Entre os meses de decembro de 2023 e marzo de 2024, grazas ás imaxes do voo americano dos anos 1956-57, localizamos catro novas estruturas circulares na provincia de Lugo. Na actualidade, á vista das ortofotos, apenas debe quedar nada dos círculos xa que foron destruídos pola actividade humana. De todos xeitos, cando visitemos os sitios, procuraremos ampliar a información.
Dous localizámolos en Castrolanzán e Guimarei (Baralla), un en Pedrafita do Cebreiro, e o outro na Pobra do San Xiao (Láncara).
A parroquia de San Vicente de Lousada atópase no oeste do concello de Pedrafita do Cebreiro. Ten unha extensión aproximada de 11 quilómetros cadrados polos que se distribúen as aldeas de Chan de Pena, Lousada, Rabaceira, Santalla, Sisto e Trabazas. Limita polo norte coas parroquias de Pacios e Veiga de Forcas, polo sur e este con Riocereixa, polo este con Zanfoga, e polo oeste co concello de Folgoso do Courel. O río Lor, tributario do Sil, discorre polo sur da parroquia con dirección este-oeste. Outras correntes fluviais son os ríos e regueiros Barxa, Vilela, Valurqueiro, Riamonte, Faro, Fontes… O Lor cítase en documentos do mosteiro de Samos, baixo a forma Laure, nos anos 853, 857, 922, 932, 938, 962, 973 e 1020; Uxío Novoneyra dedicoulle varios poemas. A orografía é de montaña, salientando a Cabeza do Pico (1.194 m), O Golado, Chao do Cancelo (1.091 m), O Faial, O Abrairal, Mouzoa, O Outeiro (1.170 m), Nomeán, As Torres (1.162), Vilarín, Pena Salgada, O Millarado, Paparón, Torubio, Valdecego, Pena do Viso, Chao de Pedrafita e O Seixo Branco (1.393 m).
Na última visita comprobamos que a cabeceira parroquial construíuse ao pé dun pequeno castro (inédito) cunha medidas aproximadas de 52 x 40 metros, intuíndose un antecastro polo sur. Este tipo de asentamentos son, polo de agora, os vestixios, documentados, máis antigos da parroquia (preto da Torre temos o microtopónimo A Medorra, pero ata o presente non a atopamos). Outros castros son o de Cerracín (coñecido tamén como Serracín e Cerecín -este último identifícao así o inventario da Xunta de Galicia e o PXOM), no límite entre Lousada e Zanfoga; Vilela, entre Lousada e Noceda (Folgoso do Courel); Chan de Pena e As Torres. Segundo a lenda, ao pé do castro hai unha cova que agocha un tear de ouro. Dise que a muralla que arrodea a Chan do Castro ou Chan de Pena foi construída polos mouros. No monte coñecido como Tralocastro, ao pé do castro da Torre, disque apareceu unha ola chea de po de ouro; a medio quilómetro hai unha pena que só se pode abalar na Noite do San Xoán, quen o consegue farase rico. De época romana son as explotacións auríferas mineiras a ceo aberto do Paparón, Os Buracois e A Toca, as dúas últimas no límite co concello de Folgoso do Courel.
A freguesía era de señorío, dividíndose entre os Armesto de Vilafranca do Bierzo (documentados no século XV) e os Saco Armesto e Neira dos coutos de Pacios e Veiga de Forcas (na casa-torre de Pacios consérvase o escudo dos Armesto, Ron e Valcarce; na de Veiga de Forcas, nun escudo vese a inscrición “Os de Ron comen a este son”). No 1752 exercía o señorío Joseph Saco Armesto e Neira, agás de Chan de Pena que era couto de Josep Armesto. Entre outros tributos, os veciños tiñan que pagarlle o dereito de loitosa que percibían os señores cando morría algún dos seus súbditos. En Lousada está A Casa da Barra que conserva unha portada en arco de medio punto, e na fachada unha pedra heráldica coroada por celada.
En época moderna, a referencia más antiga que coñecemos data do ano 1669 en que o párroco de San Vicente de Lousada (do que non sabemos o nome) formaba parte do Sínodo diocesán onde se adopataban propostas, resolucións ou constitucións, tanto no eido doutrinal como disciplinar que plasmaban nas Constituciones sinoidales del Obispado de Lugo. No ano 1803, formaba parte o párroco Francisco Balcarce y Orozco.
Polos Interrogatorios do Catastro de Ensenada, celebrados no mes de novembro de 1752, sabemos que na freguesía había tres fidalgos: Juan de Llanos, Francisco Armesto e Francisco Díaz (por distintos preitos, tanto como demandante como demandado, coñécese o nome doutro fidalgo documentado a principios do século XVIII: Joseph Llano Armesto y Quiroga). Os interrogatorios tamén achegan o número de labregos (52) que traballaban como xornaleiros, cobrando por día 2 reás de vellón. Había catro viúvas, e sete pobres de solemnidade. A cabana gandeira, para autoconsumo, estaba formada principalmente por bois, vacas, ovellas, cabras e porcos. Había un batán para batanar o pano, propiedade de Juan do Campo, e oito muíños fariñeiros. Tamén había 51 colmeas, 47 das cales eran propiedade de Domingo García. Este Domingo García debía ser o máis rico da freguesía xa que tamén administraba a tenda e a taberna. Só había un crego “mercenario” (mercedario).
Debido aos temporais e as nevaradas que asolaron Galicia no ano 1852, no ano seguinte escasearon ata tal punto as colleitas que foi bautizado como “Ano da Fame” (Rosalía de Castro referiuse a estes sucesos en varias ocasións). Os prezos disparáronse o que obrigou á xente a vender as propiedades a prezo de saldo para poder comer. Para garantir a subsistencia das persoas máis necesitadas, nos Boletíns Oficiais da Provincia de Lugo do 1 e do 8 de xullo de 1853 publícanse os fondos destinados para socorro dos labregos, entre eles os da parroquia de Lousada, no primeiro asignándolle cartos (900 reás de vellón en total, con cantidades comprendidas entre os 50 e os 8 r. v.), e no segundo asígnanse as racións de comida, ascendendo a 244 ao día. Mesmo a autoridade gobernativa tivo que desplegar homes armados para evitar os roubos por parte de bandas de ladróns organizados. Foi o comezo da emigración masiva, sobre todo a América.
No mes de febreiro de 1868 finiquita o expediente para a explotación da mina de chumbo do Espíritu Santo na parroquia de Lousada porque o rexistrador non presentou o plano no prazo marcado.
O vocabulario utilizado polas administracións da época era o que era. Por edicto do 30 de marzo de 1880, o veciño Fernando do Campo López libra do servizo militar, “excluído por corto”.
A principios do ano 1911, resulta chamativa a Suscripción para tributar un homenaje a las minorías católicas del Congreso, por su labor contra el proyecto de la ley del candado. Na parroquia de Lousada, o propulsor foi o cura Pedro Cereijido. O término Lei do Candado utilizouse para designar unha lei de decembro de 1910, promovida polo presidente do Consello de Ministros español, José Canalejas, que prohibía durante dous anos o establecemento de novas ordes relixiosas. En realidade, a lei pretendía limitar o poder da Igrexa, o que lle carrexou ao presidente do goberno enemizades coa xerarquía eclesiástica e a prensa católica (tamén pretendía abrir as escolas laicas pechadas por Maura). O asasinato de Canalejas por un anarquista, que despois se suicidou, impediu que se levara a cabo.
A finais do século XIX había en Santalla unha famosa vedoira, persoa que posuía o poder de "ver" ou de adiviñar a presenza da morte ou dalgunha desgraza, triste facultade reservada a aquelas que foron bautizadas con auga bendita utilizada nun enterro ou porque o cura que lles administrou o sacramento do bautismo levaba posta unha estola que utilizara para o mesmo fin.
Ata ben entrado o século XX, na parroquia tamén “corrían os reis”, é dicir, ir de aldea en aldea cantando panxoliñas acompañados de gaitas, pandeiretas, cunchas e outros instrumentos. A comitiva ía encabezada polo Rei Maior que levaba na man un acivo; este era o encargado de recoller o que lle daban en cada casa, fose diñeiro ou viandas (chourizos, queixo, xamón...).
A igrexa parroquial de San Vicente de Lousada
Trátase dunha igrexa con nave cuberta en lousa a dúas augas. Ao templo accédese a través dun amplo torreón cadrado de tres corpos, con catro vans e dúas campás, ás que se accede por medio dunha escaleira de pedra no primeiro tramo e de madeira nos seguintes. A porta lateral está protexida por un pórtico con tres piares. A capela maior é máis elevada ca nave, cuberta en lousa a catro augas. No interior retábulos neoclásicos coas imaxes barrocas de San Pedro e San Paulo, e a Virxe co Neno do século XVI. A pía bautismal é de mármore branca. Consérvase un cáliz de prata do século XVIII. O cemiterio desenvólvese ao redor.
Na parede lateral do templo, onde se atopa o pórtico, destaca unha gran cruz da Santa Misión do ano 1900. Nunha cartela situada na intersección lese: “Se gana indulgencia plenaria visitando devotamente la cruz, y después la iglesia, el día tres de mayo, el veintinueve del mismo, y el catorce de septiembre a la Dominica siguiente respectivamente. Indulgencia de siete años y siete cuarentenas todas las veces que delante de la misma Cruz se recen siete Ave Marías. Otra de trescientos días si se añaden cinco Padre nuestros y Ave Marías en presencia de las cinco Llagas de N S J. Todas estas Indulgencias son aplicables a las almas del Purgatorio”.
A Santa Misión (instrumento da Igrexa Católica para profundizar no proceso de re-cristianización, actos que se incrementaron despois do golpe de estado fascista de 1936) celebrada en Lousada comezou o 20 de maio de 1900, coa asistencia das parroquias dos arciprestados do Courel e Triacastela: “Afluían entusiasmadas estas muchedumbres… era de ver como iban llegando de los pueblos en ordenadas procesiones que algunas traía más de cuatro horas de camino… entre los que producía un efecto sorprendente los pendones y estandartes que flameaban entre aquellos montes y tortuosos senderos, que apenas permiten al viajero fijar el pie al borde de los abismos…”. Foron recibidos polos xesuítas Fr. Juan Canalejas e Fr. Carlos Huerta. Un día os asistentes foron en peregrinación ao Cebreiro, “al santuario que custodia al Santo Milagro”. Neses días, freires franciscáns impartiron exercicios espirituais. Daquelas éra párroco de San Vicente de Lousada Pedro Cereijido Díaz.
No ano 1761 era párroco de San Vicente de Lousada Martín Teixeiro y Valcarce (había tamén un presbítero: Juan García); no 1752, Pedro Saco de Armesto; no 1803, Francisco Balcarce y Orozco; no 1880 Pedro Cereijido Díaz (no ano 1889 doou 5 pta para a construción do novo Seminario de Lugo); no ano 1908, o bispo de Lugo nomea ecónomo a Antonio Amado López; Pedro Vilela Fernández exerceu ata a súa morte o 31 de xaneiro de 1933.
No ano 1896, os herdeiros de Francisco Fernández e Juan Carrete son requiridos para pagar ao Igrexario a anualidade que adebedaban, consistente nunha galiña e 14 ferrados de centeo. O Igrexario era o conxunto de terras pertencentes a unha igrexa en que o cura levaba os décimos.
Capela do San Bartolomeu de Chan de Pena
De planta rectangular con cuberta en lousa a dúas augas. No interior imaxes do San Bartolomeu e Santa Bárbara. Pequena espadana dun van coroada por unha cruz de ferro.
Capela de Santa Bárbara da Rabaceira
De planta rectangular cuberta en lousa a dúas augas. Pórtico de acceso formado pola prolongación dos muros laterais. No crucel do tellado cruz de ferro. Sobre a porta da entrada hai outra cruz de madeira. No interior imaxe de Santa Bárbara de feitura barroca.
Capela de Santiago de Santalla
De planta rectangular cuberta en lousa a dúas augas. Pequeno pórtico a unha auga. A un dos muros adosáronlle un alpendre moderno. No interior imaxes de Santiago Peregrino e Virxe co Neno do século XVI.
Capela do San Matías de Trabazas
Planta rectangular cuberta en lousa a dúas augas. No interior retábulo barroco coa imaxe de San Matías. Na parte posterior atópase o cemiterio.
A proposta do Colectivo Patrimonio dos Ancares e a Anpa do CPI de Cervantes, durante o verán e outono de 2023, continuáronse a colocar sinais de dirección, situación e paneis informativos en varios bens patrimoniais da comarca. Desta foi no cemiterio do período neolítico dos Forniños e no campamento temporal de época romana da Cortiña dos Mouros, situados na espectacular paraxe de O Circo, entre os concellos de Cervantes (Galicia) e Valboa (O Bierzo), a case 1.300 metros de altitude sobre o nivel do mar; na Vía romana XIX, no tramo do Comeal; na necrópole megalítica da Pena dos Mouros; de dirección para os castros de Santa María, en Cervantes, e Pin, en Navia de Suarna; e nas minas de Riamonte. Para a próxima primavera está previsto que as rutas estean debidamente acondicionadas.
