ARQUIVO APÉNDICES

Neste apartado achegamos artigos relacionados coas entradas xerais do blog. En primeiro lugar figuran os máis recentes.

> O Teso do Castelo
> BIC para dúas pontes en Baralla
> Unha torre inédita en Cervantes
> Un castelo en Covas (Baralla)
> Xornadas da Sociedade Galega de Pastos e Forraxes
> Coa asociación Teenses pola Igualdade
> Reserva da Biosfera Os Ancares Lucenses 
> Con Roxín Roxal pola Campa do Barreiro
> Nova achega ao Camiño de Künig
> Unha espadana en equilibrio
> Exhumación do Pelegrín
> Unha casualidade!
> A represión fascista nos Ancares
> A destrución do patrimonio en VTelevisión
> Celebración do San Cidre en Becerreá
> Chapuza na igrexa de Tortes (Becerreá)
> Novas sobre a torre de Doncos (As Nogais)
> Requiem pola torre de Dumia (Cervantes)
> A Pena da Cruz
> O abandono derruba a casa-torre de Veiga de Forcas
> A Festa das Ánimas do Purgatorio
> O derradeiro urogallus dos Ancares
> Entrevista en V Televisión: Ancares, patrimonio en perigo
> BIC para a Ponte de Cruzul
> Rematamos a 1ª fase dos bens patrimoniais da comarca
> Día do Libro 2015 en Cervantes 
> Cinco sitios evocadores
> A festa das Ánimas de Ouselle
> Agradecemento a Antonio Reigosa e a Helena Villar Janeiro
> De fornada en Torés
> A Porta de Lugo
> A culpa é do oso
> Busca dun guerrilleiro antifranquista en Rao (Navia de Suarna)
> Pallozas do Piornedo: e chegou a choiva, e a neve non ha tardar
> Na II festa de involución educativa (no castro de Santa María do Castro, en Cervantes)
> Ancares, república independente
> Pregón da IX Feira da Empanada das Nogais
> IX Festa da pandeira   
> A torre sen dono
> E agora, outro dono para Torés

O TESO DO CASTELO
Localizado polo Colectivo Patrimonio dos Ancares en Piornedo, parroquia de Donís. Toda a información na entrada adicada aos castelo e torres.


BIC PARA DÚAS PONTES EN BARALLA
O día 2 de xuño de 2016, dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares, acolléndonos ao artigo 16 da Lei 5/2016 do Patrimonio Cultural de Galicia, presentamos ante a Dirección Xeral do Patrimonio Cultural a solicitude de declaración como BIC de dúas pontes históricas situadas no concello de Baralla: a Ponte de Covas e a Ponte dos Mazos.
A Ponte de Covas atravesa o río Neira, tributario do Miño. É medieval de posible orixe romana. Construída en cadeirado de granito e xisto, ten tres arcos semicirculares, con luces de 15 metros o central e 5,20 metros os laterais. Ten unha lonxitude de 25 metros e unha anchura de calzada de 3,5 metros. Por ela discorría unha variante da Vía romana XIX, abeirada na zona polos castros romanizados de Gundián, A Croa de Pousada, Basille, Berselos, Covas, Traspena, etc. Tamén formou parte dun atallo dunha variante do Camiño Francés de Santiago. Recentemente, e a pouca distancia da ponte, localizamos un asentamento, probablemente de época medieval, onde se erguería unha torre ou atalaia que exercería control sobre este paso. Ademais de apreciarse claramente os restos dunha muralla e un foxo, debaixo do outeiro abríronse varias covas na pedra calcaria realizadas por man humana. Nunha delas atopamos restos dun recipiente cerámico. O lugar coñécese como O Castelo. O Concello de Baralla está a traballar no acondicionamente dunha ruta á beira do río que comunicaría esta ponte coa de Carracedo, no municipio limítrofe de Láncara.
 

A Ponte dos Mazos sitúase na aldea dos Mazos, na parroquia de San Martín de Neira de Rei. Como a de Covas, salva o río Neira. A ponte actual data do século XVIII. Construída en granito e xisto, ten un arco de medio punto con luces de 11,50 metros. Ten unha lonxitude de 29 metros e unha anchura de calzada de 3,80 metros. Amor Meilán relaciona a ponte cunha antiga calzada romana, e Pardo de Neyra fala dunha pedra cunha inscrición en latín que nós non atopamos e que os veciños nunca viron nin escoitaron falar dela. Javier Gómez Vila tamén di que ten orixe romana. O que si está ben documentado é que por esta ponte pasaba o Camiño Real. Nas inmediacións consérvanse as ruínas do mazo que lle deu nome tanto á aldea como á ponte, unha antiga ferrería que funcionou dende mediados do século XVIII ata finais do XIX.
A declaración como Ben de Interese Cultural destas pontes é fundamental para a súa conservación. Ambas as dúas, ademais de estar comidas pola maleza, mostran apreciables danos nas súas estruturas. Por elas pasan vehículos a motor. 
O Concello, ao que tamén presentamos a proposta dirixida á Xunta de Galicia, amosou involucrarse activamente na posta en valor destas infraestruturas históricas.
UNHA TORRE INÉDITA EN CERVANTES
Os Picos da Torre. Documentada polo Colectivo Patrimonio dos Ancares. Toda a información na entrada adicada aos Castelos e Torres.

http://www.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/cervantes/2016/06/29/encuentran-cerca-piornedo-restos-torre-medieval-vigilar-acceso-galicia/0003_201606L29C8996.htm

UN CASTELO EN COVAS (BARALLA)
Documentado polo Colectivo Patrimonio dos Ancares. Toda a información no apartado adicado os Castelos e Torres.

http://elprogreso.galiciae.com/gl/nova/572772/patrimonio-dos-ancares-acha-restos-dunha-torre-medieval-en-baralla
 
XORNADAS DA SOCIEDADE GALEGA DE PASTOS E FORRAXES
Os días 25 e 26 de novembro, celebráronse unhas xornadas en San Román de Cervantes organizadas pola Sociedade Galega de Pastos e Forraxes. O noso colectivo foi invitado, impartindo unha charla baixo o título de "A importancia do Patrimonio Arqueolóxico na montaña lucense".
  
 

COA ASOCIACIÓN TEENSES POLA IGUALDADE
O día 12 de novembro de 2016, integrantes da asociación Teenses pola Igualdade, de Teo, achegáronse ata a comarca dos Ancares. Lamentablemente, a mesta néboa impediulles disfrutar como sería de desexar da expléndida paisaxe. Á anoitecida, no salón do Hotel Residencia Os Ancares de Becerreá, Xabier Moure faloulles da impresionante pero pouco coñecida riqueza monumental, así como do pouco valorado e do estado de abandono en que se atopa o patrimonio da comarca.   
Ao día seguinte, o compañeiro Jordi Ráfols, historiador que vai para un ano está a recompilar información sobre o castelo de Doiras, guiou ás visitantes pola fortaleza medieval. 
Teenses pola Igualdade aproveitaron para queixarse do trato recibido cando visitaron as pallozas do Museo Etnógrafico de Cervantes, a persoa que enviou o Concello, ademais de non darlle a máis elemental información, amosou en todo momento unha actitude que queda moi lonxe de seren cordial. O luns xa falamos co alcalde para trasladarlle a queixa, cominándoo a que tome medidas para que isto non se repita.
 

RESERVA DA BIOSFERA OS ANCARES LUCENSES
O día 27 de outubro de 2016, con motivo do décimo aniversario da declaración dos Ancares Lucenses como Reserva da Biosfera, os do Colectivo Patrimonio dos Ancares, invitados pola Deputación de Lugo, asistimos á reunión deste órgano do que forman parte a propia Deputación, os Concellos de Becerreá, Cervantes e Navia de Suarna, as Anpas e as asociacións e colectivos da zona. Previamente a esta xuntanza, a responsable da Área de Medio Ambiente da Deputación púxose en contacto con nos para que participaramos neste órgano. Daquelas manifestámoslle a nosa colaboración sempre que isto non se limitara a celebrar aniversarios e gabarse das medallas para saír na foto, e ata a próxima. A verdade é que saímos esperanzados da reunión ao ver que, ao menos dende a Deputación, a súa disposición a involucrarse na dinamización da zona vai máis alá de simples declaracións de intencións. Tanto daquelas como hoxe mesmo, dende Patrimonio dos Ancares comprometémonos a participar, de forma desinteresada, no órgano. Non vou a enumerar aquí todas as nosas peticións nin as do resto das compañeiras e compañeiros (haberá tempo), pero tanto a Deputación como os alcaldes dos Concellos de Cervantes e de Navia de Suarna (de Becerreá, descoñecemos porque motivos, non asistiu ninguén) pedíronnos, pola parte que nos toca, que confeccionaramos unha guía para dar a coñecer a súa riqueza monumental, así como facer unha proposta para, pouco a pouco, valorizar e sinalizar aqueles monumentos máis significativos. Tamén lle achegamos a nosa proposta sobre a Vía Romana XIX.  
No noso colectivo tivemos un pequeno debate sobre a conveniencia de participar ou non neste órgano institucional, gostamos de andar á nosa bóla, sen demasiadas normas. Pero pola nosa banda que non quede.
 
 
 

O día 13 de decembro tivemos unha nova reunión. Aprobouse unha nosa petición de sinalizar varios sitios arqueolóxicos situados nos concellos da Reserva. 
Despois de transcorrido algún tempo, dende o noso colectivo queremos salientar que a pesares das dúbidas iniciais canto á operatividade deste órgano, estamos a constatar que a Deputación Provincial está realmente interesada en que funcione, disposta en todo momento a atender as suxerencias e peticións dos Concellos e asociacións, disposición, debemos confesalo, ao que non estamos habituados por parte das Administracións Públicas.
http://www.xornaldelugo.com/deputacion-sinalizara-o-patrimonio-cultural-dos-ancares/
  


http://www.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/cervantes/2016/12/14/proponen-gobierno-provincial-haga-cargo-castillo-doiras/0003_201612L14C5993.htm

CON ROXÍN ROXAL POLA CAMPA DO BARREIRO
O día 22 de outubro de 2016, máis de 60 persoas da Asociación Roxín Roxal, da comarca de Betanzos, e do Colectivo Patrimonio dos Ancares achegámonos ata a Campa do Barreiro, no concello de Cervantes, situada a 1.100 metros de altitude, onde visitamos os primeiros petroglifos descubertos na comarca ancaresa, a lendaria Fonte dos Namorados e outro patrimonio etnográfico relacionado con antigas formas de vida dos seus habitantes. 
Esta andaina forma parte dos “Roteiros de outono” que baixo a denominación de “Escrito na pedra” permitiron coñecer as gravuras rupestres da Idade do Bronce de Vilarmaior, Oia e esta última da Campa do Barreiro.
Dende eiquí queremos manifestar o noso agradecemento á xente de Roxín Roxal por agasallarnos coa súa presenza, ademais de felicitalos pola súa frutífera andaina na defensa e divulgación do patrimonio de Galicia dende a súa constitución como asociación da que pronto se van a cumprir 10 anos. 
 
 

NOVA ACHEGA AO CAMIÑO DE KÜNIG
Os investigadores da Universidade de Vigo, Silvia Calvo Iglesias e Gonzalo Méndez Martínez, pertencentes ao equipo de investigación en Avaliación Ambiental e Estratéxica, o día 14 de xullo de 2016, no curso de verán da USC celebrado no Piornedo (Cervantes) sobre "Biodiversidade e patrimonio na montaña lucense. Conservación e uso social", da existencia de dúas referencias na cartografía histórica relativas ao trazado do camiñó francés de Santiago ao seu paso pola comarca dos Ancares, a través da denominada Vía de Künig. 
O achado sitúa o paso desta vía polo Campo da Árbore, na parroquia de Cascallá (Becerreá), dato que contribúe a completar a información que documentamos dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares e da Asociación Val de Torés.
Estas referencias na cartografía histórica corresponden a dous mapas de 1798 realizados no marco do "Pleito entre Nicolasa Manuela Losada y Pedro de Santiso, sobre la restitución de ciertas heredades". Titulados "Mapa de los términos y montes del lugar de Nantín (Lugo)", estes mapas pertencen ao arquivo da Real Chancillería de Valladolid. Colección de Planos e Debuxos desagregados, nº 168 e 169.
A referencia ao camiño francés antigo, localízase tanto no texto da lenda como de forma gráfica nos mapas. Aínda que na propia descrición da catalogación arquivística dun dos mapas áchase identificado o termo "camino franzés antigo", a súa contextualización prodúcese no marco dunha investigación sobre a evolución das paisaxes culturais de Galicia mediante cartografía histórica. A investigadora Silvia Calvo Iglesias sinala que a abundante toponimia presente en ambos mapas fixo posbile situar os termos referidos a localidades descritas na cartografía histórica e a súa xeoreferenciación. Gonzalo Méndez Martínez, responsable do grupo de investigación, experto en cartografía histórica, destaca o interese da cartografía histórica na análise da evolución do territorio e a fortuna de poder identificar a referida variante do camiño en dous documentos de detalle como os citados. 


