Para
Aristóteles, a alma non pode existir sen o corpo, polo tanto non
pode ser inmortal, é unha entidade composta de materia e de
estrutura e forma que é dun corpo, son un todo indiviso. Para
Pitágoras, en cambio, a alma é inmortal, o mesmo que para Sócrates
que sostiña que a morte só é a separación da alma do corpo. Estes
exemplos poden servir para alumarnos que dende a Antigüidade clásica
os filósofos xa debatían sobre a morte. E tamén sobre a
resurrección (volver á vida), a reencarnación (comezo dunha nova
vida nunha forma física ou corpo diferente) e a transmigración das
almas ou metempsicose (despois da morte as almas transmigran a outros
corpos máis ou menos perfectos). En resumo, para uns, a morte é o
fin, o remate no que todo conclúe dun xeito definitivo, sen retorno;
para outros, é o tránsito desta vida material a outra, sexa física
ou espiritual. Pero sen dúbida, en Galicia, onde a relixiosidade xa
se manifesta milleiros de anos antes da chegada do Cristianismo,
sempre prevaleceu a segunda opción.
A crenza noutra vida despois da morte, onde os mortos actuaban como mediadores entre os vivos e o Máis Alá, fixo que os nosos devanceiros do Neolítico, hai uns 6.000 anos, construíran milleiros de enterramentos ao longo de Galicia. A construción das mámoas esixía un importante esforzo humano o que indica a importancia que os mortos debían ter para aquela sociedade. Quizais dotados de poderes vencellados co sagrado, eran enterrados en sitios dominantes, visibles. Dende aquelas, os rituais relacionados coa morte foron mudando, tanto no tocante á forma de velar os defuntos (os modernos tanatorios) como a elección dos espazos funerarios ata chegar aos cemiterios actuais.
A pesares de que o Concilio de Braga do ano 561 prohibiu a inhumación dos cadáveres dentro das igrexas, estes continuaron, críase que enterrar un ser querido no interior garantizaba a salvación das almas; nos laterais descansaban as elites, señores e eclesiásticos; baixo as lousas do piso e preto do altar os ricos; e os pobres, ao carecer de medios, fóra. No século XV, debido a acumulación de cadáveres dentro dos templos, comezan a removerse os ósos máis antigos e amontóanse en osarios para deixar paso a novos enterramentos. Pero esta práctica comezou a ser un problema para as autoridades eclesiásticas, non só polo colapso (mesmo se colocaban os ataúdes verticalmente para que ocuparan menos espazo), senón polos problemas de saúde pública, ademais dos atrancos que supoñía a frecuente apertura das sepulturas. Comeza a considerarse en serio a necesidade de trasladar os enterramentos fóra das igrexas, se ben nun primeiro momento as disposicións gobernativas non foron ben acollidas, sobre todo por aqueles sectores sociais que consideraban que se lles escamoteaba un privilexio, quizais porque así tamén se lles impedía celebrar a festa de defuntos do día 2 de novembro "de modo harto raro, escandaloso y cínico... comiendo y durmiendo sobre los altares y otras costumbres bárbaras aún en boga en 1586... con ruidosas orgías en las iglesias" (Bernardo Barreiro, 1885). Comportamentos denunciados xa no ano 1541 polo bispo de Mondoñedo Antonio de Guevara: "Hallamos tener costumbre en muchas partes de nuestro obispado, que en los mortuorios que hacen y el día de los finados que es otro día de todos Santos, comen y beben y ponen mesa dentro de las iglesias, y lo que es peor ponen jarros y platos sobre los altares haciendo aparador de ellos"; festa na que tamén participaban moitos eclesiásticos o que obrigara a outros bispos a censurar tales prácticas baixo pena dunha multa de 500 maravedises. O resto da veciñanza celebrábano no adro, asando castañas ou esperando polas sobras.
Pero en España non foi ata a coñecida como Peste de Pasaia, en Guipuzkoa, acontecida no ano 1781, cando se tomaron medidas para erradicar os enterramentos dentro dos templos. Por Real Cédula do 3 de abril de 1787, Carlos III ordena a construción de cemiterios extramuros. Como excepción, si podía quedar un espazo reservado no interior para "gente de señalada virtud". O que non logrou rematar coa tradición de realizar as inhumacións dentro das igrexas que nalgúns lugares se prolongaron ata ben entrado o século XIX que é cando pode establecerse a creación dos novos cemiterios. O realizar os enterramentos alonxados dos lugares de culto e dos núcleos de poboación non era algo novedoso, xa na antiga Roma estaban prohibidas as inhumacións "in urbe" (na cidade), había que facelo fóra das murallas.
