Nunha
atardecida de outono, Antonio Carvajal Herbón recolleu unha lenda
(con mestura de algo de historia, adobada polo autor) que un vello
labrego de Cervantes, sentado á porta da súa palloza e despois de
acender a vella pipa repleta de fúrrea (1), lle contou. Eiquí
resumímola porque ademais da lenda, Carvajal exténdese noutros
acontecementos (2). Ao final incluímos algunhas notas aclaratorias.
Hai
máis de mil anos, dez ou doce homes de aspecto estrano chegaron ao
val de Cancelada. A desconfianza inicial dos naturais mudou cando
souberon que se trataba dun monxes, obrigados pola invasión sarracena
a abandonar as terras de Castela e buscar outras máis seguras.
Ao
pouco de chegar, a veciñanza viu como á beira do río
construían un modesto pero rexo edificio. Pero o que máis
admiración lles causou foi un persoeiro, “vestido de pieles, de
aspecto terrible por el desaliño de sus cabellos y barbas”,
que chegara cando os relixiosos. Tratábase dun pastor da serra da
Cabrera (3) que se uniu aos monxes cando estes tiveran que gorecerse
na zona a causa da neve. Seu nome, descoñecido para el mesmo,
“respondía a una voz inarticulada y ancestral (Brau o Brou),
que los frailes suavizaron llamándole Briano”. Este home, “de
complexión desmesuradamente atlética”, participou na
construción do mosteiro, transportando enormes pedras sobre as
costas e arrastrando pesados troncos. De seguido construíron unha
pequena ermida (4).
Pero
Briano, acostumado a unha vida en liberdade, non se afacía á
rixidez da disciplina monacal. Unha noite, seguido pola súa fiel
cadela, marchou polas densas carballeiras. Despois de camiñar a
través das espesuras, chegou a unha pequena aldea habitada por pegureiros. A súa chegada evitou que o señor de Quindous (5), que
cazaba pola contorna, “saciara sus torpes deseos en la límpida
hermosura” dunha pastora, Casilda, que naquel lugar solitario
coidaba das ovellas. As bágoas de agradecemento da moza
impresionaron tanto a Briano que se namorou dela. E foi
correspondido. Cando a moza quedou embarazada, o home construíu un
torreón de grande altura, e canda a parella vivía a fiel cadela que tamén
pariu uns canciños. Daí que bautizaran o sitio como Castelo de Cais
(6).
Ao
fillo puxéronlle por nome Garcés, que herdou da nai “hermosura
y gentileza”, e do pai “nobleza de alma y músculos de
hierro”. Un bo día, cando ía detrás dun corzo ferido,
atopouse con Florinda, filla dun fidalgo de Dumia de nome Artul. “La
delicada belleza de la joven se apoderó del corazón de Garcés”.
E como lle acontecera ao pai, tamén foi correspondido. Pero temendo
que a orixe humilde do mozo encabuxara ao pai da rapaza, ocultaron
os seus sentimentos. Pero un día a filla de Artul non acudiu
á cita no bosque. Garcés, desperado, buscouna, pero nada. Que
acontecera? Non tardou en saberse. “Rebotando de poblado en
poblado” chegaron a Castelo de Cais noticias de que o señor de
Quindous concedera a Artul de Dumia o favor de consentir o casamento
de Florinda e o seu primoxénito; e
que o de Dumia, enterado das ocultas relacións da súa filla con
Garcés, recluíraa na súa casa da Torre, onde a tiña vixiada (7).
Corría
o ano 791, en que a península “estaba
en poder de una raza extraña”.
Acaudillaba a rebelión contra os árabes, Vermudo (8),
quen por medio de emisarios estaba en contacto con fidalgos e xentís
das montañas orientais de Galicia. Circulaban noticias de que un
forte exército sarraceno se dirixía cara os montes de Asturias e
Galicia. Señores e fildalgos da zona concentraron as súas forzas en
Vilafrial. Briano e Garcés, que choraban a recente morte de Casilda,
uníronse, envoltos en peles de oso, ao improvisado exército. Alí
estaban as xentes de Vilafrial, Savane, Lama de Rei, San
Román, A Estrada, Vilaver…, e tamén os monxes.
Garcés,
aproveitando a confusión inicial, dirixiuse cara Dumia para tentar
de ver á súa amada. Mala hora. A Dumia acababan de chegar as forzas
do señor de Quindous para unirse ás de Artul. Garcés viu como
Florinda despedía con grandes prantos e abrazos ao de Quindous.