UNHA ESPADANA EN EQUILIBRIO
A igrexa parroquial de Santiago de Penamil (Navia de Suarna) é de finais do século XVII ou principios do XVIII. As paredes son de xisto e está cuberta en lousa a dúas augas. O presbiterio é máis alto ca nave. Polo sur ten unha pequena nave lateral, e no lateral norte a sacristía e unha capela. Espadana de dúas troneiras, con campás do ano 1909. No interior vese un sinxelo retábulo principal cunha imaxe moderna, en xeso, de Santiago Apóstolo montado a cabalo. Nas capelas laterais había outros retábulos que, segundo nos contaron, foron vendidos, xunto con algunhas tallas, por un antigo párroco. Conserva dúas modestas pías de xisto, unha para a auga bendita e outra máis grande para os bautismos. O chan é de madeira. O cemiterio desenvólvese ao redor do templo, actuando como adro. 

A igrexa levantouse sobre un antigo castro, a 475 metros de altitude, por riba do río Navia. Ao redor deste asentamento da Idade do Ferro, logo romanizado, existe unha lenda que di que o lugar foi asulagado por un terrible diluvio, tal foi a choiva que caeu que o río Navia aumentou tanto o seu caudal que arrastrou ata Penamil as pedras que hoxe se ven no castro. A carón da ponte que atravesa o río houbo unha explotación mineira de época romana. As vistas de Penamil sobre o Navia e as montañas circundantes é espectacular. A tranquilidade da aldea é absoluta, tanto que, como nos comentaron uns veciños, nin xente queda con quen discutir; dos cincoenta habitantes que chegou a ter, na actualidade quedan oito.
  
Penamil é un exemplo máis do abandono no que se atopan máis de 500 núcleos de poboación da comarca dos Ancares. Á sangría poboacional hai que engadir a patrimonial, a este paso ata para rezar polas ánimas dos defuntos da parroquia haberá que desprazarse á capital, ata os opulentos templos onde xa nin velas se ven, substituídas por aparellos eléctricos que por un euro o minuto nin tempo tes de rematar un Pai Noso. Ademais, cre alguén que as ánimas de Penamil, acostumadas a vagar polas fermosísimas corredoiras da aldea, van querer meterse no barullo da urbe? Pois, a este paso, non lles vai quedar máis remedio xa que á súa igrexa quédalle, se non se toman medidas urxentes, un alento. A inclinación da súa espadana é máis que preocupante, é un auténtico perigo, non só para o propio templo e os nichos que hai ao seu pé, senón para as persoas. Semella estar en equilibrio constante: caio, non me caio. E cando se derrube, que se derrubará, xa non han valer nin lamentos nin Pai Nosos.

Témolo dito en máis ocasións, nós somos optimistas, cremos que isto ten arranxo, que a comarca, algún día, vai rexurdir, de que os políticos, a non tardar, han decatarse de que merece a pena loitar por esta terra. Iso si, semella que somos os únicos que o pensamos porque todos nos contradín, aseguran que en menos de vinte anos aquí non vai quedar ninguén. Nin as ánimas.
 
A principios de xuño de 2016 presentamos escritos dirixidos ao Bispado de Lugo, ao Concello de Navia de Suarna e ao Servizo do Patrimonio Cultural denunciado o estado da igrexa.
 
  
 
EXHUMACIÓN DO PELEGRÍN
José García Espinosa, O Pelegrín, era natural de Becerreá. No mes de setembro de 1936 foi paseado pola garda civil no monte da Reteixeira, entre As Cruces e A Alence (As Nogais). Contaba con 26 anos (adóitase ler que tiña 21 anos pero, segundo puido comprobar Claudio, o tenente de alcalde do Concello de Becerreá no Rexistro Civil, naceu o día 7 de abril de 1910). Segundo a familia, foi secuestrado no propio domicilio baixo un engano. Ao pouco de ser detido, a garda civil díxolle que liscara correndo, disparándolle a continuación (a coñecida como Lei de Fugas). Outra versión di que foi o cura de Agüeira quen, "xeonllo en terra", lle disparou por participar no incendio da igrexa. O señor Ricardo (bisavó de Sergio Fernández, presidente da Asociación de Veciños de Torés que foi o que nos contou a historia), foi recoller o cadáver, expoñéndose a que o acusaran de colaborar cos fuxidos, feito que non o arredou xa que como ser humano que era non ía permitir que un morto quedara como alimento das alimarias. Sen pensalo dúas veces, mandou facer unha caixa de chopo a un carpinteiro de Becerreá e enterrouno na cara norte da igrexa parroquial de Torés, onde antano soterraban aos nenos que morrían sen bautizar, suicidas e ateos. Segundo nos contou a señora Amada, unha veciña de 89 anos, O Pelegrín era boa persoa e nunca lle fixera mal a ninguén, asasináranno só por "falar de política".
O día 18 de abril de 2016, integrantes da Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica procederon á exhumación do seu cadáver. A primeira hora da mañá, un bo número de veciños congregáronse no lugar, seguindo con todo respecto os traballos dos arqueólogos. Aínda que os datos sobre o sitio onde foi enterrado son bastante precisos, nesta primeira xornada non se atoparon os seus restos.  
A última hora, unha persoa comentou que se dixera que despois de seren enterrado O Pelegrín os seus familiares desenterrárano furtivamente e levaran o corpo para o cemiterio de Becerreá feito, cremos, pouco improbable xa que daquelas corríase grave risco de seren descuberto, os camiños estaban fortemente vixiados debido a que na zona a guerrilla antifranquista permanecía moi activa. 
Ao día seguinte reanudáronse as escavacións dando como resultado a aparición de tres cadáveres no que, en principio, semella unha fosa común. Aínda que de momento só se pode xogar con conxecturas, pode que un sexa o do Pelegrín e os de dúas persoas, tamén asasinadas, das que se descoñecía o paradoiro. 
Nos próximos días vanse trasladar os restos para poder estudalos e así determinar aspectos tan importantes como, entre outros, o sexo, a idade, as causas da morte e as posibles patoloxías en vida dos individuos, ademais de todos os aspectos necesarios que faciliten a identificación das vítimas. Ademais, de cara á consecución deste obxectivo, tomaranse mostras aos restos esqueléticos para crear un banco de mostras óseas de ADN para que poidan ser contrastadas cos familiares vivos.

http://www.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/becerrea/2016/04/19/buscaban-cadaver-fosa-as-nogais-encontraron-tres/00031461092701239978641.htm

 

UNHA CASUALIDADE!
O pasado sábado, non moi lonxe de Vilar de Mouros (Cervantes) vimos dous osos. Foi nun camiño que discorre detrás de onde non hai moito localizamos dúas novas mámoas. Nin pola cabeza se nos pasaba que iamos disfrutar de tal experiencia. Apareceron de súpeto no medio do camiño, a uns vinte metros. Nun primeiro momento confundímolos con lobos, quizais debido á néboa. Pero non, eran dous osos que nos miraban dende o medio do camiño. Nos, confeso, quedamos paralizados, tanto que nin sequera ousamos levantar a cámara para tirarlle unha foto. Que facer? Non nos deu tempo a pensalo, ao cabo duns poucos segundos os osos deron media volta e, tranquilamente, marcharon por onde viñeran. 
No mesón de Catroventos, onde xantamos, dixéronnos que tiñan visto algúns nos últimos meses, e tamén lobos. Nos mesmos, hai pouco máis dun mes, vimos pegadas de oso na neve.
Despois de xantar bordeamos o concello por Doiras e O Comeal. Xusto no límite con Pedrafita do Cebreiro atopamos varios sinais con pintadas, bastante frecuentes na comarca por certo, coa letanía de sempre: Parque Non! Pero destas foi unha a que nos chamou a atención: Oso non, xente si! Pouco máis imos dicir, só apuntar unha “casualidade” que, curiosamente, se da en todos os casos: Ningunha prancha do “Tecor” (e había catro) estaba pintada.
 
A REPRESIÓN FASCISTA NOS ANCARES
Nos primeiros días do golpe producíronse en Galicia uns asasinatos selectivos contra persoas con certa relevancia política e social: os gobernadores civís das catro provincias, máis de trinta alcaldes das cidades e vilas máis importantes, concelleiros, mestres, médicos, avogados, funcionarios, militares que se opuxeron ao golpe... Pero a sede de sangue dos fascistas non rematou aí. Nos cinco meses seguintes asasinaron (paseos e xuízos sumarísimos) a case 5.700 persoas, un promedio de 14 por día.
Dise que en Galicia non houbo Guerra Civil, pero si un exterminio sistemático da poboación. "O que aconteceu en Galicia é unha proba de que o golpe tiña unha intención exterminadora. Non houbo matanzas de curas e facendados. O que si houbo foron moitas mortes controladas, azurradas ou toleradas polas autoridades militares" (Federico Cocho).
Ademais dos asasinatos, os fascistas de Franco utilizaron outras vías represivas: decenas de milleiros de persoas padeceron algún tipo de persecución (encarceramentos, purgas, torturas...). A semente do terror quedaba instaurada para os seguintes corenta anos (ou máis?).
 

No apartado deste blogue adicado ás Historias, tradición e lendas achegamos algúns datos sobre a represión fascista e a actividade das guerrillas antifranquistas na comarca dos Ancares. Hoxe poñémoslle nome ás persoas naturais da comarca asasinadas entre 1936 e 1939, vítimas dun negro período que aínda hoxe en día algúns miserables, por activa ou por pasiva, continúan a xustificar. 
EDUARDO AMIGO LÓPEZ: De Cela (Cervantes). 40 anos. Labrego. Asasinado o 22 de outubro de 1936 no monte Río da Vara (Cervantes).
BALBINO AMIGO MÉNDEZ: De Vilanova do Pedregal (Cervantes). Asasinado na súa casa o 20 de maio de 1938.
PEDRO DIGÓN LENDE: Das Covas, Vilaspasantes (Cervantes): 66 anos. Labrego. Asasinado o 16 de marzo de 1939 na súa casa. 
JULIO FERNÁNDEZ ÁLVAREZ: De Galegos (Navia de Suarna). 34 anos. Xastre. Asasinado o 24 de maio de 1939 en Moia (Navia de Suarna).
MANUEL FERNÁNDEZ GARCÍA: De Horta (Becerreá). 73 anos. Labrego. Asasinado no Incio o 21 de agosto de 1936. 
MANUEL FERNÁNDEZ LÓPEZ: De Buisán (Becerreá). 34 anos. Xastre. Asasinado o 28 de marzo de 1937 en Cabana, A Ribeira (Cervantes).
RUDESINDO FERNÁNDEZ VILOR: De Valcoba (Becerreá). Alcalde de Becerreá pola Frente Popular. Asasinado o 20 de setembro de 1936 ao tentar fuxir dos falanxistas. 
JOSÉ GARCÍA ("O Pelegrín"): Veciño de Becerreá. 26 anos. Foi paseado no monte de Reteixeira, entre As Cruces e A Alence (As Nogais), pola garda civil despois da guerra. Ao pouco de ser detido, a garda civil díxolle que liscara correndo, disparándolle a continuación (a coñecida como Lei de Fugas). O señor Ricardo (bisavó de Sergio Fernández, presidente da Asociación de Veciños de Torés que foi o que nos contou a historia), foi recoller o cadáver, expoñéndose a que o acusaran de colaborar cos fuxidos, feito que non o arredou xa que como ser humano que era non ía permitir que un morto quedara como alimento das alimarias. Sen pensalo dúas veces, mandou facer unha caixa de chopo a un carpinteiro de Becerreá e enterrouno no cemiterio parroquial de Torés, xunto un dos muros da igrexa, onde antano soterraban aos nenos que morrían sen bautizar, suicidas ou ateos. Segundo nos contou a señora Amada, unha veciña de 89 anos, O Pelegrín era boa persoa e nunca lle fixera mal a ninguén, asasináranno só por "falar de política". O domingo 29 de marzo de 2015 puxémoslle un pequeno ramo de flores vermellas no lugar onde foi enterrado. O día 18 de abril de 2016, integrantes da Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica procederon á exhumación do cadáver do Pelegrín. A primeira hora da mañá, un bo número de veciños se congregaron no lugar, seguindo con todo respecto os traballos dos arqueólogos.
JOSÉ JATO RODRÍGUEZ: De Lousada (Pedrafita do Cebreiro). 72 anos. Labrego. Asasinado en Lousada o 13 de novembro de 1939.
PEDRO LÓPEZ LOLO: Da Chan da Pena (Pedrafita do Cebreiro). 28 anos. Asasinado o 22 de setembro de 1936 en Constantín (Baralla).
ALBITO LÓPEZ LÓPEZ: De Trabado (Cervantes). 25 anos. Labrego. Asasinado o 21 de xaneiro de 1938 no Campo do Comeal.
GUMERSINDO NÚÑEZ LOLO: De Vilasol (Pedrafita do Cebreiro). 36 anos. Labrego. Asasinado o 23 de agosto de 1936 en Agüeira (Becerreá). 
EMILIO PÉREZ LOMBARDÍA: De Poso (Cervantes). 35 anos. Labrego. Asasinado no seu domicilio o 10 de setembro de 1936.
ALFREDO PÉREZ FERNÁNDEZ: De Galegos (Navia de Suarna). 32 anos. Labrego. Asasinado o 14 de agosto de 1936 en Galegos.
TEOLINDO PÉREZ LÓPEZ: De Poso (Cervantes). 30 anos. Labrego. Asasinado o 10 de setembro de 1936 na súa casa.
ABEL RODRÍGUEZ CABANA ("Do Cristino"): Veciño de Becerreá. Asasinado en setembro de 1936. O seu cadáver apareceu en Guitiriz ou Rábade. Enterrado nunha fosa común no cemiterio de Vilarraso (Aranga). 
DANIEL RODRÍGUEZ LÓPEZ: De Horta (Becerreá). 27 anos. Casado. Labrego. Asasinado en setembro de 1936. O corpo foi localizado na Ponte da Castellana (Aranga). Enterrado nunha fosa común no cemiterio de Vilarraso (Aranga). O cadáver foi identificado grazas a unha cédula persoal que se atopou nun dos petos da roupa. No mes de outubro de 2001, no xulgado de Becerreá seguiuse, a instancia de dona Regina Iglesias López, o expediente para a declaración do seu falecemento. O edito di: "... expediente para la declaración de fallecimiento de don Daniel Fernández López, natural y vecino de Horta, quien se ausentó de su domicilio en 1936 y habiendo tomado parte en la Guerra Civil Española, no se ha vuelto a tener noticias suyas, a pesar de las gestiones realizadas". 
OVIDIO VILLAR FERNÁNDEZ: Natural de Becerreá. 17 anos. Asasinado polos falanxistas o día 20 de setembro de 1936. Ía en compañía do alcalde, Rudesindo Fernández Vilor.

