Para evanxelizar a zona, o prior Pedro Calvo envía uns monxes ás ermidas de Cruzul, Cubilledo, San Lourenzo do Rebollal e Vales, encargándolles que as administren, asistindo a aqueles que o necesitasen, tendo que dar conta cada oito días ao prior do que acontecía. Co envío de máis monxes dende Carracedo, o priorado convértese en abadía, cuxa erección, segundo o informante de Piñeiro, consúmase no ano 1225, data coa que non concorda un dos redactores do Tombo de Penamaior: "Pero nisto non andivo moi exacto, pois atopámonos que xa no ano 1198, Sancho Pérez fixo unha venta a favor do abade e convento de Penamaior". No 1203, nunha bula papal, testemúñase a súa dependenza de Carracedo, xa degradado a simple granxa. Pasou entón a depender directamente de Citeaux (Borgoña), converténdose en cisterciense, sendo o único de Galicia que dependía directamente da casa matriz francesa. Sábese que no 1225 xa posuía o título de abadía, condición que mantivo ata o ano 1505 en que pasou á Congregación de Castela, quedando unido a San Salvador de Salamanca e perdendo definitivamente a dignidade abacial. Penamaior era un dos mosteiros cistercienses máis pequenos de Galicia, no 1584 contaba con tres membros, e con sete no 1803.
No Archivo Histórico Nacional gárdanse 493 pergameos (o máis antigo é do ano 1161), practicamente inéditos, pois só se coñecen os dous de Afonso IX e algún outro solto, ademais dos utilizados por Villa-Amil y Castro e dados a coñecer na Ilustración Gallega y Asturiana no ano 1880 baixo o título Cuatro noticias sueltas del antiguo monasterio cisterciense de Penamayor. O primeiro diploma, moi maltratado e defectuoso, foi dado en Vilafranca do Bierzo no ano 1223, atopándose incluído na confirmación que do mesmo fixo o rei Fernando III. Polo segundo, nun documento dado en Vilafranca do Bierzo o 30 de abril de 1227, concédeselle ao mosteiro o couto de San Salvador de Furco, que confirmarían máis tarde o mesmo Fernando e Afonso X, en privilexios dados en Allariz e Palencia nos anos 1232 e 1255, respectivamente. Entre os persoeiros que concederon importantes doazóns salienta a familia Traba: Urraca González e o seu marido Froila Ramir, as súas fillas Tareixa e María Froilaz, o conde Gómez González, seu fillo, tamén conde, Rodrigo Gómez e a súa filla Sancha Gómez, e os seus netos Velasco, Gonzalo e María. Conta Vázquez Saco que tamén estaban sen aproveitar os fondos que hai anos posuía Estanislao Pinacho: un libro becerro do século XVIII e máis de cen escrituras, conservándose tamén interesantes noticias nos fondos de Carracedo do Bierzo. Chegou a reunir a finais do século XIII numerosas propiedades, mesmo o abade tiña ao seu servizo dous "escudeyros do abade" que se chamaban García Pérez e Miguel Pérez.
Nun documento do ano 1260, catorce persoas recoñecen que cometeron tropelías nos bens do cenobio e por elo renuncian á demanda e reclamacións que tiñan contra os monxes: "Pro malafactoria quam omnes fecimos donno abbate e conventu Penne Maiori violenter et dannose intrando et fragendo cautum suum renunciamus voci quam nos putabamus et demande quam iniuste faciebamus. Tali conditione firmantes tu nunquam nos de predicta factoria demandent". Un documento do ano 1262 fala de que os monxes recibiron en doazón un viñedo en Millaradello, lugar próximo a Vilafranca do Bierzo, para o seu consumo e celebración litúrxica. Segundo a tradición, eiquí estiveron tamén os cabaleiros do Temple; non moi lonxe, por riba da aldea de Vilarín, está a Pena do Castelo onde a lenda sitúa unha fortaleza pertencente á famosa orde monástico-militar; se existiu non quedan restos. No ano 1268, o Adiantado Maior de Galicia dita unha sentenza sobre a exacción do tributo da moeda no couto de Penamaior.
Os priores documentados máis antigos do mosteiro foron: Martín (1181), Michaelis de Deo (1181), Fernandus Petri (1190), Petrus Calvus (1196-1206), e Fernandus (1214).