Estas novas actuacións súmanse ás iniciadas no ano 2021 onde, por nosa proposta, xa se sinalizaran varios bens patrimoniais da comarca (mámoas, petroglifos, castros e pontes). Os traballos están financiados polos fondos Next Generation da Unión Europea a través da subvención convocada pola Xunta de Galicia para actuacións por parte dos órganos de xestión das reservas da biosfera galegas que no caso de Lugo coordina a Deputación Provincial.
O día 18 de marzo de 2023 estivemos na igrexa de San Xoán do Mosteiro, no concello de Cervantes. O profe de Historia do IES de Becerreá, Ignacio Cabarcos, demostrou documentalmente, despois dunha longa investigación, que eiquí estivo o desaparecido mosteiro de San Salvador de Cancelada que xa estaba en funcionamento no século X. A igrexa actual substituíu a outra anterior como nolo demostran algúns restos que apareceron cando o seu arranxo. “A importancia medieval deste territorio, situado entre Pontes de Gatín e O Comeal, sería consecuencia do paso da vía romana XIX, que perviviría como unha vía principal de entrada a Galicia durante a Idade Media, un feito ata o de agora esquecido pola historiografía”. Para saber máis aí deixamos a ligazón a este completo artigo de Fernanda Follana Neira en “La Voz de Galicia”.
Interesantísimos documentos que atopamos no Archivo Histórico Nacional sobre a solicitude realizada por uns veciños de Coruxedo (Moia-Navia de Suarna) e Suárbol (Candín-O Bierzo) para a construción dun mesón-pousada no Porto de Ancares demostran que, a pesares da agreste orografía e as condicións meteorolóxicas, era moi transitado hai máis de 220 anos. Ademais da solicitude, non atopamos máis documentación que fale de se ao final chegou a contruírse. (Ver reportaxe publicado en La Voz de Galicia na seguinte ligazón).
Tanto
o lobo coma o raposo adoitan ter moitos seudónimos, e quizais sexa
Galicia onde podemos atopar máis nomes polos que son coñecidos. Ao seu
redor tecéronse numerosas historias e lendas.
O LOBO
O lobo, latín canis lupus, dotado, segundo a lenda, de poderes máxicos: quen o mira fixamente aos ollos queda enfeitizado polo poder da súa mirada. O mítico depredador protagonista de imnumerables lendas, animal obxecto de culto primeiro e logo besta maldita fortemente perseguida, ata case o seu exterminio, a partir da Idade Media. Da súa caza sabémolo polas xeiras organizadas contra eles, como as que, no século XIV, ordenou o arcebispo de Compostela Berenguel de Landoira, mandando que unha vez por semana saísen os parroquianos co cura á fronte dende o primeiro sábado de Coresma ata o 24 de xuño para dar morte aos lobos e armar os foxos (burato onde entraba o lobo e non podía saír). Manuel Valladares Núñez, no seu Diccionario gallego-castellano (1884) fala do lobo negro, Canis Lycaon, variedade, quizais, do lobo común pero máis fero, delgado, cor negra uniforme, cunha mancha branca no fuciño e outra no peito.
DENOMINACIÓNS DO LOBO NA COMARCA DOS ANCARES
O Capa Raxada (Pedrafita do Cebreiro)
O das catro patas (Cervantes e Navia de Suarna)
O das orellas dereitas (As Nogais)
O das ovellas (Pedrafia do Cebreiro)
O Outro (Baralla e Pedrafita do Cebreiro)
O Perillán (Cervantes e Pedrafita do Cebreiro)
O Perucho (Cervantes e Navia de Suarna)
O Raxado (As Nogais e Pedrafita do Cebreiro)
O Viado (Cervantes)
Unha moza de Francos (Baralla) que estaba a coidar das vacas aparecéuselle o lobo. Non a atacou, nin a ela nin ao gando, limitouse a mirala fixamente aos ollos. A muller, como entalecida, quería fuxir pero non podía. Dalí a un rato, o lobo deu media volta e marchou. A moza perdeu a fala durente meses, disque enfeitizada polo lobo.
En Doiras (Cervantes), un pai non deixou ao fillo ir a unha festa que se celebraba en Pedrafita do Cebreiro, mais o rapaz, despois de moito discutir, conseguiu o seu desexo. O pai, encabuxado, deitóulle unha maldición, dicíndolle que se tanto gostaba das mozas así andase tras das lobas. E a maldición cumpriuse. Unha noite o mozo sentiu como unha forza sobrenatural o apurraba fóra da casa, cara o monte. Cando se decatou andaba a catro patas: convertérase en lobo (o lobishome, metade lobo e metade home) que axiña encomezou a matar o gando. O pai, lembrándose da maldición, recorreu a unha meiga para que devolvera ao fillo ao seu estado anterior. A meiga díxolle que o único xeito era que o ferise, mais cunha ferida leve xa que, se era grave, morrería. E así fixo o pai que, cando se lle presentou a ocasión, cortou cun coitelo a pel do lobo. Pouco a pouco, o mozo volveu a transformase en home.
O filólogo Valentín García Yebra (1917-2010) conta en Tres viajes dialectológicos con Dámaso Alonso (Cuadernos Hispanoamericanos, 1973) as viaxes que como acompañante de Dámaso Alonso (1898-1990) realizaron aos Ancares en tres ocasións. Foi nunha estadía en Xantes (Cervantes) cando souberon que nunha das pallozas da aldea desenvolvérase un acontecemento que semellaba retrotraelos a épocas remotas. Vivía na palloza un vello con dúas fillas e dous fillos, xa maiores. A noite do suceso as dúas fillas atopábanse na casa veciña. O vello xa deitara. Manuel, un dos fillos, saíra un momento deixando a porta entreaberta. O outro, Xoán, que durmiñaba sentado nun dos escanos da lareira, non prestou maior atención á entrada dunha mastina da casa que andaba en celo, e entrou seguida de dous que a Xoán, medio durmido, lle semellaron cans, mais non lle soaban de que pertenceran ao pobo. Abriu ben os ollos, e ergueuse dun salto: Eran lobos! Regresaba entón Manuel de fóra. "Pecha a porta! -berroulle Xoán-, haiche dous lobos na casa". Ao oír ao home, un dos lobos tentou ganar a porta, mais Manuel, un xigante, logrou atrapalo. Case totalmente a escuras loitou co lobo, mais unha especie de gruñido deste fíxolle crer que era un can, e deixouno marchar. Pechou a porta, e quedou dentro o outro lobo. Os dous irmáns comezaron a perseguilo por toda a palloza. Cando fuxía, o lobo caeu sobre un dos escanos, onde case ao mesmo tempo, un dos homes suxeitouno polo rabo e o outro deulle tal golpe co mango dunha aixada que o pobre animal caeu redondo. Os da casa onde hospedaban Dámaso Alonso e Vicente García Yebra contáronlles que era raro o inverno que non entraban os lobos en Xantes, e que os osos chegaban moi cerca do pobo.
En tempos que ninguén lembra, unhas mulleres que viñan de Folgoso (Cervantes) por un antigo camiño, víronse, de súpeto, arrodeadas por unha manda de lobos. Desesperadas, e cando os lobos xa se ían botar sobre elas, gatuñaron por unhas verticais penas, decisión que lles salvou a vida. Dende aquelas, as pedras ás que subiron reciben o nome de Penas Mulleres.
Unha muller que estaba a gardar o gando na Aira dos Lobos, no Hospital (Pedrafita do Cebreiro), deu a luz unha nena. Comezou a nevar e a muller quedara sen forzas para volver á casa. Unha loba, ao escoitar os choros da nena, achegouse e deulle calor á nai e á filla ata que viñeron por elas.
Unha noite viña un veciño de Piornedo (Cervantes) de volta da Proba de Navia (Navia de Suarna) cando, de súpeto, puxéronselle diante dous lobos. O home levaba canda el un enorme coitelo e unha manta para protexerse do frío. Acurralado, envolveu a manta no brazo esquerdo e ofreceullo aos lobos, mentres co dereito agarraba con forza o coitelo. Os lobos, ao velo tan decidido a atacalos, apartáronse do camiño e deixáronno marchar.
Aconteceu nos anos corenta do pasado século XX en Estremar (Cervantes). Un día ía un mozo co gando cara o Chao da Arquela cando viu a cría dunha loba que estaba a laiar xunto o corpo morto da nai. Colleu ao lobiño e deulle leite das vacas, e así, ás agochadas, durante varias semanas. Durante moitos anos, sobre todo no inverno cando, debido ás fortes nevaradas, baixaban os lobos para procurarse a comida, o gando do home nunca foi atacado, pola contra, as mandas de lobos pasaban de longo. Á cabeza ía o lobo que salvara.
Hai moitos anos había un gaiteiro de nome Manuel González (naceu no ano 1870 e morreu no 1930), natural de A Lagúa (Asturias), poboación lindeira con Marcelín, en Navia de Suarna. Nunha ocasión, e xa moi entrada a noite, regresaba Manuel para a casa, camiñando polo monte despois de tocar nunha festa en Marcelín. Cando tiña o camiño medio percorrido, parouse a liar un cigarro, mais, cando foi a acendelo, a chama do misto alumeou a varios lobos situados case ao seu carón. Os lobos, sorprendidos pola chama, recuaron un chisco. O gaiteiro, medoñento, aproveitou para erguerse e liscar do lugar, acendendo un misto tras outro ata que se lle acabaron. Sen lume, os lobos axiña se envalentoaron. Xa en plena fuxida, Manuel tivo que saltar un muro, mais, como era noite pecha, non calculou ben e caeu ao chan. E foi iso o que lle salvou a vida. Ao caer apertou por casualidade o fole da gaita e, aínda que case non quedaba aire dentro, o roncón fixo un ruído estrano que asustou aos seus perseguidores. Manuel, que axiña se apercebeu da reacción dos lobos, dixo: "Ai si? Pois se por causa da gaita é, de gaita heivos encher". Desta maneira seguiu tocando o resto do camiño ata poñerse a salvo. Cóntase que os lobos e outros animais lle teñen moito medo ao son da gaita.
Unha foto do ano 1945 mostra un home exhibindo un lobo desecado polas aldeas de Becerreá.
Nunha noticia de El Pueblo Gallego do mes de xullo de 1978 fala da multa imposta a un home por liberar un lobo en Pan do Zarco (Navia de Suarna).
No monte da Escadela, en Vilarnovo (Cervantes), o xefe dunha facción carlista agochou os cartos destinados a pagar aos seus homes para quedarse con eles, mais o home, despois de enterralos, foi devorado por un lobo.
No monte da Chouliña, na parroquia de A Alence, enfronte de Pando, e preto do risco de penas da Serra do Rañadoiro, pero xa na vertente das Nogais, está Pena do Peido. É de forma circular, a modo de mesa camilla. Cando había rabaños de cabras e ovellas os pegureiros subíanse a ela para gardar o gando e espaventar o lobo.
No escudo do Concello de Navia de Suarna aparecen tres lobos.
Nas Fontes, na parroquia de Doncos (As Nogais), aínda se conservan os restos dun chorco dos lobos (foxo para cazar lobos). Unha vez caeron no chorco o lobo e un dos homes que o perseguía. Contan que dentro do foxo non se sabía quen estaba máis amedoñado, se o animal ou o humano, mirándose fixamente o un ao outro. Como o resto dos perseguidores non lle podían tirar as pedras ao lobo por medo de ferir ao home, tiveron que abrir a gateira. O lobo, aproveitando aquela imprevista oportunidade, saíu primeiro, evitando así a súa morte. Na actualidade o chorco está tapado debido a que nel tiñan caído varias vacas.
A romaría do Santo Milagre celébrase no Cebreiro os días 8 e 9 de setembro. Os romeiros acodían dende todas as aldeas do municipio e tamén dos concellos limítrofes. As veciñas e os veciños de Fonteferreira partían moi cedo para chegar á primeira misa, quizais para conmemorar aquel milagre acontecido no ano 1300, cando a devoción dun humilde labrego veceu a fachenda dun descrido crego. Contan que durante moitísimos anos un gran lobo, sempre o mesmo, acompañaba aos romeus dende as afóras da aldea ata as inmediacións do santuario. Aseguran que era para protexelos.
DENOMINACIÓNS DO RAPOSO NA COMARCA DOS ANCARES
O das pitas (Cervantes e Navia de Suarna)
O fillo do xitano (Pedrafita do Cebreiro)
O García (Cervantes)
O Perillán (Baralla)
O Pícaro (Becerreá)
Despois da Guerra Civil, no "tempo da fame", os mozos da parroquia de Covas (Baralla) acostumaban ir a cazar os raposos xa que, día si e día tamén, asolaban os galiñeiros. Cando cazaban un percorrían as casas anunciando: "Matamos un raposo, este xa non vai atacar as pitas". A xente, entón, dáballes unha moeda ou, a maioría das veces, ovos.
A Furada da Raposa, en Baralla, trátase dunha cova onde se agochaban os fuxidos durante e despois da Guerra Civil.