Ata non hai moito, a morte en Galicia era algo que sempre estaba presente e, polo tanto, cumpría estar preparado cando chegara a hora de emprender a derradeira viaxe. Aínda que hai quen ve nos ritos que se desenvolvían ao seu redor unha forma máis de superstición, a realidade bole por vieiros ben distintos: a morte dunha persoa non só afectaba aos achegados, senón a toda a comunidade parroquial que participaba activamente para alixeirar a dor da familia.
En Galicia, como a morte é o pasamento, o morto non é un cadáver, é o defunto (ou defuntiño). Escribu García Sabell (1981) que "O defunto é a vibración inmóbil que semella resistir o acabamento irreversible. Algo que aínda é alguén... que convén ter moi presente". Si, porque despois de mortos continúan aí, transmutados en seres etéreos ou, como acontece no Santo André de Teixido, reencarnados en bechos que se dirixen cara o santuario na súa derradeira peregrinación. Tamén os vivos ven os mortos na paisaxe que os arrodea, "senten" a súa presenza, o que amosa a pervivencia dun certo panteísmo, herdado, posiblemente, dos nosos prehistóricos devanceiros. Prodúcese, en definitiva, unha comunicación entre os vivos e os mortos.
Pero a morte, volvemos botar man de García Sabell, "Sempre constituíu un gran misterio. Un misterio endexamais resolto, xamais entendido na súa profundidade... Unha vez máis, o enigma, atacado dende todos os puntos de vista posíbeis: literario, filosófico, etnográfico, etc., quedará sen resolver". Misterio que ninguén chegou a definir antropoloxicamente de forma satisfactoria. Para Murguía, a morte é o enlace misterioso e invisible das almas, unidas por íntimos afectos que as ligaron eiquí no mundo; é o prólogo dunha nova vida eterna, sen medo á morte que xa non volverá. María Antonia Pérez Naya (2005) abonda sobre o mesmo: "É por esta razón que non existe unha soa sociedade, nin unha soa cultura, que non se pronunciara sobre a morte, sempre dende os puntos de vista máis diversos: dende a filosofía, a teoloxía, a antropoloxía, a ética, a medicina, a arte...". Fondo arraizamento que entre os galegos e as galegas ten o culto aos antepasados, o respecto aos mortos e as fúnebres cerimonias que arrodean o pasamento á outra vida.
Na comarca galega dos Ancares, se ben moitas das tradicións non son moi diferentes das practicadas noutras partes do país, hai outras que, pola contra, si presentan marcadas diferenzas.
A LAREIRA
No espazo ocupado pola lareira, en ausencia doutro lugar axeitado, utilizábase para instalar nela ao moribundo. O cura, cando lle era posible chegar a tempo, entraba acompañado dos veciños da aldea portando velas cando lle subministraba a Extrema Unción.
Non resultaba unha rareza non avisar ao médico cando se cría que a enfermidade era incurable. Cando alguén morría sen asistencia médica, o sacerdote ou o pedáneo eran requiridos para cubrir un papel no que dicía "morreu de morte natural", para así poder ser enterrado. Ademais, a visita do médico custaba todo un diñeiral para as minguadas rendas.
PREPARACION DO DEFUNTO
Nas afastadas aldeas dos Ancares, verificar a morte dunha persoa non corría a cargo do médico, sempre demasiado lonxe, senón que se acreditaba pola ausencia de movemento e de respiración que comprobaban colocando un espello ou unha vela xunto a boca do defunto. Logo, antes de amortallado, lavábano, e se era home afeitábano. En moitas aldeas ancaresas aínda pervive a crenza de que se se lle fala ao morto, este déixase vestir sen opoñer resistencia, mesmo se xa comezou o rigor mortis, poñéndolle, se non levaba hábito, o mellor traxe que tivo en vida, habitualmente o das festas e incluso o da voda. Tamén era costume o de atarlle un pano negro por debaixo do queixo e anoalo na cabeza, apertándoo con forza para pecharlle a boca xa que se cría que, de non facelo, o defunto podía chamar por outra persoa para que o acompañase na derradeira viaxe. O mesmo acontecía cos ollos, pechábanllos porque se os "pousaba" sobre alguén debería seguilo no camiño do Alén. Despois de amortallado o defunto, en Galicia acostumábase colocar sobre o cadáver unhas tesoiras, unha peza de aceiro, un prato con sal ou un peite; en moitas zonas dos Ancares colocábanlle unha fouce para que non inchase e protexelo, ademais, contra o demo. María José Fernández López contounos que no Seixo (Pedrafita do Cebreiro) poñíanlle un ferro no abdome.
O HÓRREO
Moitos cren que os horros son herdeiros das palafitas prehistóricas. Ademais de como despensa, utilizábase para depositar ao defunto mentres non se celebraba o enterro; ademais de teren espazo suficiente, era un lugar limpo onde os ratos non podían chegar.