Cando no ano 2015 os do Colectivo Patrimonio dos Ancares visibilizamos unha variante do Camiño Francés de Santiago que bautizamos como Vía de Künig en honor a un monxe que escribiu unha guía no ano 1495, entre a documentación que buscamos para xustificar o paso deste camiño pola comarca atopamos un documento do ano 1525 en que o prior do mosteiro de Santa María de Penamaior ordena que os asistentes ao mercado non entorpezan as entradas a devotos e peregrinos. Recalcamos o de peregrinos porque hai quen recentemente, cunha falta total de rigor, a pesares da documentación, empéñanse en negar que os peregrinos pasaran por Penamaior. Ver para crer! Por este documento intúese que a feira de Penamaior xa estaba consolidada, polo que a súa orixe debe ser moi anterior. Noutro libriño, encardenado en vitela (pel de animal), comezado a escribr no ano 1748, os monxes de Penamaior anotaron durante algúns anos o que cobraban a cada un dos vendedores a razón do que levaban para vender, anontando o nome do vendedor e o que vendían, e na marxe dereita as cantidades en reás de vellón que lles cobraban (os reás de vellón eran unhas moedas feitas cunha aleación de prata e cobre, se ben o contido en prata era baixo. Esta moeda foi creada no ano 1686 polo rei Carlos II. Para que vos fagades unha idea do seu valor, un real de vellón equivalía, ao cambio actual, a moito menos de medio céntimo de euro. 266 reás equivalían máis ou menos a 1 euro). Ademais do dito, o libriño tamén se utilizou para escribir catro esconxuros para expulsar o demo, ademais doutras marabillas que iremos desvelando. A derradeira feira xunto o mosteiro celebrouse no ano 1889 en que pasou a Becerreá.
Os preitos entre os veciños e os monxes eran frecuentes. No ano 1687, o mosteiro denuncia ante a Real Audiencia de Galicia aos fregueses por se negar a pagar un carro de leña cada un por razón de décimo. No 1779, Gabriel Fernández e outros veciños de Penamaior suplican para qeu os libren do pagamento de novos décimos ao mosteiro. No 1808, os veciños da freguesía de Penamaior preitean co mosteiro polo décimo que lle tiñan que pagar pola colleita de patacas.
Nun documento do ano 961 cítase o mosteiro mixto de Sorstua, situado en territorio do río Navia. "villa vocabulo Sorstua, discurrente rivu Navie". Trátase dunha doazón de dúas irmás, a devota Visteverga e a confesa Teodildi, que ofrecen varias propiedades aos "fratum vel sororum" que habitan no mosteiro de Sorstua. Confirman o documento, ademais das anteriores e dous confesos, o bispo Gonzalo de León, Novidio, abade de Samos, e Pantinus, posible abade de Sorstua. Lucas Álvarez, en El Tumbo de San Julián de Samos (siglos VIII-XII), 1986, e Freire Camaniel, en El monacato gallego en la Alta Edad Media, 1998, localizan este mosteiro, con reservas, na zona de Becerreá. Mais Enriqueta López Morán, nun seu artigo, Monasterios dúplices en la comarca sarriana y anexionados al monasterio de Samos (Nalgures, 2015), di que podería tratarse dunha mala transcrición do amanuense e escribbir Navie por Narie, o que suporía situar este mosteiro xunto o río Neira. No ano do documento, as donantes vivían no mosteiro, tamén desaparecido, de San Mateo de Vilapedre, en Sarria.
Nun documento do ano 1179, na venta dunha propiedade entre Baralla e Constantín, alúdese ao camiño da seguinte forma: "Loco nominato Aer de Abadessa... per terminum de ipsa via antiqua". Só queda por determinar cal sería este Aer de Abadessa, quizais o mesmo camiño por onde transcorría a antiga vía romana, a via antiqua. Sexa xunto o Navie ou xunto o Narie, é probable que este desaparecido mosteiro estivera nos concellos de Baralla ou de Becerreá, territorios regados por estes ríos. Non sabemos se se trata do mesmo (non atopamos ningún referente toponímico), pero non hai moito o integrante do Colectivo Patrimonio dos Ancares, Francisco Amado, localizou o sitio onde, segundo lle contaron uns veciños, hai unhas traballadas pedras. A tradición asegura que formaban parte dun antigo cenobio que había no lugar, que foi demolido para reutilizar as súas pedras na construción do mosteiro de Penamaior. Así que só nos queda coller os fouciños e atacar a mesta maleza para poñer ao descuberto os, polo de agora, hipotéticos restos.
No lugar érguese a igrexa parroquial de orixe románica, reformada en séculos posteriores e nun estado de conservación bastante deficiente, con pegotes de formigón e bloques e teito con tramos de uralita que contrasta coa cuberta de lousa. Presenta unha ampla nave teitada a dúas augas, con presbiterio de planta rectangular, cuberto á mesma altura ca nave, coa sancristía acaroada na súa parte posterior. A bóveda de madeira substituíu a outra anterior de pedra. A porta de acceso está na parede lateral norte onde tamén se poden ver un toscos canzorros de lousa. Na parede lateral sur está outra porta e un contraforte. Acaroado á igrexa hai un arco realizado en cachotes de lousa sobre o que se erixe a espadana dun van. Na parte traseira, porta con arco de medio punto, cegada na actualidade, que puído actuar como lugar de acceso dos monxes.
ONDE ESTABA O MOSTEIRO DE SAN SALVADOR DE CANCELADA?