A DESTRUCIÓN DO PATRIMONIO EN VTELEVISIÓN
O sábado, 26 de marzo de 2016, ás 22 horas, emitiuse un documental en VTelevisión sobre o lamentable estado en que se atopa o patrimonio monumental en Galicia. Todos os intervenientes coincidimos en subliñar o desleixo ao que está sometido por parte das administracións pública.

http://www.vtelevision.es/informativos/informeenv/2016/03/23/0031_4814463973001.htm

CELEBRACIÓN DO SAN CIDRE EN BECERREÁ
O día 13 de maio de 2016 conmemoramos en Becerreá cun xantar a festa do San Cidre Labrego. Elixiuse o venres porque o propio día, o 15, caía en domingo.
A iniciativa da celebración partiu hai tres anos dos funcionarios e das funcionarias da oficina agraria de Becerreá. O xantar, a base de produtos da comarca (chourizos, empanada, carne de porco e de vaca, queixo, mel, etc) e cociñado in situ, está aberto, non só a labreg@s e gandeir@s senón a todas aquelas persoas que desexen pasar unhas horas en agradable compañía. 
De ano en ano aumenta a asistencia, neste xuntámonos arredor dun cento de persoas.


CHAPUZA NA IGREXA DE TORTES (BECERREÁ)
Alertados por uns veciños, o día 14 de marzo de 2016 achegámonos ata Eixibrón, onde se atopa a igrexa parroquial de San Pedro de Tortes (Becerreá) para ver a "restauración" que se fixo no edificio do século XVII.
En visitas anteriores comprobamos que varias partes do templo precisaban dunha urxente reparación, con ameazantes gretas que podían causar o seu derrubamento. Mais non esperabamos a chapuza que se presentou diante dos nosos ollos.
En primeiro lugar, as obras só afectaron ao pórtico-campanario e ao presbiterio, o resto do edificio (naves central e laterais) quedou como estaba. O campanario, de dous corpos realizado en pedra de xisto, foi revocado exteriormente con cemento e logo pintado de branco. Os cinco ocos das campás foron enmarcados, dous con pedra á vista, dous con parte de cemento pintado de gris e parte con pedra, e o último todo de cemento pintado de gris. Das tres ventás que hai no corpo inferior da torre, unha quedou tapiada. O interior do pórtico foi "adornado" con cemento á vista.
No noso colectivo consideramos que a restauración tiña que ser integral, asegurando as partes que o precisaran e logo proceder á limpeza da pedra, rexuntándoa con cales transpirables ou barro e cemento para non danala, quedando así á vista, tal como estaba antes.
Xa nos diriximos ao Servizo de Patrimonio Cultural en Lugo para que comproben as obras e obriguen aos responsables a subsanar a chapuza.
Aí deixamos algunhas fotos.
 
  
 
NOVAS SOBRE A TORRE DE DONCOS (AS NOGAIS)
O compañeiro Xosé Antón Silvosa vén de localizar unha sentenza no Archivo da Real Chancillería de Valladolid que demostra que o derradeiro propietario do castelo de Doncos (As Nogais) foi a Casa de Alba e non os Valcarce.
Tempo atrás, o colectivo Patrimonio dos Ancares enterámonos de que a fortaleza non tiña dono. O Concello das Nogais dirixiuse á Casa de Alba para que lla cedera, mais, para a súa sorpresa, dixéronlle que non se atopaba entre os seus bens. Cando fixemos pública a noticia, o veciño de Monforte de Lemos, Antón Valcarce, reclamou ante o Catastro a súa propiedade por considerarse herdeiro dos derradeiros donos.
Na actualidade estase á espera de que se pronuncie a Administración e dite a quen lle concede a titularidade: se ao Concello das Nogais ou a Antón Valcarce.
Mentres, a Torre da Homenaxe e os restos da muralla que se conservan están a caerse a cachos e cubertos pola matogueira, circunstancia que supón un auténtico perigo para as persoas que visitan o lugar.  


 

Na Voz de Galicia do día 11 de agosto, Antón Valcarce, que reclamou a Torre de Doncos en nome da súa familia como herdeiros, escribe unha carta onde manifesta que os Valcarce endexamais perderon a propiedade da fortaleza. Queremos aclarar que nós non estamos a favor nin en contra das dúas partes litigantes pola súa titularidade (Antón e o Concello das Nogais), só fixemos pública unha información tirada dun preito resolto no ano 1566 pola Real Audienca da Chancillería de Valladolid. 
Tampouco dubidamos do manifestado por Antón Valcarce cando dende o noso colectivo desvelamos que a torre de Doncos non tiña dono, cuxa intención, no caso de que a Administración lle conceda o dereito, a doala ao Concello a cambio de nada. Tamén queremos subliñar que estamos totalmente de acordo con Antón no resto da carta.

REQUIEM POLA TORRE DE DUMIA
A casa-torre de Dumia ubícase na aldea do mesmo nome, na parroquia de San Tomé de Cancelada, concello de Cervantes. A torre ten a orixe no século XII. O edificio atópase en que serio perigo de derrubamento, con partes que xa caeron e outras con máis que preocupantes fendas. Foi solar e casa da familia Neira ou Vázquez de Neira. No muro do peche conserva unha gran pedra armeira de mármore onde se pode ler: "Estas armas y blasones son de Neiras ynfanzones y estas son de los de Lamas de Álvarez Alba y de Canceladas, apellidos desta casa", mandado colocar por Gil de Mosteyro Neyra no 1660, cando unhas obras de reedificación. No século XVI, dona María de Neira merca ao arcebispo de Santiago o Pazo de Oca, entrando a linaxe dos Neira de Dumia a ser señores de Oca. A linaxe Neira no Val de Cancelada está vencellada aos pazos e torres de Penelas, Vilafrial e O Fabal, no mesmo val. Vázquez Seijas di que en escritura de 28 de xaneiro do ano 1490, outorgada entre Diego Díaz de Guitián e Basco Gómez de Cancelada, este recoñece a aquel por dono propio do pazo de Dumia, así como de todos os bens anexos, como marido de Aldara Vázquez de Cancelada, filla de Alonso López de Cancelada e Viringuela López polo cal Basco demitiu o dereito que a ditos bens podía ter, coa súa propiedade, Diego Díaz. Don Diego e a súa muller, por escritura do ano 1505, doan a favor de Diego Sánchez de Cancelada, da casa-torre e pousa de Dumia, durante a súa vida. Lope Díaz de Guitián fundou no ano 1600 o morgado da linaxe, ao que foron agregados os que posteriormente fixeran a súa muller, María de Balboa, no 1626, e de Pedro Díaz de Guitián, o seu fillo segundo, no 1649. Rodrigo Fenández de Cancelada, Diego Díaz de Guitián e Fernando Díaz de Guitián e Neira, outorgaron contrato o día 9 de xaneiro de 1660 sobre a reedificación da torre de Dumia. 
A casa estaba composta de planta baixa e alta, cunha cerca de pedra calcaria bastante grosa e que constituiría o perímetro da primitiva torre. Na parte alta da segunda planta hai outra pedra armeira de xisto bastante desgastada, coroada tamén con helmo e viseira. A mediados do ano 1964 era propietaria da casa e bens de Dumia María Álvarez Valcarce, filla de Decoroso Álvarez Santín, residente en Baralla, casada con Manuel Fernández Fernández e que fora adquirida por un seu avó, Carlos Álvarez Carballo, aos seus donos que vivían en Vilafranca do Bierzo. Ao parecer, na actualidade pertence a varias persoas.
Os escudos gozan da máxima protección legal.
  



A Pena da Cruz atópase no monte de Reboredo, a 725 metros de altitude, a pouco menos dun par de quilómetros por riba da case abandonada aldea de San Miguel de Neira de Rei (Baralla). A aldea levantouse nun castro que tamén acolleu unha torre altomedieval sobre a que despois se construíu a igrexa románica. Da torre só se conservan algúns restos nos alicerces da ábsida do templo.
 

A alta cruz de cemento que hoxe en día se ve no lugar dende a autovía foi mandada colocar polo párroco fai uns trinta anos. Cando hai un par de anos lle preguntamos ao cura se esta cruz moderna substituíra a outra anterior, a resposta foi que non, o motivo que o levou a erixila debeuse, simplemente, ao nome do sitio: A Pena da Cruz. 
Aínda que nos fixemos o propósito de subir canto antes, non foi ata o día 18 de marzo de 2016 cando nos animamos, baixo unha persistente chuvista, a encarar o empinado camiño ata a cima. Polas beiras da pista, a auga baixaba sobre uns pequenos saltos que ano tras ano fora construíndo na pedra calcaria. Durante a camiñada entretivémonos en botarlle unha ollada ás abundantes pedras de cuarcita, lousa, xisto e cuarzo de pequeno e mediano tamaño: nunca se sabe, non moi lonxe o amigo Roldán atopou hai máis de vinte anos un machado votivo do Neolítico.
 

Ás beiras do camiño vimos tamén varias cruces de cemento, case todas tiradas e comidas pola maleza, que formaban parte dun Via Crucis que dende a igrexa parroquial ía ata a Pena da Cruz. Enterámonos que a raíz da colocación da cruz moderna, o párroco decidiu facer unha procesión o Venres Santo. Nalgunhas cruces vimos gravada a data de 2001, e na intercesión dos brazos represéntanse uns pequenos corazóns cunha cruz por riba. Dise que na simboloxía cristiá o corazón significa amor e a cruz fe.
Despois de pasar unha curva de ferradura, amosóusenos a cruz no alto, erixida sobre unhas enormes penas. Aceleramos o paso, quizais coa esperanza de desentrañar o misteiro do porqué do nome xa que nin o cura no seu momento nin dúas mulleres, unha delas de cerca de noventa anos, que nos atopamos ao chegar a San Miguel souberon dicirnos a razón de tal denominación. "Sempre se lle chamou así", foi a sinxela resposta. Nin historias, nin lendas, nin tradicións, a pena nin sequera actuaba como linde entre freguesías. Nada.
 