PARTICIPACIÓN DA VECIÑANZA
Os veciños levaban á casa do defunto ovos, manteiga, patacas, toucín, leite e outras viandas para axudar ao mantemento dos visitantes. Acompañaban á familia no velorio, que se podía prolongar ata tres días, e participaban no traslado do cadáver, por veces por dificultosos camiños, ata o cemiterio, sufragando cos seus donativos os responsos. Escribe Alfredo García Ramos en Arqueología jurídico-consuetudinaria-económica de la región gallega (1912): "En la comarca montañosa de Becerreá, momentos antes de conducir el cadáver al cementerio, sale de la casa mortuoria una mujer con una cesta conteniendo abundante comida y vino, para que la disfruten los concurrentes que hagan alguna ofrenda al párroco por el alma del finado. Es costumbre muy generalizada en la parte montañosa de toda la región que en los entierros de personas ricas o acomodadas, después de los funerales y sepelio, se sirva una suntuosa comida a los sacerdotes y personas de significación que concurrieron al acto fúnebre". Mentres uns preparaban o defunto, outros ían de casa en casa para comunicarlle a morte aos demais, percorrendo a pé as illadas aldeas da parroquia. Estas longas e perigosas camiñadas, sobre todo no inverno, só se facían ata aquelas poboacións onde non chegaba o son das badaladas da igrexa cando "tocaban a morto" que, dependendo das parroquias, o seu número e ritmo era diferente, informando do sexo e mesmo da idade aproximada do falecido. Hoxe en día aínda existe o costume de pegar as esquelas nos cruces de camiños ou en lugares frecuentados.
O VELORIO
Mentres o defunto estaba no ámbito familiar, celebrábase o velorio ao que acudían familiares, amigos e veciños. Estes últimos, coa súa participación, trataban de facer máis levadeiro o tráxico trance, velando o defunto durante as vinte e catro horas do día para logo despedilo. Durante ese tempo rezábanse varios rosarios (nos que participaban, sobre todo, mulleres) e, cando chegaba a noite, os presentes tamén daban conta das viandas ofrecidas pola familia se era podente, ou achegadas pola comunidade cando non. Durante as longas horas de vela, para aliviar ata onde fose posible a dor ante a morte, falaban doutras cousas ou xogaban ás cartas (González Reboredo e Rodríguez Campos, 1990).
CRUCES E ENCRUCILLADAS
Cruces e cruceiros de pedra, tan numerosos en Galicia onde acostumaban parar os enterros, soterrar non-natos e suicidas, practicar bautizos prenatais, manifestarse as almas en pena, etc. (daí o medo histórico que estes lugares infundían pola noite), son practicamente inexistentes nas montañas dos Ancares o que pode dar a impresión de que se carece, como dí González Reboredo, dun referente fundamental da relixiosidade galega. Mais, en troques, atopámonos cuns rituais que os substitúen.
En Rao (Navia de Suarna), no coñecido como Castiñeiro das Cruces, adoitábase cravar unha pequena cruz de madeira. Segundo nos achegou o etnógrafo e historiador Clodio González Pérez, entre Murias e Robledo (Navia de Suarna), na baixada cara o río Balouta había outro castiñeiro adicado ao mesmo fin. Entre as aldeas de Piornedo e Donís (Cervantes) existía un punto no que se detiñan as comitivas fúnebres; mentres o párroco aproveitaba para cantar o responso, un parente do defunto espetaba na terra unha pequena cruz de madeira. En todos os casos había tantas cruces como persoas morreran.
No Alto do Restelo, entre os concellos de Baleira, Becerreá, A Fonsagrada e Navia de Suarna, hai unha necrópole megalítica formada por cinco mámoas. En tempos, no cruce de camiños que comunican os catro municipios, había unha cruz de pedra, hoxe en día desaparecida, de aí que o lugar reciba tamén o nome de Cruz do Restelo. Contáronos que ao seu pé enterraran varios nenos que non recibiran o bautismo e, tamén, ao menos, un adulto que se suicidara e ao que o párroco non quixo dar sepultura en lugar sagrado.
No Monte da Medorra, situado entre as aldeas de Vilavexe e Lama da Vila (As Nogais), había unha cruz de madeira. Polo sitio transitaba na Noite de Defuntos a Santa Compaña.
De todos é sabido que nos cruces de camiños, ademais de curarse o mal de ollo e o angaraño, de acender as purificadoras fogueiras na Noite do San Xoán e de ser un lugar propicio para os rituais de fecundación, tamén se invocaba ao diaño e se manifestaban as ánimas en pena e a Compaña. Para as xentes de Galicia, polas encrucilladas transitan o ben e o mal, a vida e a morte. A mediados do século XIX, no lugar coñecido como A Encrucelada (Pedrafita do Cebreiro), enterraron un home, morto polos veciños, que fora atrapado despois de roubar na igrexa parroquial.