© Colectivo Patrimonio dos Ancares
Vinte e sete anos despois da inauguración da liña férrea entre Barcelona e Mataró, chegou o primeiro tren á cidade de Lugo. Foi polo San Froilán, un 5 de outubro de 1875. A prosperidade que supoñía contar con este medio de transporte contaxiouse a boa parte da provincia, incluída a que hoxe é a comarca dos Ancares. No Plan General de Ferrocarriles de 2 de novembro de 1877 propoñíase unha liña férrea que enlazara Vilafranca do Bierzo con Ribadeo. O tramo entre Vilaodriz (na actualidade parroquia da Pontenova) e Ribadeo comezou a funcionar no 1903 para dar saída por mar ao mineral de ferro e que pouco tempo despois se ampliou ao tráfico de viaxeiros. A liña ferroviaria do Ferrocarril Central Gallego, como bautizaran o proxecto, dábase por feita.
As crónicas da época falan de que esta infraestrutura sería dunha importancia vital para o desenvolmento socioeconómico desta parte da provincia de Lugo e do Bierzo, tanto pola riqueza mineral (ferro, manganeso, caliza, granito, mármore, carbón...) como madeireira (carballos, castiñeiros, nogueiras...), ademais de estratéxica en caso de guerra para o transporte de tropas dende Galicia. Iso si, a que nun principio ía ser no proxecto unha liña xeral, pasou no ano 1908 a secundaria.
Tan avanzado estaba o proxecto no ano 1911 que, ademais do estudo polos enxeñeiros dos sitios por onde iría o trazado, indicáronse os lugares onde se ubicarían estacións e aparcadoiros (resaltamos en negriña os pobos da comarca dos Ancares): Vilaoudriz, Galegos, San Xurxo de Piquín, Santalla de Piquín, Fonteo, O Cádavo, Queirogal, San Martiño de Neira de Rei, Becerreá, Guilfrei, A Alence, Vilarín do Monte, Pedrafita do Cebreiro, Veiga, Veiga de Valcarce, Ambasmestas, Trabadelo, Perexe e Vilafranca do Bierzo. O custo para os pouco máis de 150 quilómetros ascendía a 51,5 millóns de pesetas. Mesmo se falaba da construción dun ramal que enlazara a capital lucense a través de Neira de Xusá (actual Baralla) con esta liña á altura do Cádavo (Baleira).
Transcorre o tempo, e para o 23 de marzo de 1918 anúnciase a subasta das obras. Pero, a pesares das boas expectativas e o apoio das Deputacións de Lugo e León, Concellos e institucións públicas e privadas, a subasta quedou deserta.
O
contratempo sufrido non decaeu os ánimos. Dez anos despois, no 1928,
iníciase unha nova campaña. Destaca, pola súa defensa, un
presbítero berciano, don Manuel Santín, que en varios artigos
publicados na prensa da época exhorta a reclamar, por ser de
xustiza, a obra, mesmo criticando o traxecto, por perigoso, entre
Toral de los Vados e A Pobra do Brollón: "El
ferrocarril de Villafranca del Bierzo a Lugo fue incluído entre los
de interés general complementarios del plan de 1877. En el R.D.
publicado en 1924 por la Ponencia ferroviaria base de la creación
del Consejo Superior, fue consignado como complemento y ampliación
de la línea del Norte. Acorta la distancia entre Madrid-Coruña 80
quilómetros, es decir, cuatro horas menos de viaje que por la única
línea actual. Está además exento del peligro constante que amenaza
a los trenes en el trayecto de Toral de los Vados a Puebla de
Brollón. Constituye como ampliación de la línea del Norte una
doble vía; recorre importantes centros de producción de León y
Lugo, como los ayuntamientos de Trabadelo, Vega de Valcarce,
Villafranca (de León), Piedrafita de Cebrero, Doncos, Nogales,
Baralla, Lajoca, Neira y Becerreá (de Lugo). Pasa por cerca de
Cervantes, zona de importante riqueza". Fai un chamamento a "Coruñeses,
lucenses y leoneses, la ocasión es propicia. Las Diputaciones y
Cámaras de Comercio de La Coruña y Lugo deben sumarse a la comisión
que intenta exponer... la necesidad urgente de la construcción del
ferrocarril Villafranca-Lugo. No dejarle dormir más tiempo".
Sobre o papel, tamén estaba bastante avanzado o proxecto dunha vía que unira Sarria con Becerreá. Poucos anos despois, dise que pola falla de interese político, ou por un interese que bulía lonxe da "Montaña", veu o silencio, e con el o esquecemento.
Houbo algún outro intento para que o ferrocarril non se esquecera da comarca, con propostas coma un trazado dende Monforte de Lemos a través de O Courel, O Incio, Louzarela, Doncos, Vilanova, Degrada, Donís, Peliceira, Tormaleo e Cangas de Tineo para enlazar cos trens asturianos. Pero coma no caso anterior, todo quedou en augas de fregar.
BIBLIOGRAFÍA
El Ideal gallego (desaparecido)
El Noroeste (desaparecido)
El Progreso
Galicia moderna (desaparecido)
La Voz de Galicia
La Voz de la Verdad
https://ponfeblino.blospot.com: El ferrocarril de Villafranca del Bierzo a Villaodrid
www.pontenova.es: Historia de las minas de Villaodrid
A ermida do San Lourenzo atópase na parroquia de Penamaior (Becerreá), a media ladeira da Serra da Pena do Pico. Trátase dunha humilde capela de planta rectangular, de doce por seis metros, cuberta en lousa a dúas augas. No interior só conserva un altar de pedra moderno e unhas toscas pinturas murais na cabeceira, tamén modernas. Para protexela, a antiga imaxe do santo está gardada nunha casa da parroquia.
Descoñécese cando foi construída. Na segunda metade do século XIX, o historiador Villa-Amil y Castro asegura que foi erixida como eremitorio por uns monxes procedentes do mosteiro de Carracedo do Bierzo que logo fundaron o mosteiro de Santa María de Penamaior no século XII, feito que tamén testemuña a tradición oral.
Cando hai máis de seis anos os do Colectivo Patrimonio dos Ancares lanzamos a iniciativa para recoñecer unha variante do Camiño de Santiago que bautizamos como Vïa de Künig, entre a documentación que conseguimos para xustificar o paso de peregrinos por Becerreá atopamos varias referencias á capela do San Lourenzo, as máis antigas do século XVI que citan a ermida como de San Lourenzo do Ramallal, San Lourenzo do Rebolal e San Lourenzo do Rebolar. Un documento do ano 1568 infórmanos que nese ano xa se celebraban na ermida actos relixiosos en honra do santo; e outro do 1694 dinos que nas inmediacións había un cemiterio do que non quedan restos, confirmado polo periódico El Lucense en xuño de 1892 onde se di que ao seu carón había un camposanto.
Alancando no tempo, o xornal El Gallego de marzo de 1833 fala de que xunto a ermida había un campanario do que non quedan restos visibles. Por unha noticia recollida no tamén desaparecido periódico El Regional do mes de marzo de 1892, sabemos que xunto a Pena da Cruz, situada a poucos metros da capela, enterraron un peregrino.
Pola documentación de entre os séculos XVI e XIX e os xornais de entre mediados do XIX ata finais dos anos noventa do século XX, coñecemos que a romaría celebrábase inicialmente o día 10 de agosto, pasando despois aos días 10 e 11. O día principal había misa ao mediodía e despois banda de música. As persoas acostumaban levar a comida, e alí xantaban e merendaban. A prensa da época informa de "grandes merendas, tiro ao prato e festa campestre con orquestras". Á romaría non só asistían as xentes de Becerreá, tamén dos concellos limítrofes, principalmente do extinto de Neira de Suxá, a actual Baralla.
A principios do século XXI deixou de celebrarse xunto a capela, sendo trasladada para o cume de máis sona do concello de Becerreá, a Pena do Pico, organizada por radioafeccionados de Lugo no que tamén participaban os do Bierzo que incluso colocaron no sitio unha cruz de ferro, cambio polo que se ve non deu resultado xa que ao pouco tempo desapareceu.
A
parroquia de Penamaior é unha das poucas de Galicia que teñen unha
dobre advocación: Santa María do San Lourenzo de Penamaior, a primeira
relacionada co mosteiro cisterciense e o segundo coa ermida o que dá
idea da importancia que este santo, condenado a morrer na parrilla por
orde do emperador romano Valeriano o 10 de agosto do ano 258, tiña para
as xentes da zona. O que non sabemos é se foi primeiro Santa María ou
San Lourenzo, se ben hai quen conxectura que foi o segundo que lle daría
inicialmente nome á parroquia e que logo pasaría a ter dous padroados
cando a fundación do cenobio cisterciense.
A zona onde se levanta a ermida está asociada a rituais. Moitos romeiros aproveitaban para achegarse ata a cercana Fonte da Bidueira cuxas augas tiñan sona de curar determinados males. Na contorna tamén hai penas de nome evocador, como A Pedra da Vella ou dos Vellos, A Pena do Frade e A Pena dos Tres Señores, ademais da citada Pena da Cruz.
A ermida do San Lourenzo non está exenta de lendas. Veciñas e veciños da contorna tiñan escoitado que xunto a porta, debaixo dunha pedra, había un tesouro, pero ninguén o buscara porque, ou ben non crían que existira ou non querían profanar un lugar sagrado. Un día, un home que falaba en castelán, vestido elegantemente e montado nun cabalo branco, preguntou a uns labregos onde estaba a capela. Dixéronllo. Ao día seguinte comprobaron que unha das pedras fora removida e a seu carón só había un baúl baleiro.
Foi tanta a sona do San Lourenzo de Penamaior que o cura e poeta de Monterroso, Teolindo Cortiña Toural, lle adicou un poema no ano 1912.
Trátase da coñecida como Táboa de Hospitalidade de Astorga ou Pacto dos Zoelas, dúas inscricións xurídicas reflectidas no mesmo documento en datas distintas, inseridas nunha mesma prancha de bronce de 32 x 24 cm, coroada por un frontón triangular en cuxo interior aparece a data consular. O orixinal atópase no Staaliche Museem de Berlín e unha reprodución no Museo Romano de Astorga. As primeiras referencias que se teñen son as do Corpus Inscriptionum Latinarum (1869), onde indica que procede "de los confines astorganos donde fue llevada a Madrid, antes de mediar el siglo XVII; de Madrid, donde la poseía D. Lorenzo Ramírez de Prado, llevola a Roma Camilo Máximo, patriarca de Jerusalén y allí estuvo en el Museo de Bellorio, hasta que pasó al Real Museo de Berlín, donde se conserva".
A primeira das inscricións, suscrita no ano 27 d.C., renova un pacto de hospitalidade acordado entre os Desonci/Desoncos e os Tridiavi/Tridiavos, dúas gentilitas do pobo dos Zoelas: "Sendo cónsules Marco Licinio Craso e Lucio Calpurnio Pisón, o 4 das kalendas de maio, a gentilitas dos Desoncos, da gens dos Zoelas, e a gentilitas dos Tridiavos, da mesma gens dos Zoelas, renovaron o seu antigo e vetusto pacto de hospitalidade e todos eles, os uns aos outros, recibíronse na súa fe e clientela e na dos seus fillos e descendentes. Actuaron: Arausa, fillo de Blaceno; Turanio, fillo de Clouto; Dacio, fillo de Elaeso; Magilo, fillo de Clouto; Bodecio, fillo de Burralo; Elaeso, fillo de Clutano, por medio de Avieno, fillo de Pontilo, maxistrado dos Zoelas, feito en Curunda". Na segunda inscrición, do ano 152 d.C., lese: "O 5 dos idus de xullo do ano en que foron cónsules Blabrión e Hómulo a mesma gentilitas dos Desoncos e a gentilitas dos Tridiavos recibiron na mesma clientela e na mesma alianza a Sempronio Perpetuo Orniaco, da gens dos Avolgigoros, a Antonio Arquio da gens dos Visáligos, a Flavio Frontón Zoelas, da gens dos Cabruagénigos. Actuaron: Lucio Domicio Silo e Lucio Flavio Severo, en Asturica".
Resulta chamativo que este pacto se realice entre dúas partes, a dos Desoncos e a dos Tridiavos, pertencentes á mesma comunidade, os Zoelae, que se comprometen entre si a un acordo, o que deu pé a supoñer que aínda non se comezara a aplicar o esquema administrativo romano con base na Civitas. A segunda inscrición correspóndese co acto de renovación do dito pacto, feito que ten lugar nun ambiente máis romanizado, como así o testemuñan os elementos da onomástica que definen aos interesados que son os mesmos que no caso anterior e que agora actúan en conxunto e realizan pacto con tres individuos concretos, un da gens dos Orniacos e outros dous dos Zoelae. Este pacto non se trata dun acordo entre o poder de Roma e un pobo indíxena, senón que establece un acto de clientela entre gentilitates do Conventus Asturum, ratificado en Asturica Augusta.
Schulten, Bosch Gimpera, López Cuevillas, Hübner e Monteagudo, entre outros, sitúan aos zoelas cara Bragança, en Portugal (son mencionados no castro de Avelães), tese da que participan as últimas investigacións que amplían a área cara o leste, ata a Terra de Aliste, na provincia de Zamora, e Miranda do Douro. A súa capital, Curunda, onde se asinaron os pactos, estaría entre Bragança e a provincia de Zamora, cuxa área de actuación se ubicaba no Conventus Asturum, con capital en Asturica Augusta (Astorga). Curunda podería ser a citada nunha inscrición atopada nun castro preto de Rabanales de Alcañices (Zamora), e outra en Astorga, lugar onde se atopou a tábula.