Por fin chegamos. A altísima cruz de cemento, coroada por outra pequena de ferro, foi chantada sobre unha gran pena cuarzosa, rodeada en parte por un semicírculo de penas de menor tamaño que, en forma de balcón-miradoiro, domina o pequeno val que se abre xunto o río Neira no seu discorrer pola veciña parroquia de San Martiño, cos castros da Condomiña, San Martiño e Carballedo á vista, e tamén do Agro de Pedreda onde nos anos trinta do pasado século, cando a construción da estrada que vai de Baralla a Baleira, saíron á luz non se sabe cantas pezas de época romana, a maioría das cales foron enterrradas baixo o asfalto, e unhas poucas aínda se poden atopar en casas ou reaproveitadas nalgúns muros, incluso localizamos a basa dunha columna facendo de pé dun cruceiro moderno en Ponte de Neira e outra como adorno na entrada dunha casa de Todón de Abaixo.
 

Miramos pedra a pedra, pero nin unha soa gravura artificial, nin sequera a posible cruz que lle daría nome ao sitio. Ao mellor, se había algunha marca, desapareceu cando fenderon a peneda en dous para chantar a cruz., ou quizais a bautizaran así por outra causa.
Mais como somos teimudos, o domingo seguinte atopámonos en Baralla cun home da Condomiña e, por se acaso, pregúntamoslle se sabía algo do porqué do nome da pena. E claro que sabía: axudara a colocar a cruz moderna. Na parte da rocha que cortaran para colocar a cruz había dúas pías (lembra que estaban cheas de auga), e entre elas unha cruz gravada. Tiña coñecemento dalgún folclore arredor da Pena da Cruz? Respondeunos que non. Mágoa. Teoría manexamos algunha, pero a ver se na próxima nos atopamos con alguén que bote algo máis de luz. 

O ABANDONO DERRUBA A CASA-TORRE DE VEIGA DE FORCAS 
Levantábase na poboación de Veiga de Forcas, no concello de Pedrafita do Cebreiro. Do antigo castelo do século XV apenas quedan restos. No lugar consérvase a abandonada casa-pazo e torre que sufriu varias reformas, entre outras unha no ano 1964 que fixo desaparecer varios elementos. No pazo aínda se poden ver dous escudos coas armas dos Ron e dos Armesto. No ano 1450, o mosteiro do Cebreiro arrendou a xurisdición aos Armesto, sendo a partir de entón cando os señores da fortaleza pasaron a xestionar as terras e a cobrar os trabucos aos labregos. No 1625, Gonzalo Armesto e Ron derrubou a capela do pazo e construíu a igrexa parroquial, situada xunto a casa, contando para elo coa oposición do prior do Cebreiro pero co visto e prace do bispo de Lugo.   
A mediados do século XVIII, os fidalgos xa non vivían na casa-torre xa que se trasladaran para Vilafranca do Bierzo. Na actualidade pertence a varios herdeiros, descendentes da familia fidalga. 
Segundo a documentación que existía no arquivo do avogado Manuel Neira Pol, o 13 de outubro do ano 1868 reuníronse os habitantes do Cebreiro en Veiga de Forcas ao grito de "Viva o pobo, abaixo a tiranía", tomando un acordo coñecido como "Acordo Municipal do Cebreiro" no cal destitúen á corporación municipal de Pedrafita do Cebreiro, designando como sé da capitalidade a Veiga de Forcas, nomeando concelleiros, entre outros a Manuel Mejía e José de Neira Saco quen por elo foron procesados polo delito de rebelión. 
No mes de xaneiro de 2016, derrubouse gran parte do edificio debido ao abandono, que se agravou coa choiva e o vento. Os donos puxéronse en contacto co Concello de Pedrafita do Cebreiro para declarar a casa en ruínas. A Dirección Xeral do Patrimonio anunciou que aínda que sexa declarada en ruínas, non autorizará a demolición xa que está protexido. Quen deben garantir a seguridade da casa e reconstruíla segundo as directrices de Patrimonio son os propietarios.

http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/27786-nova-desfeita-patrimonio-galego-cebreiro
 


A FESTA DAS ÁNIMAS DO PURGATORIO
Ata finais dos anos sesenta do pasado século XX, cada 15 de xaneiro celebrábase en Ouselle (Becerreá) a Festa das Ánimas do Purgatorio. Se ben dende eses anos xa non se celebra a festa tal como a entendemos (gaiteiros, etc.), non se perdeu totalmente a tradición xa que, o día 15, ademais dos actos relixiosos (misa), familiares, amigos e veciños xúntanse para xantar ou cear a base de cachuchas, chourizos, botelos, etc. dos porcos sacrificados na última matanza. En tempos, as casas mesmo competían por invitar á mesa á xente importante de Becerreá: xuíz, alcalde, médico, cura, etc. para pidirlle algún favor se fose necesario.
Cando nos interesamos pola orixe da festa, ninguén nos soubo contestar con exactitude, asegurándonos só que viña de antigo.
Hai uns meses, cando andabamos a buscar información sobre a Vía de Künig (variante do Camiño Francés a Santiago), chegou ás nosas mans unha tese inédita do ano 1957, que baixo o título Notas sobre el arte en Becerreá, fixera a mestra Guadalupe Pardo González, máis coñecida como dona Lupita, falecida hai poucos anos. Dirixiulle o traballo don Ramón Otero Túñez, que fora catedrático de Historia da Arte na Universidade de Santiago e decano da Facultade de Filosofía e Letras, autor de varias obras sobre a arte galega, entre outras o estudo do coro pétreo do Mestre Mateo da catedral compostelá.
Foi entón cando demos cunha Bula do papa Clemente XI, escrita en latín, en favor da igrexa de Ouselle onde se concedían xubileos e indulxencias á Confraría das Ánimas do Purgatorio. Segundo o documento, a confraría estaba formada por homes e muleres, concedendo (traducimos literalmente o texto latino) "a todos, e calquera fieis de Cristo de ambos sexos, que verdadeiramente arrepentidos e confesados que entraren en dita Confraría... visitaren devotamente a dita igrexa o día quince de xaneiro da Festa principal, dende as primeiras vésperas ata posto o sol de dito día da Festa de cada ano, e nela pidiran... a extirpación das herexías, a conversión dos herexes e infieis, e pola paz, unión e concordia dos Príncipes cristiáns, e pola saúde do Pontífice Romano, indulxencia plenaria e remisión de todos os pecados, e concedémola pola autoridade Apostólica perpetuamente". O texto continúa relatando outras formas de acadar as indulxencias por parte dos integrantes da Confraría: intervir en procesións, asistir aos enterros, acompañar ao cura cando lle ía dar a extremaunción a un moribundo, ao que acollera na súa casa peregrinos pobres, etc.
O documento data do día 13 de xaneiro do ano 1704.
Da Bula despréndese que a Confraría xa levaba anos constituída, e que o día 15 de xaneiro celebrábase a festa que, ao menos, ten unha antiguidade de máis de 300 anos.
A veneración ás ánimas goza de moita tradición na comarca dos Ancares. Críase, por exemplo, que cando unha persoa estaba gravemente enferma escoitábse un sinistro redobre de tambor, o coñecido como "tambor da morte", que anunciaba o pasamento do doente ao Máis Alá. En moitas casas aínda coidan de non varrer a casa pola noite, porque se lles dá para atrás ás Ánimas, impedindo que se quenten xunto o lume. Tamén está a coñecida como Ánima Soila, que é a crenza de que para cada persoa existe unha alma illada ou soa, que esperta oportunamente ao que durme e que ten que cumprir cedo algunha obriga ou emprender unha viaxe, bastando rezarlle un Painoso a véspera; de todos os xeitos, non falta quen asegura que non se lle debe rezar á Ánima Soila porque é o mesmo demo.
É probable que esta festa teña unha orixe pagá, que se celebra despois do solsticio de inverno e pouco antes do Entroido onde a comida xoga un papel fundamental.
Este ano 2016, un grupo de persoas celebrámolo ceando no restaurante Vila de Becerreá.
 

O DERRADEIRO UROGALLUS DOS ANCARES
Ligazón a un interesante artigo de Eduardo Rollán en GCIENCIA, onde relata a cazaría dunha das últimas pitas do monte dos Ancares a mans do daquelas todopoderoso Manuel Fraga.


ENTREVISTA EN V TELEVISIÓN: ANCARES, PATRIMONIO EN PERIGO
O día 30 de xuño de 2015, o Colectivo Patrimonio dos Ancares fomos entrevistados nos informativos da noite de V Televisión.

http://www.vtelevision.es/informativos/2015/07/01/0031_4330986581001.htm


BIC PARA A PONTE DE CRUZUL
O día 2 de outubro de 2015, dende o noso colectivo presentamos unha solicitude no rexistro xeral da Xunta de Galicia para que a Ponte de Cruzul, no municipio de Becerreá, sexa declarada Ben de Interese Cultural (BIC).
No ano 2009, o Pleno do Concello de Becerreá acordou solicitar o BIC para esta ponte de finais do século XVIII, infraestrutura fundamental para a comunicación de Galicia coa Meseta situada no Camiño Real ao seu paso pola aldea de Cruzul e que salva o leito do río do mesmo nome.
Despois de transcorrido máis dun lustro e ante a desidia da Administración, dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares consideramos necesario cursar unha nova solicitude para acadar a máxima protección legal para esta ponte de indubidable valor arquitectónica e histórica.

http://www.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/becerrea/2015/10/03/colectivo-cultural-reclama-xunta-proteccion-puente-cruzul/0003_201510L3C8995.htm

REMATAMOS A 1ª FASE DO INVENTARIO DOS BENS PATRIMONIAIS DA COMARCA 
A principios do mes de marzo de 2015, o Grupo de Acción Cultural Patrimonio dos Ancares rematamos a primeira fase do inventario dos bens da comarca. En total 3 xácigos do Paleolítico; 70 mámoas; 9 grupos de petroglifos; 138 castros; 109 explotacións mineiras, 1 ara, 2 vilas, 1 miliario, 3 tramos de calzadas e varios achádegos soltos de época romana; 28 torres e castelos; e 17 pontes e pontellas.
Estamos a preparar un informe por municipio para enviar aos seis Concellos da comarca, proponéndolle unha serie de actuacións para protexelos e poñelos en valor.

http://elprogreso.galiciae.com/noticia/360437/patrimonio-dos-ancares-alerta-do-abandono-de-70-mamoas-e-138-castros

http://www.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/cervantes/2015/08/09/patrimonio-dos-ancares-sen-protexer/0003_201508L9C6991.htm

DÍA DO LIBRO 2015 EN CERVANTES 
O 23 de abril, o alcalde de Cervantes, don Benigno Gómez Tadín, invitoume a pregoar o Día do Libro, efeméride que dende hai anos se conmemora neste fermoso concello da comarca galega dos Ancares. Como non podía ser doutro xeito, e en nome do colectivo Patrimonio dos Ancares, aceptei sen dubidalo xa que nos consta que unha das teimas de Benigno é poñer en valor e dar a coñecer o inxente patrimonio cultural do municipio. E abofé que está a conseguilo.
Ao acto, ademais do alcalde e dos representantes das distintas administracións públicas (estado, autonómica, provincial e local), asistiron asociacións, veciños, funcionarios do Concello e o profesorado cos alumnos e alumnas do CPI de Cervantes e do Colexio de Doiras.
Antes do pregón, varios alumnos e alumnas recibiron un agasallo. A miña charla xirou arredor do patrimonio inmaterial: das historias, lendas, ritos e tradicións que ao longo dos séculos protagonizaron e teceron os habitantes destas incomparables montañas.
Vaia dende aquí o noso agradecemento. Só desexamos que dentro de cen anos, tanto no concello de Cervantes coma nos do resto da comarca, continúen a abrollar historias, lendas, ritos e tradicións, sería a proba inequívoca de que esta fermosa terra conseguiu vencer a sangría demográfica que a asola hoxe en día.
As fotos do acto son dun fotógrafo ocasional pero de luxo, dunha das persoas que máis estudos teñen realizado sobre a historia e os monumentos da comarca: o escritor e investigador Luis López Pombo. Claudio Vázquez, o tenente de alcalde do Concello de Becerreá, é o autor do retrato en que aparecemos Luis máis eu.