O ENTERRO
Chegado o día do enterro, o cadaleito era sacado da vivenda a ombros dos homes da familia e sempre cos pés por diante. Cando morría alguén de Vilavexe (As Nogais), transportábase ao defunto coa cara mirando cara a aldea, e ao chegar á Cruz de Cerredo dábanlle a volta para que mirara cara a igrexa parroquial de Santo André.
Como noutras partes de Galicia, as mulleres da casa adoitaban quedarse nela, acompañadas por outras veciñas. Só documentamos na comarca un caso de facer o pranto; foi na aldea de Vale (Baralla), onde pranteiras profesionais ían entoando laios detrás do cadáver dun home dunha familia que podía permitirse pagar os seus servizos. No ano 1740, o bispo de Compostela ordenou aos párrocos que multasen a quen así actuasen. Xa no concilio celebrado en Braga no ano 572, presidido por Martiño de Dumio, a Igrexa católica condenaba este costume documentado tamén noutras culturas.
Á hora do enterro, os nenos sacábanse da casa e o gando pechábase na corte ou tamén se botaba fóra para que a sombra do defunto non lles fixese mal.
En moitas ocasións, debido á abrupta orografía do terreo ou pola climatoloxía, o cura non podía ir ata a aldea para dirixir o traslado do defunto ata a igrexa, polo que era un veciño o que se encargaba de organizar o cortexo mortuorio. A condución do defunto acompañábase do lúgubre tanxido das campás que tocaban dun ou doutro xeito segundo a parroquia. De treito en treito facíanse as necesarias remudas dos portadores do cadaleito e rezábase un Painoso que suplía o tradiconal responso do cura. En Murias (Navia de Suarna) un home levaba un banco para pousar o cadaleito mentres lle rezaban.
Dise que a igrexa parroquial de Dorna (Cervantes), alonxada fóra dos núcleos de poboación, asenta sobre os restos dun primitivo mosteiro da orde monástico-militar do Temple. Contáronos que en tempos eran os monxes templarios de Dorna os que se encargaban de enterrar os mortos no cemiterio da súa propiedade, non permitindo que ningún crego alleo á orde oficiase a misa polo defunto.
Nas igrexas de Ousón (Becerreá) e Nullán (As Nogais) aínda se conservan uns cadaleitos de madeira comunitario onde eran transportadas ao cemiterio as persoas que non podían custear unha caixa.
O CEMITERIO
Despois da misa, o defunto era trasladado ata o camposanto da parroquia. Despois dun breve responso por parte do cura, o cadaleito era introducido na tumba, habitualmente un foso escavado na terra; cando a caixa xa estaba dentro, os parentes máis achegados, e antes de que o sepultureiro botase as primeiras pas de terra, collían unha presada de terra e botábana por riba.
Non todo remataba coa inhumación do cadáver. No cemiterio, ano tras ano, continuábase en contacto co morto, que alí "descansa". Como acontece noutras partes de Galicia, na comarca dos Ancares adecentábase a tumba, levábanse flores e acendíanse candeas; mais, a un tempo, falábase con el, ben contándolle cousas da vida cotiá ou para pedirlle consello ou axuda. Unha muller de San Pedro de Cervantes e outra de San Martín de Neira de Rei (Baralla) contáronos que nas súas familias, e tamén nas doutros veciños, era moi común ir ata o cemiterio e pedirlle aos seus defuntos que intercedesen polos da casa, non só en cuestións divinas, tamén terreais, como solicitarlle axuda nalgún preito.
Na comarca dos Ancares abundan as historias arredor dos cemiterios. Cóntase que cando aínda existía o mosteiro de Dorna (Cervantes), un frade, para purgar os seus pecados, foi desterrado eiquí polo abade de Carracedo do Bierzo. Asegúrase que o motivo debérase a que o monxe era moi dado aos esconxuros. Mal sería, matinou o abade, que naquel recóndito sitio non se lle curaran semellantes teimas. Levaba o monxe pouco tempo en Dorna cando os veciños de Ardevila e Folgueiroa viron como cada día, pola mañá, aparecían varios buratos escavados en prados e leiras. Para dar co causante, unha noite esperaron agochados dous veciños. E así foi, pasada a medianoite viron como unha figura enteiramente vestida da cabeza aos pés cun hábito negro se poñía a cavar. Armados con paus, abalanzáronse sobre o intruso. Cal foi a súa sorpresa cando, ao sacarlle a carapucha, viron que era o frade. Este contoulles que andaba a buscar os tesouros que había esparexidos pola parroquia e que lera nun vello libro. Os veciños ríronse pero, para demostrarlles que non era conto, levounos ata unha sepultura do cemiterio, moveu a tampa e alí estaba o ouro que acumulara en pouco tempo. Entón chegaron a un trato: todo o que atoparan dalí en diante repartiríase entre os tres. Dise que os dous veciños axiña se converteron nos máis ricos da contorna.