Por outra parte, García de la Riega, en Galicia Antigua. Discusiones acerca de su geografía y de su historia (1904), di que, aínda que hai quen identifican aos Desoncos co Doncos das Nogais, trátase dun erro debido á analoxía de ambas as dúas voces, pois os Desoncos pertencían á xente dos zoelas (así o demostra o Pacto citado), mentres que Doncos era localidade dos Seurros. Pero este mesmo autor, tamén de forma errada, lévaos para Duancos, parroquia do concello de Castro de Rei.
A comarca actual dos Ancares estaría habitada polos Seurros Transminienses (para uns unha subdivisión interna dos Seurros, e para outros un pobo distinto), cos núcleos urbanos de Aquae Quintiae (Baños de Guntín) e quizais Timalinus (Baralla), e polos Susarros que ocuparían as montañas do Courel e do Cebreiro, con capital no Castellum Alobrigiaeco (tabulae do Courel). Polo norte terían como veciños aos Egovarros Namarinos que habitarían no Val do Masma e na Serra de Meira, polo sur aos Lemavos cuxa capital, Dactonium, ergueríase, probablemente, no monte de San Vicente do Pino, en Monforte, e polo oeste os Cóporos aos que Ptolomeo lles asigna as localidades de Iria Flavia e Lucus Augusti, que abranguerían, polo tanto, un amplo territorio. Os Seurri son mencionados por Ptolomeo (non deben confundirse co populus galaico dos Seurbi, mencionados por Plinio, pertencentes ao conventus bracarensis), e así constan nas testemuñas epigráficas: "Reburrus Ari Seurus (castello) Narelia" (Hübner, 1869), "Tridiae Modesti f(iliae) Seurr(a)e Transm(iniensi) exs (castello) Serante" (Année Epigraphique), "Q(uintius) Varius Reburri f(ilius) Maternus Seurrus Transmini(ensis)" (Arias Vilas, Le Roux e Tranoy, 1979), "Flaci interciso Seuroru(m) [?]itc Susicus" (Arias Vilas, Le Roux e Tranoy, 1979).
Segundo E. R. Luján, no seu Pueblos celtas y no celtas de la Galicia Antigua: Fuentes literarias frente a fuentes epigráficas, a etimoloxía do etnónimo Seurri é escura, mais presenta un sufixo -u(r)rus que se atopa nun conxunto de etnónimos da Galicia occidental e Asturias; di que non semella que poida tratarse dunha formación celta.
Canto aos Susarros, aparecen citados en varias epígrafes, ao que hai que sumar, segundo Correa (2002), a lenda Susarros/Susarres que se atopa en moedas visigodas coa lenda Arros/Arres [...] castellanos Paemeiobrigenses ex gente susarrorum [...] (Aannée Epigraphique), Tillegus Ambati f(ilius) Susarrus (castello) Aiobrigiaeco et Clotus Clutami f(ilius)... Susarru(s) domo Curunniace (Hübner, 1869). O citado Luján di que non resulta posible establecer a etimoloxía do etnónimo, aínda que eiquí semella de raigame celta.
Nos anos trinta do pasado século XX, o mestre do Cereixal, en Becerreá, don Gonzalo Martín March, e o estudante Blas Ferreiro, atoparon anacos de hasta de animais, ósos humanos e varias pezas metálicas, entre outras unha maza e un puñal de antenas de bronce que foi publicado polo historiador Ángel del Castillo no Boletín da Real Academia Galega no ano 1936, e que datou entre o 700-500 antes de Cristo. Mesmo existen referencias da presenza de pinturas rupestres.
Entre as decenas de covas existentes na comarca dos Ancares, esta de Furco, xunto coas de Valdavara, tamén en Becerreá, son as únicas onde se ten documentado a presenza humana na prehistoria o que as fan especialmente interesantes. Ademais, a cova está catalogada por Patrimonio dende o ano 1991 polo que goza de protección.
Xa preparamos un informe dirixido á Dirección Xeral do Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia e ao Concello de Becerreá para que se proceda á retirada do lixo, solicitándolle tamén que se acometan os traballos arqueolóxicos para estudala e poñela en valor.
Hai quen di que na Valiña, na parroquia de Agüeira (Becerreá), houbo un castelo que foi destruído polos Irmandiños durante a Gran Guerra contra a opresión dos grandes señores acontecida entre os anos 1467 e 1469. Unha das fontes documentamis máis importantes para coñecer o conflito é o Preito Taebra-Fonseca, unha arbitraxe entre o arcebispo de Santiago e logo de Toledo, Alonso III de Fonseca (1475-1534), e o seu sucesor Juan Pardo de Tabera (1472-1545). Pouco despois de chegar ao cargo, Pardo de Tabera reclamou a Fonseca dez millóns de maravedises polos danos sufridos nas fortalezas pertencentes á Mitra que o primeiro non reconstruíra.
Da
ficha de Patrimonio da Xunta de Galicia, do ano 1995, nada se saca en limpo polo que se deduce que o sitio nunca foi
visitado. No inventario de bens patrimoniais do ano 1997 do Concello de Becerreá limitáronse a recoller a ambigua ficha da Xunta. Descoñecemos quen foi o primeiro en citar esta fortaleza na
Valiña, só atopamos unha pequena mención no traballo de Manuel Vázquez Seijas, Fortalezas de Lugo y su provincia, que non achega ningún dato relevante, pola contra, fai unha errada lectura do citado preito. Por outra parte, non existen evidencias arqueolóxicas, escritas, toponímicas nin orais.
Como dixemos, cremos que a confusión vén pola mala lectura do nome, ao confundir Agüeira con Aguieira. O preito fala dunhas 100 fortalezas destruídas polos Irmandiños, entre outras a de Pena Aguieira, coñecida tamén como Torre do Mariscal, situada no concello do Páramo. Ao pertencer ao señorío dos Ribadeneira e non á Mitra, non é obxecto de interese polos preiteantes, pero tamén serán importantes as testemuñas referidas a estes casos. Así sabemos que os Irmandiños derrubaron as nove torres da fortaleza de Sarria, dos Osorio, que logo foi reedificada, e o castelo de Pena Aguieira que permaneceu destruído. O escudeiro lugués Afonso do Campo confesa que estivo no cerco que a Irmandade tivo contra Pena Aguieira, coincidindo coas testemuñas de Ares de Rigueira, Afonso Ferreiro, Lopo do Outeiro, Fernán López de Betote e Gómez Paz. O campesiño Lope de San Silvestre, vasalo do mosteiro de Samos que participou no ataque, di que a Irmandade atacou a fortaleza de Sarria "e que derrocaran della toda la cerca derredor", e que despois o conde de Trastamara "biniera con mucha gente a la villa de Sarria e comezara a corregir la dicha fortaleza que dezian era suya e despues el dho conde de Trastamara fuera con la dicha gente contra otra fortaleza que se dice la Pena Aguieira e la combatiera y derrocara por el pie porque el dicho testigo se la vio derrocar e que despues se tornara a Sarria a donde dice que se murió e que lo llebaron a Astorga". O citado Lopo do Outeiro, vasalo do señor de Pena Aguieira, deixa claro que os límites entre un e outro dominio están demasiado próximos, a menos dunha legua, o que explica que o derrubamento das fortalezas de Sarria e Pena Aguieira coincidan no tempo.
As testemuñas non deixan lugar para a dúbida: o castelo ao que se refiren é o de Pena Aguieira, no Páramo, e non ao inexistente de Pena Agüeira, en Becerreá.
Ao contrario do que acontece na Valiña de Becerreá, onde non se coñecen restos de ningún tipo, na Pena Aguieira do Páramo documentáronse restos da estrutura central da fortificación e entalladduras nas rochas onde se apoiaban as estruturas de madeira, ademais de obxectos cerámicos, metálicos e unha bóla lítica incrustada nunha viga carbonizada que corresponde a un proxectil.
O Boletín Oficial de la Provincia de León do 30 de decembro de 2020 recolle un acordo do Pleno do Concello de Candín para mudar o nome polo de Ancares. Quen apoian o cambio din que o río Ancares nace no municipio e que, polo tanto, o topónimo Ancares lles pertence en exclusiva e non á serra que separa O Bierzo e Galicia. Os detractores da denominación de Os Ancares para a parte galega alegan que o nome non se cita ata épocas recentes, concretamente ata a creación da Reserva Nacional de Caza na primeira metade dos anos sesenta do século XX. Outro despropósito, teiman, é que a Reserva da Biosfera dos Ancares Lucenses e Montes de Cervantes, Navia e Becerreá, declarada pola UNESCO o 27 de outubro de 2006, leve o nome "Ancares" na denominación. No único que podemos coincidir é que se incluíra na ficticia Comarca dos Ancares, creada a mediados dos nos noventa do século pasado, algúns concellos, medida que tivo máis en conta criterios políticos ca xeográficos e culturais.
A polémica non é nova, sexa pola denominación ou polos límites territoriais como acontece co Porto de Ancares (un orónimo) que o Instituto Xeográfico Nacional certificou no ano 2017 que está en Navia de Suarna.
Ben é certo que nos Interrogatorios do Catastro de Ensenada, celebrados nas freguesías actuais que forman o concello de Candín nos anos 1752 e 1753, case todas as parroquias figuran como parte da xurisdición real do Valle de Ancares, agás Suárbol e Valouta/Balouta que o eran da Abadía de Espinareda. No Catastro de Floridablanca do ano 1787 tamén se citan o río Ancares e o Valle de Ancares. No Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de ultramar de Pascual Madoz do ano 1835 di que o val de Ancares forma parte do partido xudicial de Vilafranca do Bierzo. Ao Valle de Ancares tamén fan alusión varios documentos, preitos maiormente (nós localizamos 17), datados entre os anos 1624 e 1833. Pero dito isto: É certo que o topónimo Ancares, tal como afirman dende o Concello de Candín, só ten a orixe no río e no val? É certo que antes da creación da Reserva Nacional de Caza de mediados dos anos sesenta do pasado século XX o nome Ancares, referido aos montes que separan O Bierzo de Galicia, non figuraba en ningún documento? Vexamos.
O nome Ancares pode derivar da raíz indoeuropea *ank, ankon en grego, e angulus en latín, que en galego deu anco, dobrar, ángulo ou revolta nun terreo, no cumio dunha montaña ou nunha enseada. Con relación a este último significado temos o topónimo Ancados, punta litoral do concello de Boiro, que formará a súa correspondente enseada (Cabeza Quiles, 1992).
Frei Martín Sarmiento (Viaxe, 1745) xa escribiu que chamaban ancos ou ancones ás curvaturas dos montes, promontorios e mesmo aos vértices e picos deses montes: “Ahora se entenderán muchos nombres gallegos de montes: el monte de Neda se llama Ancos, y el arcedianato que está hacia el Ferrol se llama Tras Ancos, el lugar que está junto al monte de Santa Tecla (di que ao mellor Ancos sexa o seu nome primitivo), sobre la Guardia y en frente de Camiña, se llama Campos Ancos, aludiendo a los dos ancos, ganchos o puntas que tiene en su cumbre el dicho monte de Santa Tecla. Y hacia Sotomayor hay otro lugar llamado Campos Ancos. Así los montes que están entre Asturias, Bierzo y Galicia se llaman Picos de Ancares, Montes Ancares, que sería lo mismo que montes ganchosos”.
O retórico latino Chirus (século IV) escribía que os hispanos non dicían cubitum (cóvado) senón anón, coma os gregos, o mesmo que San Isidoro na súa Etymologiae (627-630). No Thesaurus Linguae Latinae, un dicionario da lingua latina que abrangue dende as súas orixes ata San Isidoro de Sevilla (o proxecto, da Academia de Ciencias de Baviera, comezou no 1894 e a data de finalización prevese para o 2050), aparece ancon co significado de “ángulo nunha montaña”. En Lamas de Moledo (Viseu, Portugal), gravada nunha pedra apareceu unha inscrición latina, datada no século I d.C., onde aparece ancom lamaticom, citado por primeira vez por E. Botelho Ribeiro Pereira en Dialogos moraes sobre a fundaçao da cidade de Viseu (1630), e logo recollida por Hübner no Corpus Inscriptionum Latinarum (1869).
O etimólogo lugués Nicandro Ares Vázquez (1979) escribiu: “En nomes persoais é coñecido o do rei latino Ancus Martinus, cuxa etimoloxía está relacionada co adxectivo dialectal ancus (= Uncus), o que ten o brazo encorvado. Ancus aparece tamén na epigrafía hispánica como antropónimo. E un derivado deste é Ancetus, recollido na Lusitania... Ancetolus é outro nome persoal, derivado dos anteriores, que se atopou en terras galegas, non lonxe dos Ancares, ao parecer” (1). Continúa Ares Vázquez que “Todos estes nomes teñen como base a raíz indoeuropea *ank, dobrar, encurvar, testemuñada en voces celtas, latinas, gregas, xermánicas, etc... se ben non debemos omitir que a ela pertence tamén o término latino angulus, ángulo.