 

CINCO SITIOS EVOCADORES

O sábado, 9 de maio, despois do xantar, Sergio, Xoque e Xabier subimos no Land-Rover (non ten máis de 35 anos), dispostos a achegarnos ata uns lugares situados nas escarpadas montañas do concello de As Nogais. O noso propósito era visitar uns sitios de evocador nome dos que apenas queda memoria.
O noso primeiro obxectivo foi a Pena das Señas (na cartografía oficial figura como Pena de Taras, nome polo que ningún veciño a coñece), que actuaba como divisoria entre as aldeas de Riomao e Vilabol, lindes que aínda hoxe en día están en litixio.
 A Pena das Señas

Despois achegámonos ata a Pena dos Brazos, unha colosal rocha de xisto que recibe o nome porque da enorme mole semella que parten dous brazos. Actuaba como divisoria entre Vilabol e Quintá.
A Pena dos Brazos 

Na Pena da Hucha, situada nun dos montes máis elevados que arrodean o fermoso val de Torés, esperabamos atopármonos, como indica o nome, cunha especie de gran caixa escavada na rocha, ou cunha arca ou anta dun enterramento megalítico. Nin unha cousa nin a outra. De onde vén o topónimo? Ninguén o sabe, e se alguén o sabía xa non se atopa entre nós. Un misteiro máis que, temémonos, quedará sen resolver.
A Pena do Tesouro, máis ca unha pena é unha sucesión de grandes rochas xistosas que semellan unha poderosa muralla natural. Actuaba como liña divisoria entre Riomao e Vilaicente. Nalgún sitio está agochado, como non!, un fabuloso tesouro que ata o presente ninguén foi quen de atopar.
A Pena do Tesouro 

Deixamos para o final o lugar coñecido como A Ermida. Só puidemos ver unhas pedras, comidas pola matogueira, que quizais actuaron nalgún momento como alicerces dunha antiga construción que ninguén lembra nin endexamais escoitou que alguén a vira. Si nos contaron que no sitio se xuntaban os curas de Torés e Vilaicente (As Nogais) e de Morcelle e Guillén (Becerreá) para comer. 
A Ermida

A FESTA DAS ÁNIMAS DE OUSELLE
Enterámonos da existencia desta festa a raíz dunha invitación para cear feita polo amigo Herminio Pérez Díaz. Na actualidade non hai festa o día 15 de xaneiro, a celebración limítase á xuntanza entre familiares e amigos para comer e pasar un bo rato. Cando preguntamos de onde viña a celebración, ninguén dos presentes (párroco incluído) soubo contestarnos, e por máis que buscamos por aquí e acolá sobre a súa orixe non atopamos nada.
Mais, por casualidade, uns meses despois (abril de 2015) chegou ata as nosas mans un traballo de licenciatura (inédito) da que fora veciña e profesora da vila de Becerreá dona Guadalupe Pardo González, tese escrita no ano 1957, dirixida polo profesor don Ramón Otero Túñez, baixo o título Notas sobre el arte en Becerreá. Neste traballo achega a transcrición dun documento do 13 de xaneiro do 1704 en que o papa Clemente XI concede indulxencias por medio dunha bula á "Cofrafía de Fieles de Cristo de Ouselle, de ambos sexos, debaxo del título de las Ánimas del Purgatorio".
Achégase a transcrición realizada por dona Guadalupe. 



AGRADECEMENTO A ANTONIO REIGOSA E A HELENA VILLAR JANEIRO
O día 10 de marzo de 2015 tivemos a honra de acompañar a Antonio Reigosa e á ilustradora Noemí López á presentación, na librería Trama de Lugo, do seu libro Galicia Encantada. O país das mil e unha fantasías. De entre as historias e lendas seleccionadas por Reigosa, elixiu unha recollida polo noso colectivo no concello de Cervantes: A Fonte de María de González.

http://www.galiciaencantada.com/lenda.asp?cat=4&id=1873

Tamén neste mes de marzo, o blogue Tirar de Fío, de Helena Villar Janeiro, foi nominado para Black Wolf Blogguer Award por Emilio Valadé del Río (Paseante silencioso). Tirar do fío considerou nominar unha quincena de blogues, entre eles o do noso grupo Patrimonio dos Ancares.

http://helenavillarjaneiro.blogaliza.org/2015/03/19/black-wolf-blogger-award-para-tirar-do-fio/

Vaia dende aquí o noso máis agarimoso agradecemento para Helena e para Antonio por axudarnos a divulgar o vizoso patrimonio material e inmaterial desta marabillosa comarca.

DE FORNADA EN TORÉS
O día 24 de abril asistimos a unha fornada na casa de Eladio, en Torés (As Nogais). A expericencia foi fermosa. Aínda que debemos de recoñecer que tampouco lle fixemos noxos cando nos sentamos á mesa para dar conta das saborosas viandas: empanada, costela e pan recén cocido adobado con zuce e aceite.



A PORTA DE LUGO
Non se trata de ningunha das portas de acceso á cidade amurallada de Lugo. Esta atópase na comarca galega dos Ancares, na parroquia de Murias (Navia de Suarna). Polo de agora só podemos dicir que non comunica provincias (por iso do nome que pode levar a pensar que é unha "entrada" á provincia de Lugo), nin concellos, nin freguesías... Situada nun lugar moi escarpado, atópase preto dun río.
Agora temos que esperar a que desaparezan as neves para poder achegarnos ata o lugar que coidamos nos pode dar máis dunha sorpresa.
 A Porta de Lugo (Navia de Suarna)
(Foto achegada por José de Vilarín)

A CULPA É DO OSO
Sábese que no século XIX os osos xa escaseaban en Galicia, mais aínda se podían ver algúns, ademais doutras zonas do país, nas montañas dos Ancares e do Courel.
No seu Viaje por los montes y chemineas de Galicia. Caza y cocina gallegas (1962), no capítulo Del oso filosofante y gruñón, que aún mora en los Ancares, José María Castroviejo e Álvaro Cunqueiro falan do derradeiro oso pardo (Ursus arctos) que viviu nos montes dos Ancares galegos. Din que foi un home de Castelo de Frades (Cervantes), chamado Manuel Cedrón, quen despois de meterse na gorida do plantígrado, matouno dun disparo. Contan que este home, de neno, dende a solaina do seu pazo vía os osos e os seus osiños (orgaños lle chaman por aquí) andar polos prados próximos á aldea. Descoñezo se se trata da mesma osa e unha cría, recollido nas crónicas da época, mortos na Pena Boullosa (tamén en Cervantes) no ano 1942 por un veciño da Freita. Mais, trátese ou non do mesmo suceso, o certo é que a súa extinción estaba anunciada. 
Do que non semella haber dúbidas é de que o derradeiro oso de Galicia foi abatido o 17 de xuño de 1946 por Camilo Lloves González en Coucieiro, no concello de Padrenda, "fazaña" que mesmo foi premiada polo gobernador civil de Ourense Vicente Muñoz Calero.
Oso na Fonsagrada
(Foto de Rubén García López) 

Cando xa non había remedio, os osos foron declarados especie protexida no ano 1973. Houbo que esperar máis de trinta anos para que os nosos gobernantes (despois das presións exercidas por varios colectivos) se aviñeran a devolver aos nosos montes unha especie que endexamais debeu abandonalos. Hoxe en día, afortunadamente, xa podemos ver algunhas familias de osos (aínda insuficientes) deambular por un hábitat que os seus antepasados ocuparon durante miles de anos. Si, durante miles de anos, tal como nolo testemuñan os restos fósiles atopados na Cova de Eirós (Triacastela) e nas Covas de Valdabraira e do Purruñal (Pedrafita do Cebreiro).
Mais non todo podían ser boas novas. A quen se dea unha volta polas montañas dos Ancares galegos non lle pasarán inadvertidas unhas pintadas co lema Osos Non. A conto de que esa teima contra o oso? Acaso é porque atacan as colmeas para comer o mel? Non o creo, pois polo de agora (basta ver os xornais) os poucos apicultores de distintas partes de Galicia afectados deixaron ben clariño que non están contra os osos, iso si, deixando constancia de que a Administración se faga cargo dos danos causados.
Tibias de Oso das Covas (Cova de Eirós-Triacastela) e de Oso Pardo (Pedrafita do Cebreiro)
(Foto: Xabier Moure)

A subsistencia nestas montañas nunca foi fácil, mais homes e animais selvaxes, os osos e as exterminadas pitas do monte entre eles (a derradeira pita do monte -tetrao urogallus- foi tiroteada por Fraga a principios dos anos setenta do pasado século e cuxo exemplar se pode "admirar", desecado, no albergue da Campa de Fieiró) viviron en harmonía durante milenios, cumprindo un pacto imposto pola propia Natureza que, ao fin e ao cabo, por moito que nos empeñemos en destruíla, será a que ao final marque a ruta a seguir.
Dende tempos inmemoriais, as preocupacións dos habitantes dos Ancares pasaron por loitar contra as inclemencias meteorolóxicas e a agreste orografía, pero, sobre todo, contra os abusos dos poderosos, fosen de forca e coitelo, clericais ou caciquís, que lles zugaban os minguados rendementos proporcionados polo duro traballo e tamén o sangue; un interminable Via Crucis que non conseguiu que agocharan a orella. A pesares de todas as penurias, as 580 aldeas que conforman a comarca irradiaban vida por todas partes, a pervivencia, críase, estaba asegurada. Mais a esperanza, esa ilusoria virtude teologal, foi minguando a medida que transcorría o industrializado século XX. Os investimentos prometidos polos gobernantes esquecéronse dos Ancares, tendo que esperar varias décadas para que, moi lentamente, se comezara a dotar aos pobos da montaña das infraestruturas e dos servizos máis elementais, básicos para o seu desenvolvemento (a ameaza que durante anos pendurou sobre a xente pola construción do encoro do Gran Suarna ocasionou unha considerable emigración nas terras de Navia). Mais o mal xa esta feito, as buliciosas aldeas de antano foron despoboándose, a emigración deixou baleiras casas enteiras, a estable densidade demográfica caeu en picado, sangría que lonxe de minguar foi en aumento, feito que tamén provocou o abandono das actividades agrícolas e gandeiras, recursos estes nos que se sustentaba, e se sustenta, a economía da zona.
 O Marco de Xunquiñas (Navia de Suarna-Cervantes) "locindo" unha pintada
(Foto: Xabier Moure)

Coido que non paga a pena afondar máis na cuestión, a idea que quero transmitir está clara: Non foi o oso o causante da decadencia da comarca galega dos Ancares. Tampouco a pita do monte nin o lobo, o mítico depredador protagonista de innumerables lendas, animal obxecto de culto primeiro e logo besta maldita fortemente perseguida, ata case o seu exterminio, a partir da Idade Media; da súa abundancia sabémolo polas xeiras organizadas contra eles, como as que no século XIV ordenou o arcebispo Berenguel de Landoira, mandando que unha vez por semana saísen as parroquias co cura á fronte dende o primeiro sábado de Coresma ata o 24 de xuño para dar morte aos lobos e armar os foxos.
Non amigos e amigas, os que están en contra da introdución do oso nos nosos montes non son os agricultores nin os gandeiros, son os mesmos que tamén inzan as penedas e o asfalto co de Parque Natural, non, eses que pregoan que grazas a eles se mantén o equilibrio faunístico (risa faroleira me entra), os mesmos que violentan penas, árbores e monumentos con pintadas e carteis metálicos de Coto de Caza ou Tecor Societario, eses que coas súas estrondosas e mortíferas carabinas amedoñan a humanos e animais, os mesmos que para deixar constancia da súa "fazaña" pousan sorrintes cos seus ensanguentados trofeos diante da cámara para logo colgar a foto no Facebook. Saben moi ben que si se protexen determinadas especies e se declara Os Ancares como Parque Natural acábaselles o choio.
O patético de todo isto é que as nosas autoridades fanlle o caldo a estas poderosas minorías, semella que lles teñen medo (no caso de que non pensen coma eles), ignorando, a sabendas, que se non se toman medidas urxentes para potenciar a comarca, en poucos anos aquí non ficará ninguén, converténdose entón nun couto libre para depredadores uniformados, mega-minas, motos de cross e plantadores de eucaliptos. Que tomen nota doutras zonas que lograron saír adiante grazas a poñer en valor a súa riqueza natural, que aquí é moita. Osos incluídos.