Seguindo en Dorna, unha noite, cando un veciño de Estremar pasaba polo antigo cemiterio que estaba xunto a igrexa (o vello camposanto trasladárono para outro sitio das inmediacións), escoitou uns estranos ruídos, como o que fan as táboas ao descravalas. Cheo de pánico, correu coma vento que leva o demo ata a súa casa, atrancando a porta con sete trancas. Ao día seguinte contoulle o caso a un veciño. Esa noite baixaron os dous ata o cemiterio e, en efecto, aquel ruído era real. Camiñaron amodiño, a curiosidade podíalles máis ca o medo. Achegáronse a unha das sepulturas de onde procedían os golpes. Apampados quedaron cando no burato viron ao Charro do Chao descravando un cadaleito. "Pero que fas, tolambrán?", berráronlle. "E logo, non vedes? Os ósos non as precisan, e as táboas máis falla me fan a min para pechar o cortello!".
Os ósos dos defuntos foron considerados como eficaces para ser afortunados en amores e namoramentos. O poeta Francisco Añón (1812-1878), en Alma en Pena, ou A Pantasma, escribiu: "Aló na alta noite/Cando en silencio dorme o mundo inteiro.../Dirixía meus pasos á deshora/A un cemiterio triste e pavoroso,/Pra apañar un óso/Segundo me tiña dito o noso cura,/que era o remedio pra olvidar amores,/Dunha rapaza que o meu peito adora/N´aqueles arredores". En Vilar de Ousón (Becerreá), no sitio coñecido como O Chao da Capilla, hai corenta ou cincoenta anos, aínda se podían ver tumbas feitas con laxes. No interior víanse algúns ósos. Nunha foto de principios dos anos setenta do pasado século que nos facilitaron, vense flores arredor dun dos enterramentos que, ao parecer, poñía unha moxa.
Tumbas feitas con laxes de lousa atopámolas tamén, entre outros, en Sanamede (Baralla), Corneantes (Cervantes) ou en Lencias (Navia de Suarna), onde nalgunhas, disque, se conservaban todos os ósos. Dunha de Sanamede desapareceu unha caveira que, contáronos, levou unha muller de Lugo.
No cemiterio parroquial de Armesto (Becerreá), sobre unha lousa cravada nun madeiro, debaixo do nome do finado, lese un irrefutable epitafio: "Cuarenta y dos años viví/hermanos sobre la tierra/rogad cristianos por mi/pués igual suerte os espera".
No pórtico da igrexa de Vilaspasantes (Cervantes) que dá ao cemiterio, consérvase unha fornela de madeira que no interior acolle unha imaxe de metal de Cristo crucificado e unhas estampiñas coa imaxe da Virxe. Na parter inferior, un mozo gravou unhas palabras de amor adicada á súa noiva, falecida na flor da xuventude. Pasado o tempo, o home casou cunha muller da aldea. Un día a esposa, acompañada polos seus pais, achegáronse ata o cemiterio e cunha navalla desfiguraron as letras que o seu marido lle adicara á súa amada.
No muro que pecha o adro-cemiterio pola parte dianteira da igrexa de Vilaicente (As Nogais), hai unha lápida en mármore branca que achega a data de defunción do cura da parroquia, D. José María Chavarria González, finado o 4 de novembro de 1923. Cóntase que ao pouco de chegar á parroquia, este crego atopou debaixo do altar unha saca con 15.000 pesetas, "un tesouro", marmurara. Unha freguesa que nese momento estaba canda el díxolle que eses cartos viñan ben para a aldea, ao que o cura lle respondeu que eran cartos de Deus. Sempre houbo a certidume de que o cura tivo un fillo que foi estudar para o Seminario de Lugo. Nunha ocasión alguén lle botou en cara ao mozo que era fillo do párroco, ao que este lle respondeu: "Do párroco e de 15.000 pesetas".
No cemiterio de Vilaicente tamén está enterrado Luis Antonio Becerra Chao, alcumando o Curandeiro de de Vilaicente, que o 14 de setembro de 1858, no Mesón Herbón das Nogais, lle extraeu unha moa á raíña Isabel II, feito que lle valeu o título de Caballero Descubierto, é dicir, tiña o privilexio de non descubrirse diante dos reis. No mesmo camposanto repousan os restos de Gonzalo Becerra Pousa, un fuxido que viviu agochado nun furado feito na corte dunha casa dende agosto de 1936 ata o día do seu falecemento, o 12 de febreiro de 1976; fachendeaba, e non sen razón, "sobrevivín ao tirano" (Franco).