Volvendo a Ancares, só atopamos desta palabra unha alusión antiga nun documento que se atribúe ao ano 569 e que se refire aos condados asignados ao bispo de Lugo no chamado Concilio Lucense. Ao delimitar o Condado de Navia, dise que dende os Montes de Ibias viña ad Portum de Anquares. Así pois, cos presupostos filolóxicos antes apuntados, parece que hai base suficiente para dicir que Ancares sería unha palabra indíxena, equivalente a angulares, o cal corresponde perfectamente coa orografía daquela serra de xigantescos dentes picudos. Tamén Ancos é un monte picudo ou angular, con restos dun castro celta no seu monte, na parroquia de Neda (Coruña). Un nome semellante sería Angoares, parroquia do municipio de Ponteareas, situada no ángulo formado pola confluenza dos ríos Tea e Uma, evolucionando así a etimoloxía de angularis".
César Varela García (Terra e Tempo, 2012) escribe: "Seica o nome de Ancares procede dun pequeno río que estendeu o seu nome ao val e logo abrangueu aos montes circundantes... A nosa idea é que o río tomou o nome dun lugar polo que pasaba, este lugar estaría cheo de anticares, ou sexa, construcións pastorís formadas por paredes, esteos ou antas (2). Anticares > ant´cares > Ancares, sería un posible camiño evolutivo ao chamadeiro de hoxe. O que non sabemos con exactitude é que tipo de construción con antas eran ás que se referiría o topónimo. Seica, eses anticares, non sería o xeito antigo de chamar ás coñecidas pallozas? Serían simples refuxios porticados dos pegureiros do gando? Ou non serían un tipo de hórreo, construción esta que recebe nomes tan diferentes ao longo do País? Non serían, se cadra, abrigos nocturnos para o gando que pacería libre polo día? Tamén poderían ser un xeito de chamar aos montes ou terreos que estaban delimitados con divisas, que serían marcos ou antas... Da mesma orixe sería o monte de Ancos, nas terras ferrolás, que foron designadas no alto medievo como Terra de Trasancos".
O cura, escritor e historiador Antonio López Ferreiro (1837-1910) identifica o topónimo Ancares con Antares, en referencia á fortaleza de Santa María de Antares ou Autares (3) no val de Valcarce, próximo ao val de Valboa, pola transformación do "c" en "t". Joaquín Rodríguez Campos e Jesús García propoñen que o vocábulo, documentado na Idade Media, pode derivar de ancón, esquina, pero que o máis seguro é que veña de ancarius co significado de asno, animal de carga. Non falta quen o relacione con Antares, a estrela da constelación de Escorpio citada no Codex Calixtinus (século XII).
Para abondar na polémica, ultimamente hai quen acuñou "Ancares asturianos" para o concello de Ibias, aínda que como apuntou o etnógrafo Rodríguez Campos o nome ancarés lles resulte estrano.
En resumo: De onde vén o topónimo Ancares? Dun hidrónimo (río, regato...)? Dun orónimo (cordilleira, montaña...)? Nin do un nin do outro?
Visto o anterior, a continuación achegamos varios documentos que proban que o topónimo Ancares en Galicia non foi un invento cando a creación da Reserva Nacional de Caza dos Ancares, nin tampouco coa creación da Comarca galega dos Ancares.
Vexamos, entón, onde se cita o topónimo Ancares na parte galega antes desa infundada "usurpación":
1. Na España Sagrada, tomo LX, do P. Risco (1796), en Antiguedades de la ciudad y Sta. Iglesia de Lugo, achega a transcrición dun documento en latín do II Concilio de Braga, celebrado no ano 572, en tempos do rei galego Miro, presidido por Martín de Dumio. O Concilio foi confirmado polo papa Inocencio III. Baixo o título: Noticias inéditas del célebre códice de Concilios que se conservó en esta iglesia hasta su traslación a la Real Biblioteca del Escorial, y del Ms. remitido a Roma a Gregorio XIII, fala do Portum de Ancares. Que o Instituto Xeográfico Nacional certificara no 2017 que está en Navia de Suarna non resulta, neste caso, relevante, metro arriva metro abaixo queda na serra.
2. O bispo Fernando rexeu a Sé de Astorga entre o 1156 e o 1172 (século XII). Nun documento fala "de los diezmos de hierro de Ancares" que percibía pola extracción de mineral de ferro en Valouta/Balouta, Suárbol e Rao que dependían da diócese de Oviedo á que pertenceron estas tres freguesías ata o ano 1954. Por decreto dese ano da Sagrada Congregación Consistorial, en cumprimento do acordado no Concordato do 27 de agosto de 1953 entre a Santa Sé e o Goberno Español, pra axustar os lindes das dióceses dentro do posible aos das provincias civís, as dúas primeiras poboacións pasaron á de Astorga e Rao á de Lugo.
Nos Interrogatorios do Catastro de Ensenada, celebrados nas parroquias do actual concello de Candín nos anos 1752 e 1753, nin Suárbol nin Valouta/Balouta, como dixemos máis arriba, pertencían á xurisdición do Valle de Ancares, senón á da Abadía de Vega de Espinareda.
3. Eugenio de Salazar, un madrileño que exerceu de xuíz e fiscal en Galicia entre os anos 1559 e 1560, deixou escrito que os habitantes dos Ancares (referíndose á parte galega) "Viven en casas redondas porque, para que quepa la ruindad de sus moradores, la figura redonda es la más capaz...". Hai tarugos ata nas máis altas esferas!
4. Fr. Martín Sarmiento, na Viaxe a Galicia do 1745, di que os montes que están entre Asturias, O Bierzo e Galicia "se llaman Picos de Ancares, Montes Ancares, que sería lo mismo que montes ganchosos".
5. No Mapa do Bispado de Lugo (1763), de José Cornide Saavedra, lese: Montaña de Ancares.
6. No Atlas Geográfico de España (1767) de Tomás López: Puerto de Ancares.
7. No ano 1799, un veciño de Suárbol (León) e outro de Coruxedo (Navia de Suarna) solicitan permiso para a construción dun mesón-pousada no Puerto de Ancares.
8. "Carta Geométrica de Galicia: Dividida en sus provincias Coruña, Lugo, Orense, Pontevedra y subdividida en partidos y Ayuntamientos: presentada en 1834 a S.M. la Reina Doña María Cristina de Borbón por su Secretario de Estado y del despacho de lo Interior". Trátase da famosa Carta Xeométrica de Domingo Fontán, impresa no 1845, onde figura Picos de Ancares.
9. En Die halbinsel der Pyrenäen: eine geographisch-statistische monographie (A Península dos Pireneos: unha monografía xeográfico-estatística), nas páxinas 62 e 63, escrito por Moritz Willkomm no 1855, fala de Picos de Ancares.
10. En A Handbook for travellers in Spain (Un manual para viaxeiros en España), na páxina 588, escrito por Richard Ford no 1855, fala de Pico de Ancares.
11. En Storia dell armi italiane (Historia das armas italianas), escrita por Felici Turotti no 1856, na páxina 386 cita il Porto di Ancares.
12. No Mapa Itinerario Militar de España, publicado polo Depósito de la Guerra no 1865, aparece Sierra de Ancares.
13. No Itinerario descriptivo militar de España (1866), nas páxinas 220 e 221, cita Sierra de Ancares e Puerto de Ancares.
14. Na Crónica General de España. Pontevedra (1867), de Fernando Fulgosio (historiador, xeógrafo, escritor), menciona os Ancares galegos nas páxinas 13, 15 e 91.
15. En Oeuvres dramatiques de Lope de Vega (Obras dramáticas de Lope de Vega), na páxina 94, un estudo sobre Lope de Vega traducido ao francés por M. Eugene Baret no 1869, cita o Pico de Ancares.
16. No Mapa Itienrario del Distrito Militar de Galicia (1884) aparece Sierra de Ancares.
17. No Boletín de la Comisión del Mapa Geológico de España (1898) aparece Ancares (Lugo).
18. En Arqueología jurídico-consuetudinaria-económica de la región gallega (1912), o xurista Alfredo García Ramos, di "En los Picos de los Ancares (Cervantes)..., entre las provincias de Lugo, León y Oviedo, hay extensas praderas cubiertas de nieve durante el invierno...".
19. Entre 1915 e 1925 funcionou en Cervantes un teleférico, coñecido popularmente como O Cable, pra transportar madeira, construído pola Explotación Maderera de Ancares.
20. No ano 1927, comisionado e patrocinado pola Junta para Ampliación de Estudios (JAE), o botánico Luis Crespi Jaume dirixiu a "Exploración nturalista y folklórica realizada en los Ancares y montes del Invernadero". Na expedición tamén participaron Luis Iglesias Iglesias, catedrático de Historia Natural que logo publicou as súas impresións no ano 1929 (Impresiones de la excursión científica a las Sierras de los Ancares, Invernadeiro y Queixa en el mes de julio de 1927), e o botánico e xenetista Nicolái Ivánovich Vanilov, que tamén no 1929, nun libro homenaxe a Ignacio Bolívar, participou con Notas para una geografía botánica de Galicia. A exploración, que tiña como finalidade o estudo da flora, a fauna e o folclore dos Ancares e do Invernadoiro, iniciouse en Ponferrada e rematou en Pedrafita e Becerreá.
21. En Grapes and Granito (Uvas e granito), escrito pola produtora de radio e escritora Nina Epton no ano 1956, relata as penurias que pasou pra chegar aos Ancares en busca de Xosé María Castroviejo ao que atopou nunha palloza en Donís (Cervantes).
22. O filólogo García Yebra conta en Tres viajes dialectológicos con Dámaso Alonso as viaxes (en 1954, 1957 e 1962) que fixo co escritor Dámaso Alonso pra estudar a fala dos habitantes da parte galega e leonesa. Di que entre os montes de Ancares está el límite del gallego y del leonés". Na última das viaxes tamén cita os "Picos de Ancares", na zona de Cervantes.
A mención do topónimo Ancares nos xornais, referido á orografía, dende finais do XIX a mediados do XX, anterior á suposta "invención/apropiación", é abundante. Vexamos só algúns exemplos:
Revista Galicia (1-6-1861): "... y pasando por la sierra y picos de Ancares, nuestros Pirineos, nos separa por el E. de las provincias de Zamora y León...".
Diccionario gallego-castellano (1863), de Francisco Javier Rodríguez Gil: "Picos de Ancares".
El Gallego (11-3-1883): "Desde la muralla (de Lugo), vénse, en los meses de diciembre y enero, cubertos de nieve, los altísimos Picos de Ancares y la Sierra do Caurel...".
El Norte de Galicia (23-8-1902): "Picos de Ancares en Cervantes".
El Compostelano (21-9-1927): "Sierra de los Picos de Ancares, situada entre las provincias de Lugo y León".
Cultura Gallega (nº 19-20 de enero de 1937): "Los Picos de Ancares".
El Progreso (8-10-1944): "Los Picos de Ancares".
El Pueblo Gallego (3-4-1955): "Campamento de Alta Montaña en Sierra de Ancares".
(1) NicandroAres debe referisre a unha ara atopada na Pobra de Trives adicada a Navia: "NAVIAE/ANCETOLUS/AURI EXS/(C invertido) /SESM/VOTUM.../POSSIT.../Q E C").
(2) Construción megalítica de carácter funerario formada por varios ortostatos verticais cuberto por un ou varios horizontais a modo de tampa. Dolmen. Mámoas, pedrafitas e petroglifos foron reutilizados como marcos ao longo da historia.
(3) A fortaleza de Santa María de Antares ou Autares, citada no ano 1072, nada ten que ver cos castelos de Sarracín, en Veiga de Valcarce, e Valboa. Ao parecer atopábase no Castro da Veiga.
En Dereito Hipotecario, as inmatriculacións fan referencia á primeira inscrición dunha finca no Rexistro da Propiedade.
Grazas á modificación do artigo 5 do Regulamento Hipotecario durante o goberno de Aznar, entre os anos 1998 e 2015 (ano que foi derogado) a Igrexa católica inscribiu a seu nome en España, sen apenas custo (coma o coñecido caso da Mezquita de Córdoba polo que pagaron pouco máis de 30 euros), 34.961 propiedades (edificios de culto, fincas rústicas, vivendas, casas parroquiais, casas de mestres, solares, etc.). En Galicia foron 7.131, coa provincia da Coruña á cabeza (tamén do Estado): 2.669; Lugo: 1.062; Ourense: 2.017; Pontevedra: 1.383. En Galicia, deses 7.131 casos, só en 921 a Igrexa presentou outros títulos distintos á certificación eclesiástica.
O sistema rexistral do ano 1864, durante o reinado de Isabel II, equiparaba as certificacións expedidas polas Administracións Públicas coas das autoridades eclesiásticas. No ano 1946, durante o franquismo, na redacción da nova Lei Hipotecaria tamén se equiparan ambas certificacións. Pero a reforma de Aznar ampliou esa prebrenda a lugares que non eran de culto. Coma se dunha Administración pública se tratara, unha simple certificación eclesiástica era suficiente para acreditar os dereitos sobre unha propiedade. É dicir, a Igrexa xa non necesitaba probar ser a titular dos bens.