Desolado e ferido no máis profundo, perdeuse nas profundidades do
bosque.
Mentres,
as tropas galegas abandonaban o val de Cancelada seguindo o curso do
río. No traxecto uníronselle homes do Fabal, Chandeiro, Vilanova,
Vilarello, Os Prados, Castelo de Frades, Donís… O vello Briano
buscou ao se fillo, pero este desaparecera.
Reunidos
uns dous mil homes, pasaron por Degrada e Cabanas, atravesaron os
Calangros de Brego e chegaron ao Penarrubia de onde divisaron o pequeno
exército ao mando de Vermudo, ao que se uniron. Un emisario trouxo
malas novas: un exército de máis de quince mil homes de a pé e
a cabalo dirixíanse cara Burbia. Vermudo deu a orde de que os seus
correran ao seu encontro, atravesando Porquerizas e Campo del Agua.
Os montañeses, aínda que
inferiores en número “a
la mitad de los árabes”,
caeron sobre o inimigo. Pero foron rexeitados, deixando tras deles
numerosas baixas. Pero axiña se recuperan e atacan de novo,
conseguindo romper as filas árabes. Pero pouco máis conseguen.
Vencidos, os montañeses fuxen cara os altos picos (9).
Os
sarracenos xa comezaban a celebrar a vitoria, cando no cume dun
outeiro apareceu un home, que berrando guturalmente e saltando coma
unha panteira, comezou a lanzar enormes pedras
contra os invasores. Garcés, “que
no otro es este hombre”,
semella que se centuplica. Mentres
seus brazos de xigante lanzan as pedras, os seus pés empuxan outras
non menos grandes que cara os árabes rolan monte abaixo. Aos
sarracenos non lles queda outra que gorecerse detrás doutro outeiro.
Pero do cume deste xurde outro xigante que, utilizando o mesmo método
que Garcés, infrinxelle “una
espantosa carnicería”.
Era Briano, o pai de Garcés. Galegos e asturianos, derrotados
facía pouco, reagrúpanse e fan fuxir ao inimigo.
Á
mañá seguinte, cando
asturianos e galegos se reuniron arredor de
Vermudo para celebrar a fuxida dos musulmáns, Briano e Garcés non apareceron por
ningures. Buscaron e buscaron pero nada, coma se os tragara a terra.
Ninguén volveu
a saber deles.
NOTAS:
(1)
Fúrrea: Nome que recibe o tabaco que se colleitaba en Cervantes.
(2)
A lenda
foi extraída do relato
“Pueblos de Lugo.
Cervantes y su leyenda”,
de Antonio Carvajal Herbón, publicado na
revista Galicia
do 1 de outubro de 1934. Carvajal
Herbón foi director de Radio Lugo.
(3)
A Sierra de La Cabrera atópase na comunidade de Madrid.
(4)
Trátase do mosteiro do Salvador de Cancelada, desaparecido,
situado, posiblemente, onde
se ergue a actual igrexa de
San Xoán de Mosteiro. O primeiro documento coñecido data do ano
1019. Cando o arranxo da
igrexa atopouse un anaco de celosía de barro de época claramente
medieval.
(5)
O castelo-pazo de Quindous data do século XVI. Di
Vázquez Seijas que tanto o pazo como a aldea tomaron o nome de Paio
Quindós, casado con María Bolaño.
(6)
Consérvase o topónimo O Castelo, pero descoñécese se houbo
algunha fortaleza.
A
aldea aparece citada no ano 1275 como Castel
de Canes.
Noutro documento do 1380 xa
como
Castelo de Cais. No afán castelanizador do Antigo Réxime cítase
como Castillo
de Perros.
(7)
En Dumia hai unha casa-torre con orixe no século XII. Nun muro
conserva unha gran pedra armeira mandada colocar cando unhas obras de
reedificación no ano 1660. Na torre vese outro escudo.
(8) Vermudo I. Irmán de Mauregato, a quen sucedeu no ano 789. Morreu
no 797.
(9) A batalla do río Burbia entre as forzas de Vermudo I e os árabes
aconteceu, ao parecer, no ano 791. Despois da derrota ante os
musulmáns, Vermudo abdicou, volvendo ao seu estado clerical, daí o
alcume de O Diácono. O río nace nos Ancares leoneses, na comarca do Bierzo.
*
As fotos en branco e negro
foron sacadas do relato de Carvajal Herbón.