O REMATE DO ENTERRO
Logo de recibir sepultura, os concorrentes regresaban á casa do defunto para participar nunha comida en honra do morto, que era máis ou menos abundante segundo a posición económica da familia. Crese que esta comida ten a súa orixe na necesidade de evitar que os cregos e os amigos que acudían ao enterro dende afastados lugares marcharan de volta sen comer, polo que era unha falta de consideración para a familia do finado deixar marchar con fame ás persoas que se achegaran para ofrecerlle as condolencias. Este costume que ata non hai moito tempo aínda continuaba a practicarse en moitas partes de Galicia, foi prohibido por varios concilios sinodais. No ano 1576, o arcebispo de Santiago prohibiu, ademais de facer o pranto (xa o fixera un seu antecesor no 1540), os convites fúnebres, o que evidentemente non conseguiu.
O ANUNCIO DUNHA MORTE PRÓXIMA
Por todos é sabido que en Galicia a morte sempre avisa, sexa por medio da Compaña, das ánimas, dos vedoiros, dos responsadores, de determinados animais ou por medio de incomprensíbeis mensaxes para os non iniciados.
En San Miguel (Cervantes) e Santalla (Pedrafita do Cebreiro) son os vedoiros e as vedoiras, persoas que posúen o poder de "ver" ou de adiviñar a presenza da morte ou dalgunha desgraza, triste facultade reservada a aqueles que foron bautizados con auga bendita utilizada nun enterro ou porque o cura que lles administrou o sacramento do bautismo levaba posta unha estola que utilizara para o mesmo fin.
Na Fonte do Cando (As Nogais), cando dous corvos camiñan á par anuncian a morte de alguén. Nos concellos de Cervantes e Navia de Suarna é tamén a curuxa, cuxo canto é premonición de morte para quen o escoita. En Vilaicente (As Nogais) é a pega cando pousa na ventá.
En Penamaior (Becerreá) é a Compaña, cuxos integrantes se axeonllaban diante da Cruz de Ferro (na actualidade é de madeira), situada a carón do mosteiro cisterciense, para atopar a salvación das súas almas. Ao parecer, a cruz foi erixida polos monxes que habitaron o cenobio; cóntase que cando tronaba todos os raios ían parar a ela. Esta procesión de ánimas en pena tamén transitaba polo Alto da Cruz, un monte situado por riba de San Miguel de Neira de Rei (Baralla) e pola Cruz de Cerredo, por riba da aldea de Vilavexe (As Nogais).
En lugares de Becerreá e Navia de Suarna, as persoas encargadas de anunciar a morte eran os responsadores e as responsadoras, homes e mulleres que recitaban unha serie de oracións ao Santo Antonio que, ademais de axudar a recobrar a saúde, atopar persoas e animais, obxectos perdidos ou alonxar o mal, tamén predecían a morte. Do blog Vento nas xestas (2008) recollemos esta historia: Unha noite, alá polos anos sesenta do pasado século XX, un home chamado Xan Troula estaba axeonllado diante da Cruz de Ferro de Penamaior cando, de súpeto, sufriu a descarga dun raio. Todos os veciños viron como un cordón de lume atravesaba o seu corpo, elevándoo varios metros do chan. Cegados pola luz e enxordecidos polo estrondo, a xente observou como o corpo de Xan caeu na terra mollada, esparexendo polo lugar un forte cheiro a carne queimada. Xa todos temían o peor cando Xan se ergueu e, cos brazos abertos, deu uns trementes pasos cara os presentes, mais axiña volveu caer. Foi entón cando Roque da Eirexe, veciño e parente seu, acudiu no seu auxilio. Crendo que o ía atopar sen vida, alargou os brazos para darlle a volta e, nese intre, Xan abrazouse a el. Dende aquel suceso, o home converteuse nun afamado responsador. Un dos casos de máis sona aconteceu cando unha viúva acudiu a el para procurar axuda porque un home deixara preñada a unha filla diminuída psíquica. Xan díxolle: "Vaite pra casa, farase xustiza". Aos poucos días, nas faldras do Calamouco atoparon un home, tratante de gando que ía cara a feira de Becerreá, pendurando dun carballo, aforcado. Ao seu carón había unha nota manuscrita que dicía: "Deus me perdoe". Como compensación polo mal padecido, as autoridades entregaron á viúva unha bolsa do tratante chea de cartos.