Neses 17 anos, na comarca dos Ancares a Igrexa rexistrou como súas 97 propiedades: 17 en Baralla, 46 en Becerreá, 1 en Cervantes, 0 en Navia de Suarna, 20 nas Nogais, e 13 en Pedrafita do Cebreiro. Só en 4 presentou documentación probatoria, nos 93 restantes bastou a firma da autoridade eclesiástica.
Aínda que o goberno recoñece que o 86,7% dos rexistros de inmobles en España por parte da Igrexa nese período se fixo dese xeito, non os vai anular, deixando en mans de particulares e Concellos acudir aos tribunais, posición moi criticada dende diversos sectores que din que o Estado non pode eludir a súa responsabilidade na recuperación de miles de bens de dominio público.
A continuación achéganse os bens inmatriculados entre 1998 e 2015 na comarca dos Ancares. En moitos casos non figura onde se atopan. Para máis información hai que dirixirse ao organismo correspondente do Ministerio de Xustiza ou aos Rexistros da Propiedade que son de carácter público.
BARALLA
Edificio para uso relixioso: 3 (sen especificar)
Rústico: 13 (un en Neira de Rei, o resto sen especificar)
Edificación: 1 (en Guimarei)
BECERREÁ
Edificio para uso relixioso: 12 (tres en Quintá de Cancelada, un en Ousón, dous en Cruzul, un en Vilaiz, un en Penamaior, un en Ouselle, un en Guilfrei, e outro en San Xosé que descoñecemos, outro máis sen especificar)
Rústico: 18 (un en Vilachá, un en Armesto, tres no Cereixal, un en Ferreirós de Valboa, nove en Guilfrei, un en Guillén, un en Ouselle, un sen especificar)
Solar: 2 (un na rúa Ancares e outro na Avenida de Madrid da vila de Becerreá)
Edificación: 14 (cinco en Becerreá, dous en Vilaiz, un no Cereixal, un en Cadoalla, un en Quintá de Cancelada, un en Cascallá ou Ferreirós de Valboa, un en Ouselle, un en Guilfrei, un en San Xosé que descoñecemos)
CERVANTES
Edificación: 1 (en Castelo)
NAVIA DE SUARNA
Non se recollen.
AS NOGAIS
Edificio para uso relixioso: 7 (un en Torés, tres en Doncos, un nas Nogais, un en Santo André das Nogais, un en Nullán)
Rústico: 11 (dous en Tras da Mogariña, o resto sen especificar)
Igrexa: 1 (parroquial de Santo Estevo e adro que descoñecemos)
Ermida: 1 (San Xurxo que descoñecemos)
PEDRAFITA DO CEBREIRO
Edificio para uso relixioso: 4 (Louzarela, Riocereixa, Fonfría e sen especificar)
Rústico: 7 (sen especificar)
Edificación: 2 (Louzarela e Zanfoga)
Organizado pola asociación Rente ao Couce, o 12 de decembro de 2020 programáronse unha serie de actividades para recuperar a Feira que ata o ano 1962 se celebraba o día 12 de cada mes en Becerreá. Este ano 2024, cun lustro ás costas, podemos asegurar que a celebración xa está máis que consolidada e recoñecida. Como o 12 de decembro cae en xoves, trasládase para o sábado 14. E un ano máis, a asociación fará entrega do "Foucín de honra" que nesta edición depositarán nas mans dun dos máis senlleiros embaixadores da comarca: Xosé Espín Mejía. Os nosos parabéns a Rente ao Couce e ao galardoado.
Naquela primeira edición, dende Rente ao Couce pedíronos ao Colectivo Patrimonio dos Ancares se queriamos participar cunha charla arredor da historia das feiras de Becerreá, principalmente, e da comarca dos Ancares. A verdade é que a documentación escrita e información oral da que dispoñiamos era pouca xa que o noso labor principal céntrase noutras materias, pero todo era cuestión de buscar. E así fixemos. Aínda que seguramente falta moito por recoller, cremos que co conseguido podemos facernos unha idea clara da creación e evolución das feiras e mercados no noso territorio. Dende eiquí queremos agradecer a información proporcionada por veciños e veciñas, sen esquecernos de varios documentos (algúns verdadeiras xoias) que nos doaron e cederon Hugo Pardo-Vivero Vilares e Ruth Hidalgo. Ademais dos datos históricos, tamén conseguimos facernos con varias historias, lendas e tradicións que se desenvolveron ao seu redor. A continuación deixamos a nosa intervención.
"Primeiro,
os nosos parabéns á xente de Rente ao Couce por esta iniciativa.
Para facernos unha idea sobre a orixe das feiras e mercados, comezaremos cun breve percorrido pola súa historia.
A palabra feira vén do latín feria-ae que os romanos utilizaron para designar os días de festa ou de vacacións, referíndose ao cese neses días de toda actividade civil para dedicala ao culto relixioso e ás festas que xiraban ao seu redor. Independentemente das relixións, os mercaderes intercambiaban mercadorías á saída dos templos, aproveitando as aglomeracións, o ambiente festivo e o fervor relixioso o que incrementaba na xente o ánimo do gasto. Ao ir unidas estas dúas accións, desenvolveuse en latín o verbo feriari que significaba vender e mercar na feira. Nos primeiros tempos do cristianismo considerábase pouco axeitado nomear os días da semana cos nomes dos deuses-astros paganos (martes por Marte, mércores por Mercurio, xoves por Xúpiter e venres por Venus. Aínda que se mantivo sábado e domingo, os demais días pasaron a denominarse feira secunda, tertia, quarta..., que aínda pervive no portugués: Segunda Feira, Terça Feira...). Co tempo adquiriu o significado de mercado, unha paraxe na que se expoñían animais, xéneros e outras cousas para a súa venta.
Sempre existiu a necesidade de intercambio comercial ao longo da historia, e as feiras representaron un papel fundamental nese proceso. Nos seus inicios as feiras asócianse principalmente co Antigo Exipto, a Civilización Grega ou o Imperio Romano. Foron estes últimos os que comezaron a establecer as feiras nun lugar permanente. Na antiga Roma, o Foro era o centro da vida pública, ademais de acoller os edificios máis importantes relacionados co poder, celebrábanse os discursos políticos, loitas de gladiadores, xuízos criminais, desfiles cando as vitorias militares, etc., pero na súa orixe era o lugar que acollía a praza do mercado. Tamén, segundo os Evanxeos, Xesús expulsou aos fariseos que celebraban o mercado dentro do templo. Mesmo, eiquí en Galicia, a información arqueolóxica permite coñecer que xa se celebraban intercambios moito antes do cambio de Era.
En Europa, as crónicas falan de feiras que se celebraban en Francia no século V. No século VII, a máis concorrida tiña lugar en París, arredor da abadía de Saint Denis, onde se comercializaba principalmente con viño e mel. Nos séculos XII e XIII xa se organizan feiras polo centro de Europa, Italia e Inglaterra.
En España existe unha certa rivalidade para ver de que sitio é a feira máis antiga; ao parecer é a de Belorado (Burgos), instituída no ano 1116. E a de Galicia, os investigadores inclínanse pola de Mondoñedo (as actuais San Lucas), documentada no ano 1156, privilexio que lle foi outorgado polo rei galego Afonso VII.
Como vimos, á parte do Foro Romano, as feiras en Europa nacen a comezos da Idade Media. En tempos de fame e privacións, non resultaba seguro andar polos camiños coas mercadorías para vendelas, polo que xurdiu a necesidade de buscar uns sitios seguros. Eses sitios eran os castelos e mosteiros, daí que se celebraran ás súas portas.
Canto á periodicidade, na Idade Media, xeralmente, non se celebraban de xeito mensual, senón unha vez ao ano, ou incluso cada dous como é o caso da de Medina del Campo (Valladolid) que se cita no ano 1491. Canto á duración, neste período non era coma hoxe que adoita ser dun día, daquelas duraban varios días consecutivos, durante un mes ou incluso máis. A súa organización, como pasa na actualidade, estaba regulada ao detalle. Reis, señores feudais e mosteiros, a cambio de protección, e do cobro de impostos, promovían a súa celebración. Nas Partidas do rei Afonso X o Sabio (século XIII), na Partida V di que os lugares onde se celebran feiras teñen maior riqueza e poboación, polo que dispoñen de protección real e por elo, todos os que acuden ás feiras, así como os seus bens e mercadorías, estarán a salvo e seguros, tanto na ida, como na estancia, como na volta. A finais da Idade Media, os Concellos que xa acadan un certo poder, son os encargados de organizalas, mesmo, aínda na actualidade, tal como recolle a Lei de Bases de Réxime Local, os Concellos teñen competencia en feiras e mercados.
Os conceptos de feira foron evolucionando ao longo dos séculos, pero, basicamente, eran o lugar onde se desenvolvían as actividades económicas, onde se vendían, mercaban e intercambiaban distintos produtos entre persoas provenientes de distintos lugares. Tamén foron evolucionando, adaptándose ás necesidades econónicas de cada momento. Foi tal o seu auxe que pasaron de situarse extramuros de mosteiros e castelos a uns espazos públicos que aínda hoxe en día coñecemos como Campo da Feira ou, simplemente, A Feira. Na actualidade ese concepto de feira acada outras dimensións, mesmo as hai monográficas dedicadas á compra, venta e promoción dun determinado produto: Feira do automóbil, Feira do libro, Feira do viño, etc.
Despois desta introdución, imos coas feiras de Becerreá e da comarca dos Ancares. Os primeiros pasos que seguimos para documentarnos foi recurrir aos Interrogatorios do coñecido como Catastro de Ensenada, que nas distintas parroquias da comarca tiveron lugar entre os anos 1752 e 1753, hai 270 anos. Como sabedes, o Catastro de Ensenada foi o paso previo a unha reforma fiscal cuxo propósito era a de simplificar as complicadas rentas provinciais e substituílas por unha Única Contribución para que cada un pagara realmente polo que tiña. Para coñecer as rentas das persoas era necesario averiguar todos os seus bens, sen excepción, incluídos os dos eclesiásticos e da nobreza. Como podedes imaxinar, ao final non se levou a cabo e os que máis tiñan continuaron a ser os máis favorecidos, como pasa hoxe.
Pois ben, á pregunta 29 do Catastro (o Catastro constaba de 40 preguntas, subdivididas en outras varias: as dimensións da freguesía cos seus límites, canto producía cada terreo ou animal, cantos muíños, ferrerías ou estancos había, a quen pagaban impostos, etc.), onde había que responder, entre outras cuestións, cantas feiras se celebraban nas parroquias. Sorprendeunos que das 115 existentes nos seis concellos da comarca (Baralla, Becerreá, Cervantes, Navia de Suarna, As Nogais e Pedrafita do Cebreiro) só faga referencia a un mercado en Penamaior, en Becerreá. A sorpresa non é que houbera en Penamaior, senón que nesa época non houbera nas 114 freguesías restantes. Pero que daquelas só se celebrara en Penamaior, non quere dicir que non as houbera antes, de feito coñecemos algúns documentos que falan de feiras celebradas con anterioridade.
Cando vai para sete anos (no 2015), os do Colectivo Patrimonio dos Ancares visibilizamos ante a xente e institucións públicas unha variante do Camiño Francés de Santiago que bautizamos como Vía de Künig en honor dun monxe que escribiu unha guía no ano 1495, entre a documentación que buscamos para xustificar o paso da variante pola comarca atopamos un documento do ano 1525 en que o prior do mosteiro de Santa María de Penamaior ordena que os asistentes ao mercado non entorpezan as entradas a devotos e peregrinos. Recalcamos o de peregrinos porque hai quen recentemente, cunha falta total de rigor, a pesares da documentación, empéñanse en negar que os peregrinos pasaran por Penamaior. Ver para crer. Pero deixemos a política, que tempo haberá para falar disto, e continuemos coas feiras. Por este documento intúese que a feira de Penamaior xa estaba consolidada, polo que a súa orixe debe ser moi anterior.
Noutro libriño, encardenado en vitela (pel de animal), comezado a escribr no ano 1748, os monxes de Penamaior anotaron durante algúns anos o que cobraban a cada un dos vendedores a razón do que levaban para vender, anontando o nome do vendedor e o que vendían, e na marxe dereita as cantidades en reás de vellón que lles cobraban. Os reás de vellón eran unhas moedas feitas cunha aleación de prata e cobre, se ben o contido en prata era baixo. Esta moeda foi creada no ano 1686 polo rei Carlos II. Para que vos fagades unha idea do seu valor, un real de vellón equivalía, ao cambio actual, a moito menos de medio céntimo de euro. 266 reás equivalían máis ou menos a 1 euro.
Outro documento do ano 1568 fala do pontádego que os condes de Altamira cobraban aos que querían vender os seus produtos na feira da Proba de Navia. O pontádego era un imposto que se cobraba antes de cruzar a ponte de acceso á vila. Ademais do pontádego tamén estaba a portaxe, que se cobraba ao traspasar as portas dos recintos amurallados. No Archivo General de Simancas, en Valladolid, documéntanse na Proba de Navia unha feiras no século XVI en que se vendían, mercaban ou cambiaban, entre outras cousas, viño, gando, panos e quincalla.