BUSCA DUN GUERRILLEIRO ANTIFRANQUISTA EN RAO (NAVIA DE SUARNA)
Segundo noticia aparecida en La Voz de Galicia o día 5 de decembro de 2014, a Asociación pola Recuperación da Memoria Histórica vai buscar no antigo cemiterio de Rao (Navia de Suarna) o corpo do guerrilleiro do Bierzo Salvador Voces Canóniga, morto nun encontro coa garda civil o día 13 de outubro de 1948. Voces formaba parte dun grupo antifranquista no que tamén estaban dous irmáns, naturais do municipio de Cacabelos, e coñecidos como Os Picafiegas, todos mortos de forma violenta. Salvador formaba parte da guerrilla antifranquista dende o ano 1937.
O bispado de Lugo xa lle concedeu o permiso á asociación para que poidan buscar a fosa anónima na que se cre foi enterrado o guerrilleiro no antigo cemiterio, hoxe en día clausurado.
Chama a atención que esta actuación se levará a cabo grazas ás achegas do sindicato noruegués O&IT Forbundet, que reúne a traballadores do sector da enerxía, as telecomunicacións e os enxeñeiros eléctricos.
 

Segundo información que me achegou Luis López Pombo, o grupo de guerrilleiros ao que pertencía Voces Canóniga, permaneceu nos montes da zona de Pedrafita do Cebreiro, As Nogais, Triacastela e O Courel dende 1936 a 1943, atopando acollida na Lagúa de Táboas (Pedrafita), mais ao seren localizados pola garda civil foron para unha casa da Porfía. Cóntase que o dono desta casa acompañaba aos fuxidos cando ían a roubar aos pobos, cubríndose a cabeza cunha media para non ser recoñecido; dise que mesmo fachendeaba na feira de Pedrafita dicindo que por moi mal que se puxese a vida, el nunca se ía ver pobre. Comentábase que a garda civil sospeitaba del polas compras abusivas de carne de porco, pementos e tomates.
Despois de marchar da Porfía, descoñécese onde foron a parar, mais crese que puideron agochar nunhas casas de Biduedo e Vilar, no concello de Triacastela. Foi o dono da casa da aldea de Vilar quen os delatou e puxo a tiro dos fusís da garda civil. Ao parecer, coa escusa de mudar de lugar, levounos a Vilavella e cando pasaban xunto o cemiterio os gardas, agochados no adro da igrexa, ametralláronnos. Un dos guerrilleiros, malferido, puido fuxir, e outro tamén logrou escapar a un prado dende onde lles berrou aos gardas: "Son (...?), vide por min, cabróns!"; cando viu que ninguén se aproximaba, berrou de novo: "Ai,, Manolito da Pedra, como nos traicionaches despois de quedar ben servido", en alusión ao veciño de Vilar. A continuación volouse a si mesmo facendo explotar baixo o seu peito unha bomba de man. O outro guerrilleiro que conseguiu fuxir chamábase Ovidio Peláez, que foi morto posteriormente durante un atraco en San Martín de Moreda, no Bierzo.
A este grupo atribuíuselles a morte o 24 de setembro de 1942, disque por vinganza, de Amadeo Ingerto López, natural da Casa da Fonte, en Fonfría do Camiño (Pedrafita do Cebreiro), cuxo funeral se celebrou o día 27 do mesmo mes con seis curas.
A fosa común dos tres guerrilleiros asasinados en Vilavella foi localizada, a indicación dun veciño, o día 23 de agosto de 2010. O día 24, o xuíz de Becerreá desprazouse ao lugar coa garda civil e os médicos forenses para autorizar o levantamento dos cadáveres. Ao día seguinte os restos foron recuperados e trasladados ao laboratorio da Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica, para a súa identificación e entrega aos familiares.
Os restos dos guerrilleiros exhumados pertencían a Félix Yánez González, alcumado O Vasco, veciño de Campelo (Arganza); Pedro Voces Canóniga, irmán de Salvador (enterrado no cemiterio de Rao), e Antonio Vega Guerrero.

A finais do mes de decembro de 2014, os membros da ARMH tiveron que parar os traballos para exhumar os restos de Salvador Voces Cadóniga xa que os veciños de Rao se opuxeron a elo. Lamentablemente,  e sen saber moi ben o porqué, hai poucos anos as sepulturas de terra foron cubertas con formigón; a obra foi custeada con cartos dos veciños.

PALLOZAS DO PIORNEDO: E CHEGOU A CHOIVA, E A NEVE NON HA TARDAR
Arredor do ano 1976, o arquitecto Pedro de Llano comezou os seus estudos e traballos sobre O Piornedo e a súa arquitectura tradicional: as pallozas. Como escribiu Manuel Rivas alá polo 2001, "daquelas, o único que levaban algúns gobernantes aos Ancares eran cartuchos de perdigón para as pitas de monte". Non existe evento sobre a recuperación das pallozas nos que non apareza a achega de De Llano. Director de Obradoiro, a primeira revista de arquitectura galega, organizou a finais dos anos setenta a exposición Arquitectura popular das serras galegas. No 1982 publicou o seu emblemático Arquitectura popular en Galicia (actualizado e reeditado por Xerais no 2006). A finais dos oitenta elaborou un proxecto de protección integral dos Ancares, coa creación dun parque natural que, como todos sabemos, non saíu adiante. Foi De Llano quen, xunto cos arquitectos Plácido Lizancos e Alfonso Salgado, comezou o salvamento da arquitectura popular do Piornedo no ano 1998. Cando a cousa xa comezaba a tomar forma, foi cesado de forma fulminante no ano 2001 polo conselleiro de Obras Públicas Xosé Cuíña. Dise que foi porque o arquitecto (ao que non lle eran alleos o paisaxismo e a antropoloxía) criticou a situación do urbanismo en Galicia e, sobre todo, o proxecto da Cidade da Cultura. Ata o seu cese, o equipo de De Llano levaba rehabilitado dezaseis pallozas, seis hórreos e outros edificios, entre estes unha antiga edificación de blocos de formigon hidrófugo sobre o que se aplicaran tratamentos exteriores e ao que se lle engadiron elementos arquitectónicos para "dignificar o seu aspecto" e que, segundo os expertos, non podía ser derrubado, feito, din, que provocou as iras de Cuíña e que, asegúrase, foi o pretexto para liscar a De Llano que foi substituído por Javier Suances como coordinador dos traballos. Este arquitecto, que continuou coa liña marcada por De Llano, foi o autor da polémica restauración do mosteiro de Santo Estevo de Ribas de Sil. Para o Colexio Oficial de Aquitectos de Galicia, os traballos de De Llano, Salgado e Lizancos obtiveran un "resultado excelente", tanto no plano arquitectónico coma no social, críticas ás que non contestou Cuíña.
Dende aquelas, de cando en vez, a posta en valor do Piornedo ocupou as noticias dos medios de comunicación. Dende principios do ano 2014, a raíz do deterioro que están a sufrir as pallozas, volve a estar no candeeiro (basta botar unha ollada aos xornais). Nós só sabemos que chegou o mes de novembro, e con el a choiva e a neve, e as pallozas, mentres Xunta e Deputación se tiran os trastes, a velas vir. 
NA II FESTA DE INVOLUCIÓN EDUCATIVA 
O domingo, día 7 de setembro de 2014, tivo lugar no castro de Santa María a II festa de involución educativa, organizada pola ANPA do CPI de Cervantes e coa colaboración do CDR Ancares e o Concello de Cervantes. O motivo da celebración desta xornada lúdico-reivindicativa, que vai pola segunda edición, foi para esixir un ensino público de calidade e contra os recortes en educación e polo futuro da Montaña Luguesa.
A ameaza de choiva (e a propia choiva) non desanimou aos participantes, que comezaron a xornada cunha camiñada dende a capital municipal, San Román, ata o castro de Santa María. Xa no idílico entorno, formado polo xácigo castrexo, a igrexa románica e unha paisaxe de fermosura inigualable, encomezaron os actos dentro do restaurado templo coa actuación duns monicreques que correu a cargo de Monicreques e Títeres. Despois do xantar, continou a festa coas actuacións musicais de Son de Cores de Becerreá, Eudomónicas de Lugo e Os Xardoais de Doiras. De seguido, o que isto escribe, tivo a honra de seren invitado para dar unha charla sobre o patrimonio arqueolóxico da comarca.
Dende o Grupo de Acción Cultural Patrimonio dos Ancares, queremos agradecer ás organizadoras e aos organizadores, ás veciñas e aos veciños e aos cativos e ás cativas esa impagable teima por loitar para poñer en valor unha comarca esquecida, unha terra, en definitiva, que se nega a morrer.
Iniciativas que sempre contarán coa colaboración do noso colectivo.





ANCARES, REPÚBLICA INDEPENDENTE 
Nos últimos meses, os medios de comunicación estanse a facer eco das chamadas de auxilio por parte da veciñanza do Piornedo ante o grave deterioro que están a padecer as pallozas. Chamamento que o Concello de Cervantes trasladou a outras administración públicas que, polo de agora, non deron solución ao problema. Mais para aqueles que levamos anos patexando a comarca galega dos Ancares, o problema non hai que limitalo só a un par de quilómetros cadrados dun territorio que ten máis de mil, onde día tras día vemos como esmorecen as súas aldeas, o seu medio natural, o patrimonio arqueolóxico e etnográfico, as súas xentes... sen que ninguén semelle térense decatado (o que non creo) de que estamos ante unha situación límite, pode que irreversible.
Ademais dunha serra, Os Ancares (ou Ancares para os que defenden que a serra tomou nome dun río) dan nome a unha comarca galega formada polos concellos de Baralla, Becerreá, Cervantes, As Nogais, Navia de Suarna e Pedrafita do Cebreiro, división territorial que cando a súa polémica creación tivo máis en conta criterios políticos ca xeográficos e culturais. Situada no oriente da provincia de Lugo, e tamén de Galicia, linda coas Comunidades Autónomas de Asturias e Castela-León, e coas comarcas galegas da Fonsagrada, Lugo, Sarria e Quiroga (O Courel). A orografía presenta marcadas diferenzas. Os cumpridos vales que podemos ver en Baralla, e en menor medida en Becerreá e As Nogais, contrastan cos pequenos vales encaixados entre as colosais montañas de Cervantes, Navia de Suarna e Pedrafita do Cebreiro onde os numerosos topónimos que levan os nomes de alto, coto, serra, pico ou teso dan idea da abrupta xeografía que durante séculos obrigou aos seus moradores, cando se retiraban as neves, a trasladarse por costentos e serpeantes carreiros a campas e alzadas, asentamentos temporais situados nas elevadas penichairas, para levar o gando e sementar o pan, o que lles permitía vivir, en continua loita coa natureza, no agreste entorno.
Ata ben entrado o século XX, as precarias vías de comunicación, moitas das cales seguían os camiños trazados en época romana, dificultaron, aínda máis, o desenvolvemento das afastadas aldeas. Acodir ao médico ou mesmo recibir a Extrema Unción no leito de morte por parte do cura non sempre era posible, tendo que ser un veciño, no caso de falecemento, o encargado de dirixir o cortello fúnebre ata a igrexa parroquial e o cemiterio.
A subsistencia nestas montañas nunca foi doada, mais á dificultade por dominar a terra, os seus habitantes tiveron que padecer os abusos dos poderosos dende tempos inmemoriais: os romanos esgotaron os filóns auríferos, os señores de forca e coitelo e os mosteiros zugaron o sangue dos labregos cos abusivos trabucos, as tropas napoleónicas arrasaron vidas e facendas, os caciques... Un longo calvario ao que, a pesar de todos os pesares, lograron sobrevivir, acostumados a resistir no Medulio da dignidade que nin a longa noite de pedra do franquismo foi quen de coutar. E neste "avanzado" século XXI as espectativas de futuro xa van máis alá da alarma, son, sexamos realistas, nulas. O sector agro-gandeiro, o único piar en que se sustenta a economía, subsiste malamente, a non tardar, as únicas vacas que poderemos ver estarán expostas nun "centro de interpretación" para desfrute de turistas, atendido, iso si, por un guía enviado dende Lugo ou Santiago porque por aquí non quedará ningún natural. Escaparate, por certo, que ubicarán no Piornedo ou no Cebreiro xa que o resto, simplemente, non existe.
 