En varias partes dos Ancares, cando alguén estaba gravemente enfermo, escoitábase un sinistro redobre de tambor, o coñecido como "tambor da morte" que avisaba do pasamento ao Máis Alá do doente. Tampouco era bo sinal cando a campaíña da ermida de Corneantes (Cervantes) tocaba soa.
María José Fernández López achegounos que a súa avoa, natural do Seixo (Pedrafita do Cebreiro), contoulle que se alguén se atopaba cun aparecido tiña que saber o que quería; para iso había que facer un círculo no chan e meterse dentro e despois pronunciar unhas palabras e facer outro círculo no aire; só entón se podía falar con el.
De todas as maneiras de anunciar a morte, hai unha que nos chamou poderosamente a atención. Na aldea de Robledo, na parroquia de Son (Navia de Suarna), no tellado dunha casa había unha lousa que, cando "repenicaba" insistentemente contra outra lousa, era presaxio do pasamento dun veciño da parroquia.
Outro que non traía boas novas era o Renubeiro, un ser maligno enviado pola Morte para esparexer a desgraza por onde pasaba; en Vilarello de Donís (Cervantes), para escorrentalo plantábanse sabugueiros nos accesos á aldea e ao cemiterio da parroquia. Tamén ían ver ás "saludadoras" (mulleres nacidas en sábado que posuían a virtude de curar enfermidades e escorrentar os espíritos) para que fixesen esconxuros para afastalo.
Xosé
Benito Reza, no seu Vivir
en Ancares
(2002), recolle unha conversa cunha veciña dalgún lugar do concello
de Cervantes. Contoulle a muller que en tempos vivíase con moito
medo: á sarabia, á neve, ás treboadas, ao lobo... e ao demo. Co
demo viñan os "renubeiros", e con eles os tronos, os
lóstregos e os incendios que asolaban aldeas enteiras. Sucesos que
nada tiñan que ver cos fenómenos naturais senón cunha maldición.
Por iso se rezaba a Santa Bárbara "que no ceo estás inscrita,
garda pan e garda viño, para os pobres do camiño". Tamén se
rezaba a San Xosé, ao San Antonio, ao Santo Anxo da Garda e á Virxe
Negra de Vilarello, sobre todo cando os paxaros da noite e as cobras
se achegaban ás casas. Continúa a muller que antes colocábanse
cruces nos cumes dos montes e nas entradas dos vales para afastar ao
"renubeiro". Colgábanse xestas nas portas das pallozas
cando ía tormenta, e polas aldeas plantábanse sabugueiros, tamén
nos cemiterios e nas casas abandonadas que é por onde máis anda o
maligno. Para alonxar ao demo ían ver ás "saludadoras"
para que fixeran o esconxuro, ou mandábase un tizón por riba da
palloza o día do nacemento de Cristo.
Tamén traía a morte o Busgoso, o gardían dos bosques da montaña. Cóntase que unha vez estaba unha muller soutando castañas cando sentiu unha voz a bradar: "Vaite do monte, vella! Non me soutes as castañas". A muller non fixo caso. Axiña apareceu o Busgoso e matouna, pendurándoa dunha forca. Daí vén o nome do lugar, coñecido dende aquelas polo Penedo da Forca onde, anos despois, apareceron unhas zocas e unha arca que ninguén soubo de quen era. En Coro (Navia de Suarna), en vez do Busgoso era o Choco.
Por veces, como recollemos en San Tomé de Cancelada (Cervantes) e Coea (Navia de Suarna), é a propia persoa quen anuncia a súa morte. Isto acontece cando uns días antes visita a algúns familiares e se despide, dunha forma máis ou menos inconsciente, deles.