Nalgúns folletos publicados nos anos vinte e trinta do pasado século XX, que levaban os títulos de El Mensajero parroquial de Pedrafita do Cebreiro e El Mensajero del Santo Grial del Cebrero falan dun mercado anual que "dende tempo inmemorial" se celebraba no Cebreiro. Non achegan datas, pero supoñemos que se celebraría no mes de setembro, coincidindo coa famosa romaría. O Cebreiro, ademais de ser un dos enclaves máis famosos do Camiño de Santiago, tamén foi mosteiro que recibiu moitas doazóns e privilexios da realeza e da nobreza ao longo dos séculos. Nun dos folletos di que durante os días de feira prohíbeselles aos comerciantes vender medallas, rosarios, estampas, cera ou aceite para alumado da igrexa, cousas que só poderán vender os curas, iso si, cun incremento do prezo habitual que se utilizaría, di, en reparacións urxentes do Santuario. Un detalle curioso cando falan da cera e do aceite, din que a primeira será de abella, e o segundo de oliva xa que os que se mercaban noutros sitios non cumprían a porcentaxe litúrxica: "Sabido es de todos -remata- que a Dios no le agradan las ofertas o votos de cosa mala".
Nos séculos XV e XVI as feiras reduciron a súa intensidade, que se apón a unha serie de feitos negativos que se iniciaron coa decadencia das feiras francesas que logo repercutiron nas demais feiras europeas. Despois volveron a rexurdir con forza nos séculos XVII e XVIII, por iso chama a atención que no Catastro de Ensenada de mediados do século XVIII, en todas as freguesías da comarca dos Ancares só se mencione o mercado de Penamaior. De feito, para atopar novas referencias ás feiras da nosa zona temos que esperar 100 anos, a mediados do século XIX. Quere isto dicir que nese tempo deixaron de celebrarse feiras e mercados? Seguramente non, o máis probable é que moitísima documentación que informaba sobre elas se perdera ou aínda estea en mans particulares. Está amplamente documentado que durante a Guerra da Independencia (1808-1814), os soldados de Napoleón asolaron a comarca, queimando centos de libros e documentos do Cebreiro, Penamaior, igrexa de Baralla, Concellos, Rexistros Civís, etc. O mesmo aconteceu durante as tres Guerras Carlistas que tiveron lugar entre 1833 e 1876, sobre todo na primeira e na terceira onde houbo máis actividade na comarca. Para a documentación tamén foi letal a Desamortización do ministro Mendizábal no ano 1836, cando o Estado expropiou multitude de bens que estaban en poder das denominadas como "mans mortas", é dicir da Igrexa e das órdenes relixiosas que ao longo dos séculos foran acumulando unha fabulosa cantidade de propiedades produto de doazóns, testamentos, abintestatos, terras comunais, apropiacións e un longo etcétera. Conventos e mosteiros foron expoliados e vendidos a particulares o que supuxo que se perdera gran parte desa documentación da que falamos.
Despois de que os monxes, debido á Desamortización, abandonan o mosteiro, a feira deixa de celebrarse. Por unha noticia que recollemos do desaparecido periódico El Eco de Galicia do 14 de febreiro de 1889, sabemos que a feira de Penamaior pasa a celebrarse cada terceiro domingo de mes en Becerreá, pero a partir de abril dese mesmo ano celebrarase o día 19. Xa sabemos, entón, cando se instituíu a actual feira do 19: no mes de abril de 1889, hai 131 anos.
Pero as datas dalgunhas feiras eran cambiantes. Trinta e un anos despois, no Calendario Gallego do ano 1920, que se autodenominaba como "relixioso, profético, astronómico, recreativo, popular e barato", vemos que as feiras de Becerreá celébranse o primeiro domingo e o día 19. No mesmo Calendario do ano 1922, di que as feiras celébranse o primeiro domingo e os días 10 e 19. E no Calendario do ano 1925 o 3 e 19, ademais de mercado todos os sábados. No mesmo Calendario de 1925 tamén nos achega que se celebraban dúas feiras anuais, unha o terceiro domingo de setembro e outra o tres de outubro.
Así que, polo dito, sabemos que as feiras actuais, do 3 e 19, instituíronse no mes de abril de 1889 a do 19, e principios dos anos vinte do pasado século a do 3.
Malia o anterior, un acordo do Concello de Becerreá do 21 de xullo de 1870 refírese a un mercado dominical que se celebraba os domingos, ignorando canto tempo durou e ata cando. No mes de decembro de 1935, o Ministerio de Traballo, Xustiza e Sanidade, a petición do Concello (que recoñece a inexistencia de documentación escrita), despois das testemuñas de varias persoas dos pobos de Quintá, Lamas, Erbón, Vilouta, Ferreiros de Valboa, Guilfrei, O Cereixal, Furco, Agüeira, Morcelle, Guillén, Becerreá e Saa, ademais, de entre outros, catro párrocos do municipio, que recoñeceron a súa tradicionalidade, autoriza a celebración de dito mercado, coa apertura dos establecementos comerciais de 9 a 14 horas, que conlevaba a obrigatoriedade de darlle descanso aos dependentes durante as 24 horas seguintes. Esta petición xa está documentada, ao menos, dende o 1925.
Agora
imos coa feira do 12, esta que celebramos hoxe. A primeira referencia
atopámola o día 12 de abril de 1873, un sábado, durante a Terceira
Guerra Carlista, cando a partida do carlista Núñez Saavedra, natural de
Vilarín (As Nogais), aproveitando a feira de Becerrreá asalta o Xulgado
Municipal. Nós, ao menos, non volvemos atopar referencias. O que si é seguro é que esa feira do 12 deixou de celebrarse nalgún momento.
Pero no periódico El Progreso do 14 de outubro de 1951 lemos que o Concello, por iniciativa de varios veciños, establece de novo a feira do 12, o que indica que no seu momento tivo certa repercusión. Polas noticias da prensa, ao menos, as primeiras, foron todo un éxito.
No mesmo xornal do 11 de novembro do mesmo ano as empresas Montaña, La Directa e Transportes Lucenses anuncian un servizo de ómnibus para asistir á feira do 12.
En noticias posteriores recóllese que a algunha feira do 12 asistiron compradores de León e mesmo de Andalucía, polo que a súa importancia debeu ser grande. Esta feira do 12 durou 11 anos. En El Progreso do 16 de xuño de 1962 di que debido á desidia foi perdendo importancia. Ese mesmo ano debeu desaparecer.
Ademais das feiras de Penamaior, A Proba de Navia, O Cebreiro e Becerreá, documéntanse varias feiras na comarca dos Ancares que reproduce, entre outros, o Anuario del Comercio de 1886: as de Baralla os días 3 e 3º domingo, e ás de Pedrafita do Cebreiro o 5 e 21, máis unha anual. A anual de Pedrafita do Cebreiro tiña unha gran sona, ao longo dos anos a prensa dá conta de que era onde se facían máis transacións de gando de Galicia. Houbo feira importante en Doncos (As Nogais), citada a finais do século XIX, que debeu durar ata principios dos anos sesenta do século XX. En Cervantes celebráronse en Seixas, Quindous, A Ribeira, Vilanova do Pedregal ou San Martín das Canadas (Seixas contaba con dúas tabernas, casa de comidas e tamén cunha funeraria). En Baralla as de Neira de Suxá e Sobrado do Picato. Outra importante foi a de Paradela, en Navia de Suarna; no ano 1921 a Deputación de Lugo concedeu 58.803 pesetas con 33 céntimos para a construción do camiño dende A Proba de Navia ata a feira de Paradela; e no ano 1918 solicitouse de utilidade pública este camiño. O día 8 de abril de 1881, o Concello de Navia de Suarna aprobou unha proposta conducente a crear unha feira estable en Rao debido á importancia da súa cabana gandeira, iniciativa que non chegou a consolidarse; no ano 1932, os veciños de Rao solicitaron a restauración da mesma pero a petición non saíu adiante.
Nos distintos periódicos da época (La Voz de la Verdad, el Regional, El Correo de Lugo, El Eco de Galicia, Heraldo de Galicia, El Lucense, El Pueblo Gallego, etc.) tamén recollemos os prezos que se pagaban polos distintos produtos. Así sabemos, por exemplo, que no ano 1898 o ferrado de castaña seca pagábase a 13 ou 14 reás. No 1900 unha vaca custaba 250 pesetas, un tenreiro 100, unha cabra 8, un cabrito 4, unha galiña 1 peseta, unha ducia de ovos 45 cts, e unha libra de queixo do Cebreiro 75 céntimos. No 1924 os ovos pagábanse a 3 pta., os polos a 2,50, as galiñas a 4, a parella de gando vacún a 1.250 pesetas, e o porco a 60 pta. a arroba. Ao longo dos anos son habituais as queixas dos labregos e gandeiros pola baixada dos prezos, o que lles ocasionaba graves prexuízos.
As feiras tamén intentaron modernizarse. Nos Estatutos do Sindicado Agrícola de Navia de Suarna, facilitados por Henrique Fernández-Mon, fundado no ano 1924, fala de instalar na feira unha báscula para o gando para poder vendelo ao peso e non a ollo.
Ademais dun evento económico, as feiras tamén o eran social, como a asistencia á misa os domingos, as festas patronais ou os enterros, eran o lugar onde se relacionaba a xente, mesmo do Campo da Feira é de onde saían os autocares para asistir aos enterrerros, ou onde os políticos ían facer campaña.
E arredor das feiras tamén se desenvolveron multitude de historias, lendas e tradicións, unhas curiosas, outras cómicas, e un bo número tráxicas. Como o tempo se bota enriba, e hai que dar paso a outras intervencións, só imos citar algunhas.
Ademais de tratar co gando, tamén se "trataba" co futuro das persoas, como o amaño dos casamentos sen a intervención da parella, sobre todo da muller; son os coñecidos como "casamentos de trato". Nunha feira celebrada en Seixas (Cervantes) os cabezas de familia dunhas casas de Piornedo e Degrada acordaron casar ao fillo é á filla. Ao día seguinte o de Piornedo foi co fillo a Degrada para formalizar o día da voda. O fillo, o primeiro que fixo ao chegar á casa da pretendida, en vez de ir ver a ela foi directamente á corte a ver as vacas e os bois. Á moza, evidentemente, non lle gustou aquilo e díxolle que se casara cos bois e coas vacas. Isto aconteceu nos anos sesenta do pasado século XX.
As liortas tamén eran frecuentes, documéntanse por ducias, moitas co uso de navallas e paus, e incluos de pistolas como, por exemplo, a acontecida no mes de abril de 1903 na feira de Becerreá ou en decembro de 1912 na da Proba de Navia. O Portelo é unha poboación, hoxe en día abandonada, situada entre O Bierzo e Cervantes. Ata mediados do pasado século XX era o sitio de paso para asistir ás feiras de Pedrafita do Cebreiro, Cervantes, Becerreá e Veiga de Valcarce. Un día houbo unha discusión por unha partida de cartas entre dous homes que fixeran noita nunha venta do Portelo para o día seguinte ir á feira. Un deles morreu a estacazos, feito que ocasionou un conflito xurisdicional sen precedentes entre a xustiza, e todo porque o morto caeu nos dous territorios, quedándolle os pés nun lado e a cabeza no outro. Os xulgados de Galicia e León non se poñían de acordo para ver quen levantaba o cadáver. A expectación medraba co trancorrir das horas. Ao final foron os máis vellos da zona os que deron a solución: Galicia tiña que facerse cargo porque fora onde lle quedaran os pés ao morto. Razoouse así porque dicían que os pés ían sempre para onde lles mandaba a cabeza.
Por un documento do ano 1602 sabemos os camiños que utilizaban os do Bierzo para asistir ás feiras de Cervantes e Penamaior. Por el coñecemos que utilizaban o camiño que, procedente de Ransinde e A Braña, entraba en Galicia polo Comeal, en Cervantes, ruta que denominan como Camiño dos Romanos ou do Real (ao seu carón pasa o rego do Real). Tamén nos achega que o camiño dende O Comeal ata Pedrafita do Cebreiro coñecíase como Rudeira da Golada. Estes camiños utilizáronse ata mediados do pasado século XX, tanto para asistir ás feiras da parte do Bierzo como de Galicia. Por outra parte, informa que nas Pontes de Gatín, en Becerreá, había unha pousada. No Comeal consérvase un tramo da Vía Romana XIX (o único catalogado por Patrimonio na comarca), e a raíz duns lumes acontecidos no ano 2018 na Braña (O Bierzo), saíu á luz un impresionante tramo de máis de dous quilómetros, ademais de abundante material tegulario. As Pontes de Gatín situábase xunto a Vía Romana XIX, en cuxas inmediacións estaría a mansión de Pons Neviae do Itinerario de Antonino.