 Non hai estatísticas ao respeito, mais se fixeramos unha enquisa sobre que lugares coñecen os que nalgunha ocasión pisaron Os Ancares lugueses, as respostas da maioría non se afastarían moito dos sitios que deseguido voua a citar. O Cebreiro sería o primeiro da lista, o esforzo de don Elías Valiña Sampedro por lle dar pulo ao esquecido Camiño Francés converteu de novo o santuario e a aldea nun referente. Logo seguiría O Piornedo ("aldea prerromana", a bautizou alguén), engaiolante recuncho cuxa posta en valor e promoción situouna no mapa. Ao terceiro posto elevariamos á Pobra de Navia coa súa apuntada ponte medieval (disque de orixe romana) e o seu castelo, en mans privadas, onde destaca unha "restaurada" torre con bloques de cemento. Compartindo o cuarto lugar, mais xa moi lonxe dos citados, poriamos os abandonados castelos de Doiras e Torés, tamén privados, e o castro de Santa María, que despois das intervencións dos anos noventa e dun lavado de cara hai poucos anos, ninguén volveu a mirar por el. Non me esquezo da torre de Doncos, e para quen coñeza a súa situación (está sen sinalizar) poida retratala dende a estrada que comunica As Nogais con Pedrafita. Deixo para o final desta listaxe de honra a ruta do río Donsal, en Becerreá, posta en valor por un grupo de persoas, case todas foráneas.
É iso todo o que poden ofrecer Os Ancares? Abofé que non, mais a realidade semella anunciar todo o contrario. Sexa primavera, verán, outono ou inverno, a persoa que transite co coche polas estradas locais e pistas que comunican as cincocentas oitenta aldeas (si, 580), ou que patexe por corredoiras, camiños e congostras, en chegado o momento hase decatar de algo que ata ese intre, engaiolado pola fermosura da paisaxe e o silencio, lle pasara desapercibido: que despois de horas e horas deambulando de aquí para acolá non se atopou con ningún outro visitante, así de literal, sen emendas nin excepcións. Perdón, esquecíame, si hai algunhas: na tempada de caza, en que centos de cazadores e todoterreos se apoderan de montes e camiños para acosar e dar morte un indefenso corzo, e cando aos "deportistas" con casco se lles dá por estragar a serra cos seus catro por catro, quads e motos de cross.
Mais, quen é o culpable de que Os Ancares sexan, non só ignorados, senón esmagados e humillados? Deixémonos de lerias, a comarca endexamais lle interesou aos políticos que nos gobernan dende Santiago ou dende Madrid (e moitos de Lugo), mesmo dubido que a maioría saiban en que parte do mapa se atopa situada. E preparémonos para o peor. Cando se poña en marcha a Lei de Racionalización e Sosteñibilidade da Administración Local que retira aos Concellos competencias, entre outras, en materia de educación e benestar social, a sangría demográfica será imparable. E sen xente non hai votos, e se non hai votos, apaga a luz maripepa, terreo ceibe para mega-minas de ouro, coutos de caza e pistas de cross. Contentos han quedar eses que enzoufan con pintadas de "Parque natural, non" o asfalto e as penedas, os mesmos que din que nunha milenaria terra de osos sobran, precisamente, os osos, a non ser, claro, que se poidan poñer no punto de mira das escopetas como lle aconteceu á pita do monte (tetrao urogallus) que foi exterminada, e que se alguén quere vela pode achegarse ata o albergue da Campa de Fieiró onde poderá "admirar" un dos últimos exemplares, desecado, tiroteado por Fraga a principios dos anos setenta do pasado século.
Non vou a negar que para evitar todo isto fan falla cartos, mais tamén vontade política, ganas de querer facer, de dicirlle aos potenciais turistas e visitantes que ademais do Piornedo e do Cebreiro hai outras cincocentas oitenta fermosas aldeas esparexidas por un territorio con vales, cotos, picos, serras, regos, regueiros, fontes, lagoas, seimeiras, aciñeirais, carballeiras, soutos, acivais, prados, campas, alzadas, fauna, muíños, aceas, ferrarías, cortíns, albarizas, pallozas, hórreos, castelos, torres, mosteiros, dúas centas cincoenta igrexas e ermidas, vinte necrópoles megalíticas con máis de corenta mámoas e antas, petroglifos, cento corenta castros, sendeiros, camiños, congostras, corredoiras, choiva, sol, neve, lendas, mitos, tradicións e historia, unha longa historia da que, se non se remedia,  non ha quedar nin a memoria.
Ou o dito, ou emprender o camiño da secesión, pretensión da que hai precedente na comarca. A finais do século XIX había unha mala comunicación con Donís, en plena serra. Esta quizais fose a razón para que o alguacil de Cervantes, Francisco Trabado Ponte, coñecido tamén como Campaín de Sabadelle, en función de axente executivo, se demorase no cobro duns recibos da contribución daquelas xentes que tiñan que pagar por traballar duramente as súas terras. Cando o alguacil chegou a Donís a cobrar os trabucos atrasados, recibiu un non por resposta en todas as casas xa que a xente, ademais de carecer de cartos, estaba farta de tanto abuso sen recibir nada a cambio. Ante a negativa, o Campaín de Sabadelle comezou a ameazar aos veciños co embargo dos seus bens. Diante do ultimatum, a veciñanza reuniuse debaixo duns carballos que había preto da igrexa e acordaron declarar a República Independente de Donís. Un home arrebatoulle os recibos ao recadador quen ameazou con acodir á garda civil de Becerreá. Á ameaza, os veciños responderon con espilo e encarceralo na capela da aldea. E alí permaneceu ata que a garda civil, ante a súa tardanza, o rescatou, poñendo fin á República.
 

 Para rematar, que fale de preferencias republicanas e non reguengas non é casual. Primeiro por convencemento (por moito que nolo queiran disfrazar, é unha institución antidemocrática e totalitaria), e logo porque na única ocasión que uns reis pasaron polos Ancares foi para roubar. Cóntase que no ano 1486, os Reis Católicos chegaron ao Cebreiro para contemplar o Santo Miragre. Dise que a raíña arrapiñou coas reliquias custodiadas no santuario mais, ao chegar a Perexe, os cabalos pararon de súpeto, negándose a continuar o camiño. O medo apoderouse da comitiva e, entón, deixaron ceibes os cabalos que, para pasmo de todos, regresaron ao Cebreiro. Foi entón cando a raíña doou os relicarios onde aínda hoxe en día se conserva o sangue coagulado e o anaco de carne, viño e pan que se transformaron pola incredulidade dun crego e a piedade dun labrego. E menos mal que descoñecían que o cáliz utilizado polo cura naquela lendaria misa do ano 1300 era, nin máis nin menos, o Santo Graal (o verdadeiro, faltaría máis!) a sagrada copa que ata trouxo de cabeza aos nazis que percorreran toda Europa na súa procura para conseguir o poder que proporcionaba ao seu posuidor. 
 

PREGÓN DA IX FEIRA DA EMPANADA DAS NOGAIS
O día 25 de maio de 2014 celebrouse a IX Feira da empanada das Nogais. O Concello, por medio do seu alcalde, tivo a deferencia de me invitar a ler o pregón, lea na que me meteron mais que lle agradecín por me elexir para pregoar un evento que ano tras ano está a consolidarse como un referente dentro das celebracións lúdico-gastronómicas de Galiza.
 

"Bos días a todos e a todas. En primeiro lugar quero agradecerlle ao Concello das Nogais e ao seu alcalde a deferencia por me invitar a pregoar esta IX Feira da Empanada.
Neste mes de maio, pecisamente, cúmprense tres anos dende a miña chegada á comarca dos Ancares. Aínda que non son natural da comarca, e nin sequera da provincia de Lugo, as miñas andainas por estas terras veñen de vello. Dende principios dos anos noventa do pasado século creo lembrar que non pasou un ano sen que me achegara por aquí, andainas que agora se converteron en case diarias o que me está a permitir coñecer tanto as súas terras como as suas xentes.
Cando o señor alcalde me propouxo ler o pregón deste ano, a miña primeira intención foi a de facer un percorrido pola máis antiga historia do concello, historia, polo demais, que aínda está por escribir. Mais axiña considerei que a plática sobre o tema puidera resultar un chisco tediosa, por non dicir aburrida, nunha xornada de lecer como a de hoxe. Matianando no asunto, pregunteime porque non falar, entón, de gastronomía, ao fin e ao cabo é o que estamos a celebrar.
Cando digo "falar de gastronomía" non me estou a referir a como se preparan as viandas, xa que, ademais dunha ousadía pola miña parte, de seguro que carrexaría as gargalladas dos presentes ao decatarse de que non teño, a pesares do interese que poño cando cociño, nin idea. Outra cousa moi distinta é, claro está, se se trata de comer... aí si me considero un experto.
Falar de gastronomía en Galiza non é só facelo dos numerosos e expléndidos manxares que temos na nosa terra, senón que se trata de toda unha cultura, de algo que vai máis alá de comer por comer. Poucas parroquias hai en Galiza que non teñan a súa festa, ben sexa adicada ao patrón ou para enxalzar algún que outro acontecemento como, no presente caso, a empanada.
Como ben sabemos, non existe romaría no noso país que non teña o seu punto culminante no xantar que ten lugar despois dos actos, relixiosos ou non, que reúnen a centos de persoas arredor das suculentas viandas. Sexan uns ou os outros, a comida e a bebida actúa como eixo vertebrador da convivencia entre os comensales. E non só nos momentos de lecer ou de troula. Ata épocas ben recentes, era habitual ofrecerlle de comer aos que velaban os defuntos nas casas, e tamén despois do enterro.
Non vou a falar aquí de todos os pratos que deron e dan fama a Galiza, cumprirían moitas horas para enumeralos todos, así que vou a referirme a dous alimentos senlleiros da nosa terra.
Para comezar, permítanme facer unha pequena homenaxe a unha das árbores que identifican tanto a comarca dos Ancares como ao concello das Nogais: o castiñeiro, árbore, pola súa importancia, que ben podería, xunto co carballo, figurar no escudo de Galiza. Que foi importante podémolo comprobar polos nomes de lugar que inzan a nosa xeografía, sen ir máis lonxe, no municipio das Nogais, na parroquia de Santo André, temos a aldea das Castiñeiras, ou o monte coñecido como Teso dos Castiñeiros. Dise que o castiñeiro chegou a Galiza traído polos romanos, se ben investigacións recentes confirman que xa poboaban os nosos montes moito antes, hai máis de 2.500 anos, na época dos habitantes dos castros de Nullán, Sinllán, Castelo, Noceda, Chao do Couso, Vilabol, Fonte do Cando, Torés, Vilaesteva ou Vilavexe; o froito, a castaña, nome que deriva de Kastana, cidade grega do Ponto onde se cultivaba, tivo grande importancia antes da chegada da pataca no século XVI procedente de Perú e Chile. Ata ben entrada a segunda metade do século XX, a castaña foi indispensable na subsistencia da maior parte das familias dos Ancares, que se complementaba con carne de xabarín, corzo, porco, etc., e tamén cocidas, con leite ou asadas; as pequenas utilizábanse para o engorde dos animais, e as que caían no camiño non se recollían, deixándoas para os pobres e os peregrinos. 
Non vou a ser eu quen lle dea leccións sobre os castiñeiros á xente da comarca, mesmo, antes de vivir aquí, ignoraba que hai varios tipos, distinguíndose, ao menos, cinco clases que levan o nome de "o bravo", "da parede", "da coruxa", "marelás" e "de cebola". Así entereime que cando os castiñeiros estaban plantados en terreos comunais, cada propietario, para recoñecer a súa propiedade, facíalles unha marca, ou que cando se compraba ou vendía escriturábase como unha propiedade máis. Canto ao froito, a castaña, din que non se poden deixar caer soas da árbore porque podrecen antes, é preciso varexalas para que se conserven máis tempo e para que o castiñeiro se fortaleza e colla máis forza para a súa reprodución.
Ademais, o castiñeiro actuou, ata non hai moito, como espazo sagrado, vinculado á morte. No cercano municipio de Navia de Suarna, na parroquia de Rao, era costume cravar unha cruz de madeira no coñecido como Castiñeiro das Cruces cando pasaba un enterro polo camiño da igrexa. O mesmo acontecía con outros castiñeiros situados nas aldeas de Murias, Meda e Robledo.
Canto á empanada, pouco se sabe sobre a súa orixe, aínda que si coñecemos que na antiga Persia, varios séculos antes de Cristo, cociñábase un prato que podía ter bastante semellanza coa empanada actual. Segundo documentos árabes, foron os gregos os que deron a coñecer a masa da empanada en Occidente; tratábase dunha especie de pasta, denominada philo, especial para poder introducirlle un recheo coas máis variadas viandas. Esta pasta era moi apreciada pola súa textura, cruxiente e fina unha vez pasada polo forno.
O coñecemento da empanada na Península parece ter a orixe hai un 1.300 anos, coa chegada dos árabes que preparaban unha especie de empanadilla de trigo rechea con carne de cordeiro, así como outros tipos, tanto doces como salgados. Foi tanto o éxito que chegou a evolucionar en infinidade de variantes, entre elas a empanada tradicional galega que nun principio elaborábase con pan de millo e logo con trigo e outros cereais. Segundo a lenda, os peregrinos sabían da súa cercanía a Santiago de Compostela ao ulir o inconfundible aroma a pan, vieiras e empanada. Foron eles os que deron a coñecer a todo o mundo as excelencias da empanada galega. O Meste Mateo, o artífice do inigualable Pórtico da Gloria da catedral compostelá, esculpiu no Pazo do arcebispo Xelmírez, no século XII, unha figura que ten nas mans o que se identifica como a primeira representación dunha empanada galega.
Na Idade Media, a preparación da empanada facíase, sobre todo, para consumo de pastores e peregrinos. Diversos alimentos previamente cociñados como ovos, carnes, mariscos, etc., metíanse nun oco feito nunha bóla de pan bastante grande previamente forneada. Co paso do tempo pasouse a fornear directamente a masa de pan co recheo dentro, como se fai na actualidade, o que lle dá ese sabor tan característico.
A empanada é, en definitiva, un dos símbolos da mellor cociña galega, saborosa e farturenta, sexa de millo, trigo ou outros cereais, rechea de polo, ameixas, bacallau, carne de porco, roxóns, chourizos ou bonito. De aí que estea considerada como o alimento galego máis universal, que se consume en calquera época do ano e imprescindible en toda celebración que se prece.
E para rematar, gustaríame que iniciativas como esta, sirvan para dar a coñecer e dinamizar a comarca dos Ancares galegos e poñela en valor. Unha comarca, que se non o remediamos, está condenada ao esquecemento. 
Moitas grazas a todas e a todos". 

