirlle un recheo coas máis variadas viandas. Esta pasta era moi apreciada pola súa textura, cruxiente e fina unha vez pasada polo forno.
O coñecemento da empanada na Península parece ter a orixe hai un 1.300 anos, coa chegada dos árabes que preparaban unha especie de empanadilla de trigo rechea con carne de cordeiro, así como outros tipos, tanto doces como salgados. Foi tanto o éxito que chegou a evolucionar en infinidade de variantes, entre elas a empanada tradicional galega que nun principio elaborábase con pan de millo e logo con trigo e outros cereais. Segundo a lenda, os peregrinos sabían da súa cercanía a Santiago de Compostela ao ulir o inconfundible aroma a pan, vieiras e empanada. Foron eles os que deron a coñecer a todo o mundo as excelencias da empanada galega. O Meste Mateo, o artífice do inigualable Pórtico da Gloria da catedral compostelá, esculpiu no Pazo do arcebispo Xelmírez, no século XII, unha figura que ten nas mans o que se identifica como a primeira representación dunha empanada galega.
Na Idade Media, a preparación da empanada facíase, sobre todo, para consumo de pastores e peregrinos. Diversos alimentos previamente cociñados como ovos, carnes, mariscos, etc., metíanse nun oco feito nunha bóla de pan bastante grande previamente forneada. Co paso do tempo pasouse a fornear directamente a masa de pan co recheo dentro, como se fai na actualidade, o que lle dá ese sabor tan característico.
A empanada é, en definitiva, un dos símbolos da mellor cociña galega, saborosa e farturenta, sexa de millo, trigo ou outros cereais, rechea de polo, ameixas, bacallau, carne de porco, roxóns, chourizos ou bonito. De aí que estea considerada como o alimento galego máis universal, que se consume en calquera época do ano e imprescindible en toda celebración que se prece.
E para rematar, gustaríame que iniciativas como esta, sirvan para dar a coñecer e dinamizar a comarca dos Ancares galegos e poñela en valor. Unha comarca, que se non o remediamos, está condenada ao esquecemento.
Moitas grazas a todas e a todos".
FESTA DA PANDEIRA
UN POUCO DE HISTORIA
A
pandeira é un instrumento musical (que non debemos confundir coa
pandeireta, moito máis moderna). Fábricase curvando unha táboa de 5-6 mm
de grosor e 40-50 de diámetro que se cubre por un lado dunha pelica de
cabra ou corzo. Leva varios grupos de ferreñas (cernellas dise en Donís)
inseridas en furados rectangulares e alongados que se distribúen
arredor do seu marco. En moitas aldeas adoitábase pintar sobre a pel un
debuxo. Na comarca dos Ancares, o uso deste instrumento está intimamente
ligado ao canto, sobre todo feminino que fixo florecer nesta serra unha
cultura musical rica, arraizada e participativa, sendo as mulleres as
encargadas de amenizar os bailes e as polavías, sobre todo no inverno
que era cando había máis tempo libre. Cada aldea adoitaba ter a súa
pandeira, que facían entre todas as mulleres ou pagaban a escote,
relevándose para tocala ao tempo que o resto cantaba. O instrumento
gardábao a moza solteira máis vella, pasándolla á seguinte cando casaba.
Quizais porque era cousa de mulleres, non era un instrumento de moito prestixio como podía ser a gaita, cuxos gaiteiros eran contratados para as festas e as vodas, feito que case provocou a súa desaparición.
Dise que os exipcios dos tempos dos faraóns xa tocaban un instrumento semellante, mencionado na Biblia co nome de tímpano. Se ben a sú tipoloxía é diferente, os nomes da pandeira e do pandeiro galegos proveñen do latín pandorius xa que ambos os dous tiveron a mesma denominación en diferentes momentos.
Na antiga Roma sabemos do uso da pandeira ou un instrumento semellante polos frescos procedentes de Pompeia. Unha talla en pedra do século XII da igrexa de San Juan de Villaviciosa (Asturias) amósanos a súa popularidade, testemuñada tamén por un gravado procedente do galaico-portugués Cancioneiro de Axuda do século XIII.
Quizais porque era cousa de mulleres, non era un instrumento de moito prestixio como podía ser a gaita, cuxos gaiteiros eran contratados para as festas e as vodas, feito que case provocou a súa desaparición.
Dise que os exipcios dos tempos dos faraóns xa tocaban un instrumento semellante, mencionado na Biblia co nome de tímpano. Se ben a sú tipoloxía é diferente, os nomes da pandeira e do pandeiro galegos proveñen do latín pandorius xa que ambos os dous tiveron a mesma denominación en diferentes momentos.
Na antiga Roma sabemos do uso da pandeira ou un instrumento semellante polos frescos procedentes de Pompeia. Unha talla en pedra do século XII da igrexa de San Juan de Villaviciosa (Asturias) amósanos a súa popularidade, testemuñada tamén por un gravado procedente do galaico-portugués Cancioneiro de Axuda do século XIII.
A PANDEIRA DE DONÍS
Segundo
recolle Juanjo Fernández, son moitas as historias que se poden contar
da pandeira de Donís, aínda que hoxe pasa algo desapercibida. É un
instrumento con moito arraigo e unha presenza intensa na súa tradición
musical. As vodas eran unhas ocasións especiais para cantar e bailar ao
son dela, igual ca outras moitas veces nas que se xuntaba a moita
mocidade que houbo nas aldeas a mediados do século pasado para
divertirse nas polavías, fiadas, magostos ou calquera día que se
ordenaba.
A pandeira é un instrumento que, dende que existe, en todos os sitios
se toca cantando e marcando unha pauta para bailar. Isto xa era así nos
pobos do oriente hai milleiros de anos, e tamén en Donís, Moreira e O
Piornedo, así como noutras aldeas de Ancares como Murias e Coro (Navia
de Suarna), e Suárbol e Balouta (León). Os xéneros musicais típicos son a
Moliñera ou Muiñeira, a Jota e os Agarrados, entre os que salientaban o Pasodobre, o Valse e algún outro de carácter máis local coma o Balán tan tan (tamén Tarán tan tan, especie de rumba dos pobos de Donís).