O xenial Álvaro Cunqueiro, na súa non menos xenial Escola de Menciñeiros, narra a historia dun tal Xil que era xastre, pero tamén curandeiro ("xastre de enfermos", lle chama). Ía ver a un e dicíalle á familia que nada había que facer, que o enfermo íase, e preguntaba se tiña traxe novo, e se non o tiña Xil ía a Lugo, Vilalba ou Mondoñedo, mercaba un corte tirando a escuro, e facía o traxe que só se poría o enfermo cando chegase a defunto (era habitual facerlle un traxe novo para enterralo, incluso se utilizaba o das festas ou o da voda). Un tal Moure, de Navia de Suarna, ao que segundo Xil as súas grandes orellas lle viñan dun susto que lle dera un lobo cando era neno, curou cando xa estaba despachado de todo, é dicir, cando ía morrer. E entón gastou o traxe que lle fixera Xil, e as xentes, nas feiras da Proba de Navia, pedíanlle permiso para tocarlle a chaqueta porque iso lles daba sorte.
Na feira de Vilanova do Pedregal, en Cervantes, había unha praca na porta do estanco que dicía: "Consulta do médico martes, venres e días de feira", actividade que compartía con curandeiros que soían ter máis pacientes que o propio médico.
A desaparecida feira de Seixas, en Cervantes, foi unha das máis importantes da comarca dos Ancares, tanto que ata mesmo lle dedicaban poemas. Este, escrito por Antonio Carvajal en Vilafranca do Bierzo no ano 1905, usa o galego e o castelán.
O 19 de xullo de 1936, día de feira en Becerreá, e un día despois do golpe de estado fascista, os republicanos convocaron unha folga xeral e unha manifestación, entrando na igrexa de San Xoán porque o clero apoiaba abertamente aos golpistas. O cura e o sacristán pediron a intervención dos falanxistas que non causaron unha masacre grazas ao brigada do posto da garda civil de Becerreá, Balbino Baliño, que despois foi denunciado por un famoso falanxista local por aliarse cos "roxos". Antonio Somoza Cayado, na súa tese doutoral, di que nos últimos meses de 1936 producíronse na comarca diversos abusos públicos contra mulleres, como o caso dunha muller que foi exhibida en roupa interior polos falanxistas na feira de Becerreá.
No ano 1931, nas feiras practicábanse xogos prohibidos como un, que valéndose de tres cascos de cervexa, facían ver que unha gran bola aparecía nun envase ou noutro. Un veciño de Foxos foi detido pola garda civil na feira de Pedrafita, incautándolle 60 pesestas.
Ademais dos curandeiros, ás feiras tamén acudían fotógrafos ambulantes, botadoras de cartas, adiviños e outras persoas que mostragban distintas habilidades para ganar algunha moeda. Henrique Fernández-Mon achegounos que á feira da Proba de Navia adoitaban acudir un cego delgadiño e a súa muller, que ao contrario que o seu home era moi gorda. Eran de Ourense e cantaban coplas. Unha das coplas de cego chamaba a atención porque falaba de que tres mulleres de Burón, na Fonsagrada, caparan a un mozo porque violara a unha delas. Ao rematar coas coplas, o cego e a muller ían á taberna de Pardo e ela subíase a unha báscula, e os clientes, entre chanqueiro e chanqueiro, apostaban para adiviñar canto pesaba. Triste pero certo.
Para non alongarnos máis, concluímos coa orixe do nome da vila de Becerreá. Segundo os etimólogos din que procede dunha vila Becerreana ou Becerriana, derivado dun propietario de orixe latina que antendería polo nome de Becerianus ou Bicerianus. Pero a lenda asegura que debe o nome a un feito acontecido durante unha das feiras que se celebraban na vila. Ía un vecín co seu becerro á feira cando un neno lle lanzou unha pedra ao animal. Tal foi a dor que lle produciu que o becerro deu un salto e púxose a correr detrás do cativo sen que ninguén conseguira deteñelo. Chamaron entón ao alcalde, home valente e astuto, dicían, quen conseguiu amansalo e devolvelo ao seu dono. Nas primeiras xornadas de Arqueoloxía e Historia dos Ancares que a Anpa do CPI de Cervantes e o Colectivo Patrimonio dos Ancares organizada pola Anpa do CPI de Cervantes e o Colectivo Patrimonio dos Ancares, o profesor Antonio Rodríguez Colmenero dixo que non lle resultaba estraño que o nome de Becerreá tivera que ver coas representacións do coñecido como Relevo de Vilarín (apareceu cando as obras da autovía no 1999), do século I ou II d. C., onde se ven un touro, unha vaca e un becerro.
Está claro que neste século XXI as feiras xa non son, nin de lonxe, o que eran. O factor que está a rematar con elas é a crecente internacionalización, xa que se converteron nun elemento fundamental dos intercambios comerciais entre os distintos países, o que coñecemos como Globalización, esa que nos vende o gran capital como o remedio a todos os males, onde os mastodontes empresariais están a capitalizar todo o mercado. O gandeiro, o labrego, o pequeno produtor ou comerciante, e tamén o consumidor, pouco poden facer. Din que con isto do virus o rural pode recuperar parte do perdido. Non nos enganemos, de seguro que xa teñen todo ben planificado para que iso non pase.
Isto é todo, para a próxima máis. Moitas grazas pola atención".
© Colectivo Patrimonio dos Ancares
Francisco Gómez Gómez, coñecido como Fuco Gómez, naceu en Montaña da Agra (Becerreá) o día 9 de xullo de 1895. Sendo neno embarcouse como polizón nun barco con destino a Cuba onde chega no 1913.
ORGANIZAN:
No pasado mes de agosto de 2017, a Xunta de Galicia concedeu unha axuda de 50.000 euros aos concellos das Nogais, Becerreá, Triacastela, Láncara e O Corgo para a colocación de paneis informativos e sinalización dos elementos de interese que se poden atopar durante o percorrido do Camiño Real que enlazaba coa Meseta ao seu paso por estes municipios. O Camiño Real de Galicia (Madrid-A Coruña) foi aprobado por Real Decreto no ano 1761, durante o reinado de Carlos III.
Estas vías de comunicación proxectáronse para dotar ao país dunha rede de camiños permanentes, deseñados para permitir o paso dos carruaxes da época en ambas direccións, unindo Madrid coas poboacións máis importantes, ademais de unir entre si outros pobos.
A medición dos Camiños Reais realizábase a través de leguarios, fitos permanentes que indicaban unha dirección e unha distancia determinada. Esta sinalización por medio de postes viña de época romana coa colocación de miliarios para indicar as distancias. En España, a legua quedou establecida no século XVI en 20.000 pés que equivalían a 5.572 metros.
A maior parte dos leguarios desapareceron, na provincia de Lugo só se conservan tres completos: dous no concello do Corgo (en Gomeán e Laxosa) e outro en Garabolos, xunto o parque de bombeiros da capital da provincia.
Pero, ademais dos anteriores, consérvase o fragmento doutro na Ferrería, no concello das Nogais. Mostra unha inscrición, bastante deteriorada, onde se le: "A LA (CO)R(U)NIA 23". Entre paréntese achegamos as letras que desapareceron. Na actualidade forma parte do peitoril dunha ponte.
Hai poucos meses, a petición do noso colectivo, o Concello de Becerreá sinalizou un fito miriamétrico na parroquia de Agüeira, situado tamén a carón do Camiño Real, elemento patrimonial único en Galicia que substituíu a mediados do século XIX aos leguarios e que xa foi publicado no DOG o pasado mes de agosto para a súa catalogación. Atópase a pouco máis dun quilómetro do leguario da Ferrería.
Tanto os leguarios do Corgo como o de Lugo figuran nos respectivos PXOM e atópanse catalogados por Patrimonio.
Ademais de ao Servizo do Patrimonio Cultural tamén nos diriximos ao Concello para que o sinalice e o poña en valor.
Sábese que no século XIX os osos xa escaseaban en Galicia, mais aínda se podían ver algúns, ademais doutras zonas do país, nas montañas dos Ancares e do Courel.
No seu Viaje por los montes y chemineas de Galicia. Caza y cocina gallegas (1962), no capítulo Del oso filosofante y gruñón, que aún mora en los Ancares, José María Castroviejo e Álvaro Cunqueiro falan do derradeiro oso pardo (Ursus arctos) que viviu nos montes dos Ancares galegos. Din que foi un home de Castelo de Frades (Cervantes), chamado Manuel Cedrón, quen despois de meterse na gorida do plantígrado, matouno dun disparo. Contan que este home, de neno, dende a solaina do seu pazo vía os osos e os seus osiños (orgaños lle chaman por eiquí) andar polos prados próximos á aldea. Descoñecemos se se trata da mesma osa e unha cría, recollido nas crónicas da época, mortos na Pena Boullosa (tamén en Cervantes) no ano 1942 por un veciño da Freita. Mais, trátese ou non do mesmo suceso, o certo é que a súa extinción estaba anunciada.
Do que non semella haber dúbidas é de que o derradeiro oso de Galicia foi abatido o 17 de xuño de 1946 por Camilo Lloves González en Coucieiro, no concello de Padrenda, "fazaña" que mesmo foi premiada polo gobernador civil de Ourense Vicente Muñoz Calero.
Mais non todo podían ser boas novas. Quen se dea unha volta polas montañas dos Ancares galegos non lle pasarán inadvertidas unhas pintadas co lema "Osos Non". A conto de que esa teima contra o oso? Acaso é porque atacan as colmeas para comer o mel? Non o cremos, pois polo de agora (basta ver os xornais) os poucos apicultores de distintas partes de Galicia afectados deixaron ben clariño que non están contra os osos.
Dende tempos inmemoriais, as preocupacións dos habitantes dos Ancares pasaron por loitar contra as inclemencias meteorolóxicas e a agreste orografía, pero, sobre todo, contra os abusos dos poderosos, fosen de forca e coitelo, clericais ou caciquís, que lles zugaban os minguados rendementos proporcionados polo duro traballo e tamén o sangue; un interminable Via Crucis que non conseguiu que agocharan a orella. A pesares de todas as penurias, as 580 aldeas que conforman a comarca irradiaban vida por todas partes, a pervivencia, críase, estaba asegurada. Mais a esperanza, esa ilusoria virtude teologal, foi minguando a medida que transcorría o industrializado século XX. Os investimentos prometidos polos gobernantes esquecéronse dos Ancares, tendo que esperar varias décadas para que, moi lentamente, se comezara a dotar aos pobos da montaña das infraestruturas e dos servizos máis elementais, básicos para o seu desenvolvemento (valla coma exemplo a ameaza que durante anos pendurou sobre a xente pola construción do encoro do Gran Suarna ocasionou unha considerable emigración nas terras de Navia). Mais o mal xa estaba feito, as buliciosas aldeas de antano foron despoboándose, a emigración deixou baleiras casas enteiras e colexios, a estable densidade demográfica caeu en picado, sangría que lonxe de minguar foi en aumento (nos últimos vinte anos, a comarca perdeu máis do 30% da poboación), feito que tamén provocou o abandono das actividades agrícolas e gandeiras, recursos estes nos que se sustentaba, e aínda sustenta, a economía da zona.
Coidamos que non paga a pena afondar máis na cuestión, a idea que queremos transmitir está clara: Non foi o oso o causante da decadencia da comarca galega dos Ancares. Tampouco a pita do monte nin o lobo, o mítico depredador protagonista de innumerables lendas, animal obxecto de culto primeiro e logo besta maldita fortemente perseguida, ata case o seu exterminio, a partir da Idade Media; da súa abundancia sabémolo polas xeiras organizadas contra eles, como as que no século XIV ordenou o arcebispo Berenguel de Landoira, mandando que unha vez por semana saísen as parroquias co cura á fronte dende o primeiro sábado de Coresma ata o 24 de xuño para dar morte aos lobos e armar os foxos.
Non, os que están en contra da reintrodución do oso nos nosos montes non son os agricultores nin os gandeiros, son os mesmos que tamén inzan as penedas e o asfalto co de "Parque Natural, non", eses que pregoan que grazas a eles se mantén o equilibrio faunístico (risa faroleira nos entra), os mesmos que violentan penas, árbores e monumentos con pintadas e carteis metálicos de "Coto de Caza" ou "Tecor Societario", eses que coas súas estrondosas e mortíferas carabinas amedoñan a humanos e animais, os mesmos que para deixar constancia da súa "fazaña" pousan sorrintes cos seus ensanguentados trofeos diante da cámara para logo colgar a foto nas redes sociais. Saben moi ben que si se protexen determinadas especies e se declara Os Ancares como Parque Natural acábaselles o choio.
O lamentable de todo isto é que as nosas autoridades fanlle o caldo a estas minorías, semella que lles teñen medo (no caso de que non pensen coma eles), ignorando, a sabendas, que se non se toman medidas urxentes para potenciar a comarca, en poucos anos eiquí non ficará ninguén, converténdose entón nun couto libre para depredadores uniformados con traxes de camuflaxe e walki talkis (menudos deportistas que pousan o cú durante horas nunha pena ata que lle soa o aparello!), mega-minas, motos de cross e plantadores de eucaliptos. Que tomen nota doutras zonas que lograron saír adiante grazas a poñer en valor a súa riqueza natural, que eiquí é moita. Osos incluídos.
© Colectivo Patrimonio dos Ancares