Traemos eiquí unha breve narración sacada da Escola de menciñeiros de Álvaro Cunqueiro (1976), titulada Xil da Ribeira. Non achegamos a narración completa, só a parte adicada a un persoeiro de Navia de Suarna. O bisavó de Xil fora curandeiro, e tamén seu pai, e a súa avoa e a nai, parteiras. Manuel Xil era natural de Ribeira de Piquín, e herdara, nos Xiles da Ribeira, o talento médico. Sempre que podía, estudaba o enfermo ao aire libre, baixo un enorme paraugas que tiña, xa porque chovese, xa porque sopraba o nordés, xa porque facía sol. Xil sentábase nunha pedra ou nun pequeno banquiño, e o enfermo tombábase no chan. Xil era especialista en quitarlle aos enfermos o que se chama volverse a suor, que é suar en frío, perder peso, perder a cor, e sentir entrar no corpo unha canseira que chegaba á alma. Xil preparaba as medicinas con herbas, e non cobraba. Mais estaba en contra do leite: "Se o leite fose necesario para o ser humano, estariamos mamando toda a vida. Un xato deixa de mamar, e pásase á herba e non volve a mamar. Un zorro deixa de mamar, un coello deixa de mamar... Hai que seguir o natural". Afastando o leite da dieta, receitaba queixos curados, xamón, viño quente, viño doce, baños e as esencias, que así chamaba ás súas herbas. Tamén era xastre de enfermos. Ía a ver a un, e dicíalle á familia que nada había que facer, que o enfermo íase, e preguntaba se tiña traxe novo, e se non o tiña, Xil ía a Lugo, Vilalba ou Mondoñedo, mercaba un corte tirando a escuro, e facía o traxe, que somente se poría o enfermo cando chegase a defunto. Algúns enfermos animábanse algo ao ver a Xil facerlles o traxe novo. A chaqueta era de sete botóns e non tiña petos. Un tal Moure, de Navia de Suarna, un pequeno fraco, ao que segundo Xil as súas grandes orellas lle viñan dun susto que lle dera o lobo unha tarde na que, sendo neno, perdérase nunha fraga, e despois non tomaba o sono, que todo se lle volvía espías se saía o lobo das tebras. Este Moure sandou cando xa estaba despachado de todo, e gastou o traxe que lle fixera Xil, e as xentes, nas feiras e festas, pedíanlle permiso para tocarlle as costas, e levaban os pais aos nenos para que acariñaran a chaqueta de Moure. Antes de ir a comer o polbo, Moure sentábase na feira nun lugar onde puidese ser visitado e tocado polos que el, sorrindo, iso que era máis ben adusto, chamaba os seus clientes. Poñíase á espera, tendo a súa égua do cabestro, na feira. Se non había clientes, pregaba aos coñecidos que lle tocasen a chaqueta: "Por respecto a Xil, home!". Xil morreu saíndo da casa da súa irmá propiamente para morrer. Xustamente era un corenta de maio e afeitárase aquela mañá. "Dentro dunha hora, dixéralle á irmá, ídesme a buscar e traédesme á casa sentado nunha cadeira".
AS ÁNIMAS
Críase que as ánimas dos familiares viñan na Noite de Defuntos (tamén en Noiteboa) a quentarse xunto a lareira, e por iso se deixaba un gran pau aceso ata o amencer. Tampouco se varría a casa de noite para evitar expulsalas cando intentaban achegarse ao lume. As ánimas aparecíanse ás persoas achegadas para que pedisen por elas, para facer encargos ou para zoscar, como sinala Vicente Risco, "labazadas frías", na que se sente o frío da morte "propio dos corpos".
Hai anos celebrábase en Ouselle a Festa das Ánimas. Na actualidade non hai festa o día 15 de xaneiro, a celebración límitase á xuntanza entre familiares e amigos para comer e pasar un bo rato. Cando preguntamos de onde viña a celebración, ninguén, cura incluído, soubo contestarnos, e por máis que buscamos eiquí e acolá sobre a súa orixe non atopamos nada. Mais, por casualidade, chegou ás nosas mans un documento do 13 de xaneiro de 1704 en que o papa Clemente XI concedía indulxencias por medio dunha bula á "Cofradía de Fieles de Cristo de Ouselle, de ambos sexos, debaxo del título de las Ánimas del Purgatorio".
Na Noite de Defuntos, as presenzas son esperadas. En Robledo de Rao os aparecidos xuntábanse na fonte, e en Robledo de Son poñíanlle un prato na cea para o defunto. En toda a comarca críase que por cada castaña que se comía ese día librábase unha Ánima do Purgatorio.
O antropólogo Carmelo Lisón Tolosana (1929-2020) recolleu en Doncos (As Nogais) que as ánimas, "as da noite", que saían do cemiterio nas procesións nocturnas, eran de defuntos da parroquia.
Pero
as Ánimas tamén axudaban ás persoas que se perdían nos camiños e
precisaban orientación no medio da neve ou para advertilas dalgún
perigo.
A ÁNIMA SOILA
De Eladio Rodríguez González, do seu Diccionario enciclopédico gallego-castellano (1958-1961), recollemos: "Existe la creencia en Galicia de que para cada persona existe una alma aislada o sóla, que despierta oportunamente al que duerme y tiene que cumplir temprano con alguna obligación o emprender algún viaje, bastando para ello rezarle un Padrenuestro la víspera. No falta, sin embargo, quién diga que non debe rezarse al Ánima Soila porque es el mismo diablo". Chámase Soila porque é a última que sairá de penas, a que asistirá á morte do mundo, e non será redimida ata que o estean todas as demais. Esta Ánima Soila, condenada pola Igrexa, é coñecida en varias partes da comarca dos Ancares.
"NIN HALLOWEEN NIN SAMAÍN: DÍA DE DEFUNTOS!"
©
Colectivo Patrimonio dos Ancares