IX FESTA DA PANDEIRA
O día 23 de agosto de 2014 celébrase no Piornedo (Cervantes) a IX Festa da Pandeira. Este ano está adicada a Celia do Coro, tocadora de polavías do Piornedo, onde naceu no ano 1937 na Casa do Marqués. Cando casou con 24 anos, foise vivir para a casa do seu home, en Porcís. Co tempo marcharon para Fuentesnuevas, en Ponferrada, onde vive na actualidade.
 

UN POUCO DE HISTORIA

A pandeira é un instrumento musical (que non debemos confundir coa pandeireta, moito máis moderna). Fábricase curvando unha táboa de 5-6 mm de grosor e 40-50 de diámetro que se cubre por un lado dunha pelica de cabra ou corzo. Leva varios grupos de ferreñas (cernellas dise en Donís) inseridas en furados rectangulares e alongados que se distribúen arredor do seu marco. En moitas aldeas adoitábase pintar sobre a pel un debuxo. Na comarca dos Ancares, o uso deste instrumento está intimamente ligado ao canto, sobre todo feminino que fixo florecer nesta serra unha cultura musical rica, arraizada e participativa, sendo as mulleres as encargadas de amenizar os bailes e as polavías, sobre todo no inverno que era cando había máis tempo libre. Cada aldea adoitaba ter a súa pandeira, que facían entre todas as mulleres ou pagaban a escote, relevándose para tocala ao tempo que o resto cantaba. O instrumento gardábao a moza solteira máis vella, pasándolla á seguinte cando casaba.
Quizais porque era cousa de mulleres, non era un instrumento de moito prestixio como podía ser a gaita, cuxos gaiteiros eran contratados para as festas e as vodas, feito que case provocou a súa desaparición.
 Dise que os exipcios dos tempos dos faraóns xa tocaban un instrumento semellante, mencionado na Biblia co nome de tímpano. Se ben a sú tipoloxía é diferente, os nomes da pandeira e do pandeiro galegos proveñen do latín pandorius xa que ambos os dous tiveron a mesma denominación en diferentes momentos.
Na antiga Roma sabemos do uso da pandeira ou un instrumento semellante polos frescos procedentes de Pompeia. Unha talla en pedra do século XII da igrexa de San Juan de Villaviciosa (Asturias) amósanos a súa popularidade, testemuñada tamén por un gravado procedente do galaico-portugués Cancioneiro de Axuda do século XIII.
 

A PANDEIRA DE DONÍS

Segundo recolle Juanjo Fernández, son moitas as historias que se poden contar da pandeira de Donís, aínda que hoxe pasa algo desapercibida. É un instrumento con moito arraigo e unha presenza intensa na súa tradición musical. As vodas eran unhas ocasións especiais para cantar e bailar ao son dela, igual ca outras moitas veces nas que se xuntaba a moita mocidade que houbo nas aldeas a mediados do século pasado para divertirse nas polavías, fiadas, magostos ou calquera día que se ordenaba. A pandeira é un instrumento que, dende que existe, en todos os sitios se toca cantando e marcando unha pauta para bailar. Isto xa era así nos pobos do oriente hai milleiros de anos, e tamén en Donís, Moreira e O Piornedo, así como noutras aldeas de Ancares como Murias e Coro (Navia de Suarna), e Suárbol e Balouta (León). Os xéneros musicais típicos son a Moliñera ou Muiñeira, a Jota e os Agarrados, entre os que salientaban o Pasodobre, o Valse e algún outro de carácter máis local coma o Balán tan tan (tamén Tarán tan tan, especie de rumba dos pobos de Donís).
 

A TORRE SEN DONO 
O castelo de Doncos (As Nogais), coñecido tamén como de Agustín ou da Anca, foi erixido xunto unha vía romana na segunda metade do século XV, se ben algunhas fontes adiantan a súa construción ao século XIV, e incluso ao XIII. A finais do século XIV era o seu dono García Rodríguez de Valcarce, Adiantado Maior de Galicia, señor de Sarracín (Vega de Valcarce), Corullón e Montefurado, posesións herdadas da súa nai Constanza García. A partir daquí descoñécese a quen pasou xa que no ano 1528 figuran como propiedades do señor de Sarracín o castelo do mesmo nome, e os de Vilafranca, Corullón, Cornatel, etc., mais non Doncos. No ano 1603, sendo o seu propietario Fernando de Toledo, xa ficaba medio arruinado. Ademais de intimidador símblo señorial, defendía unha das entradas a Galicia. Encaixado sobre un outeiro rochoso a 614 metros de altitude, nunha depresión formada polo río Navia, da antiga fortaleza só quedan en pé algúns restos da muralla e a Torre da Homenaxe, de planta cadrada e tres andares e un soto escavado na rocha. Ten unha altura de 24 metros e foi construída en cachotaría de lousa, agás nas xanelas que son de perpiaño. É visible dende a antiga N-VI.
Conta unha das lendas que durante a Reconquista un dos trece cabaleiros que moraban no castelo para defender aos peregrinos que ían a Compostela, viu como unha parella de cristiáns era atacada por un grupo de sarracenos. Mais, cando o árabe xa estaba a ser alcanzado polos cabaleiros, desenvaiñou o seu alfanxe e dun talo degolou á moza para que ninguén máis puidese gozar da súa beleza.
Declarada Ben de Interese Cultural (Monumento Nacional no ano 1949), a arruinada torre, abandonada dende hai séculos e cuberta pola matogueira, ameaza con derrubarse se non se toman medidas urxentes, o seu estado de degradación é tal que mesmo é un perigo para as persoas que a visitan. Mais, quen ten a obriga de velar pola súa conservación? Quen é o seu propietario? Ata non hai moito tempo críase que pertencía á Casa de Alba polo que no ano 2007 o Concello das Nogais envioulles un escrito solicitando a súa cesión e así poder acometer as obras de consolidación. A surpresa xurdiu cando os Alba contestaron que a torre non estaba entre as súas propiedades. Vendo que a torre non pertencía a ninguén, o Concello solicitou a súa propiedade, petición que lle foi denegada. Na actualidade as cousas continúan máis ou menos igual, o expediente de dominio solicitado polo Concello para poñela ao seu nome segue á espera. E mentres, este monumento sen dono cáese a cachos. A non tardar pasará a engrosar o catálogo de castelos e torres, curiosamente catalogados como BIC en Galicia, que xa non existen ou dos que apenas quedan restos.

 http://www.lavozdegalicia.es/noticia/galicia/2014/09/05/torre-doncos-dueno/0003_201409G5P6991.htm?utm_source=buscavoz&utm_medium=buscavoz

 http://elprogreso.galiciae.com/nova/361667-legado-medieval-oculto-ancares

Mais o día 1 de outubro unha noticia aparecida nos xornais chamou a nosa atención: "Un monfortino reclama a propiedade da torre de Doncos".

http://www.lavozdegalicia.es/noticia/galicia/2014/10/01/monfortino-reclama-propiedad-torre-doncos/0003_201410G1P12991.htm?idioma=galego

En efecto, o veciño de Monforte de Lemos, Antón Valcarce Losada, solicitou o pasado 22 de setembro, como herdeiro, a titularidade da torre e a finca colindante (referencia catastral polígono 66, parcela 121). Para acreditar a propiedade presentou varios documentos históricos, xurídicos e xeanolóxicos para demostrar que é o "derradeiro posuidor do vínculo dos Valcarce"
Postos en contacto con Antón, díxonos, como xa deixou claro na prensa, que a solicitude de propiedade non estaba guiada por ningún interese económico, que a única intención era buscar un recoñecemento simbólico, asegurando que se lle recoñecían a titularidade cederíanlla inmediatamente ao Concello para uso público, sen ningún tipo de compensación a cambio.
Para demostrar que a torre lle pertence, Antón, amablemente, ofreceunos toda a documentación da que dispón para a súa consulta
Asemade, temos noticia de máis reclamantes, outro de Monforte e un afincado en Madrid que, segundo nos comunicaron, van presentar a solicitude de propiedade.

http://www.lavozdegalicia.es/noticia/galicia/2014/10/02/madrileno-asegura-heredero-torre-doncos/0003_201410G2P12992.htm

A paralise administrativa que sufre a Torre de Doncos contrasta co que está a acontecer no non moi lonxano de Sarracín, en Vega de Valcarce (O Bierzo), onde as distintas administracións axiña se puxeron de acordo para poñelo en valor.

 http://www.lavozdegalicia.es/noticia/lemos/2014/10/26/mentres-non-decide-quen-e-dono-torre-doncos-e-do-estado/0003_201410M26C7993.htm

http://www.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/2014/10/26/plan-catro-bandas-salva-da-ruina-fortaleza-sarracin/0003_201410L26C10995.htm

O día 1 de xaneiro de 2015 o xornal El País tamén se fai eco da noticia. 

http://ccaa.elpais.com/ccaa/2015/01/01/galicia/1420106978_607697.html

Meses despois, o amigo Xosé A. Silvosa localizou uns documentos que desmantelan a teoría da propiedade da Torre de Doncos dos Valcarce. Na Real Chancillería de Valladolid, no arquivo de pares, hai un preito da partición dos bens de Francisca de Valcarce, nai de Juan de Luna y Hernando de Toledo. Esta é a última Valcarce de Doncos. Na páxina de linaxes de Xenealoxía do Ortegal, unha das mellores hoxendía de estudos xenealóxicos de Galicia, lese que ao final o Castelo de Doncos e o seu señorío acaba no condado de Monterrei que na actualidade é un título máis da casa de Alba.

 



E AGORA, OUTRO DONO PARA TORÉS
Dende que a principios do mes de setembro de 2014,  dende o Colectivol Patrimonio dos Ancares sacamos á luz que a Torre de Doncos, en As Nogais, non tiña dono, xa apareceron dous posibles candidatos a desputarlle ao Concello a súa titularidade.

 Pois ben, o día 25 de outubro xurdiu un novo demandante para outro ben situado no mesmo concello. E non se trata da Torre de Doncos, senón do Castelo de Torés que na actualidade está nas mans da Casa de Medinaceli quen o cedeu ao Concello das Nogais por 25 anos.

http://www.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/2014/10/25/jorge-vivero-reclama-propiedad-torre-tores/0003_201410L25C7998.htm

 

O domingo 9 de agosto de 2015, un membro da Casa de Medinaceli, o duque de Segorbe, visitou a igrexa e o castelo de Torés xunto cos directivos da Asociación de Veciños Sergio Fernández e Miguel García, interesándose polo estado do mesmo. Solicitoulle á asociación un presuposto para arranxar algunhas parte da danada Torre da Homenaxe. No ano 2014, Carmina Bolaño que vive nos Ánxeles (EE.UU.) doou 6.000 dólares para axudar á súa recuperación.
 
Colectivo Patrimonio dos Ancares
Patrimonio da comarca dos Ancares -