Outro problema é o da data de fundación. Se ben existen dous documentos datados nos anos 1019 e 1066 que falan deste mosteiro (o primeiro un recoñecemento xudicial a favor do cenobio sobre unhas familias que pertencían ao seu servizo, e o segundo nunha doazón do presbítero Pelagius Iuliani, "concedimus ibidem villam nostram Clausellas que habemus hic in Dumia"), a única referencia á fundación dun mosteiro é de século e medio despois, nunha licenza do papa Alexandre III ao bispo de Lugo, Xoán, para construír unha igrexa e un cenobio no lugar de Cancelada, en terreos doados polo rei Fernando II para facer doazón dela aos monxes do Císter. Alexandre III foi papa entre o 1159 e o 1181, Fernando II rei entre o 1157 e o 1188, e o bispo Xoán estivo como prelado de Lugo entre o 1152 e o 1181. Polo tanto, resulta evidente que a fundación deste mosteiro para a orde do Císter tivo que producirse a partir do ano 1159. No documento de 1167, por privilexio dado o 11 de xuño, Fernando II couta o mosteiro de San Salvador "ex parte de Gatin per fundum de Pina Ausendi", citando tamén a aldea de Rionaval, Rivulum de Naval, como límite do mesmo. Segundo o Tombo Vello da Catedral de Lugo, neste ano restitúese o mosteiro, que estaba enaxenado, despois de sinalar os seus términos e a multa que debía pagar (Manuel Risco, na España Sagrada: Iglesia de Lugo, tomo XLI, 1798). Entón, a que se refiren eses documentos dos anos 1019 e 1066 que xa falan da existencia dun mosteiro?
Entre varios centos de documentos que nos cedeu Hugo Pardo-Vivero Vilares, atopamos unha escritura da fundación, no ano 1691, dunha capela en San Martín das Cañadas, parroquia de O Mosteiro (Cervantes), mandada erixir polo matrimonio formado por Bartolomé Rodríguez de Barcia y Rosón e Agustina de la Torre y Prado, baixo a advocación da Purísima Concepción de Nosa Señora e de San Bartolomeu e San Agustín. Na escritura fundacional e en anexos dos anos 1795, 1803 e 1819 fálase, ademais de quen poderían acceder á condición de capelán da ermida, das rendas necesarias para a súa dotación e mantemento, relacionándose un gran número de doazóns, "a perpetuidad", provenientes dos froitos das árbores, viñas, leiras, prados, etc., propiedade do matrimonio e dos seus descendentes. É eiquí, ao demarcar as lindes dos terreos, onde en tres ocasións se cita como límite das propiedades unha "casa de piedra y orrio que fue de freires de San Salvador", cuxos límites quedan "devajo del arroyo que llaman de Pacio", "a la parte de avajo del Camino Real", e "un prado de dar hierva de siega de godaña que llaman Veiga". Atendendo a estes datos, despois de localizar os sitios referidos, esta casa-mosteiro atoparíase entre as aldeas de Lama de Rei, O Mosteiro e Queirugal, situadas entre si a uns 300 metros en liña recta, e nun territorio que apenas chega ás 20 hectáreas.
Polo tanto, a documentación leva o cenobio de San Salvador de Cancelada para a parroquia de San Xoán do Mosteiro, non moi lonxe da actual igrexa parroquial. É probable que antes do seu paso á orde dos monxes brancos do Císter, se tratara dun pequeno mosteiro familiar. Este tipo de cenobios particulares foron bastante abundantes en Galicia a partir de época visigótica, que non duraron moito tempo, incorporándose logo aos grandes mosteiros ou, simplemente, acabaron por desaparecer ou se converteron en granxas dependentes daqueles. No primeiro documento do ano 1019 figuran os nomes de Roderico que actuaba como abade ou prior, e os frater Atane, Elderigo, Froila e Gaudencio.
É case seguro que a parroquia de O Mosteiro tomou o nome deste cenobio. Segundo a controvertida División de Wamba (tense por falsa), O Mosteiro xa tiña templo no século VII. Tamén se cita na Chronica naierensis (composta no cenobio bieito de Santa María de Nájera, na Rioxa). No ano 915, o rei Ordoño II outorga escritura de doazón do territorio a favor da igrexa de León, feito que provocou un longo litixio entre as dióceses de Lugo e León (ao parecer durou dende o século XI ao XIII) pola posesión da igrexa e os terreos que comprendía. Segundo nos achegou Tito Fernández de Témez, no ano 1380 a Diócese de Lugo afora a Pedro Álvarez de Cancelada o Val de Cancelada, coa obriga de construír un mosteiro no devandito val. Sobre a porta principal do templo hai unha inscrición onde di que foi construído no ano 1830, pero sobre a porta lateral consérvase unha pedra reutilizada onde se le "Año de 1688" o que pode indicar que houbo outra igrexa anterior.
Agora, que o terreo a peitear reduciuse ao mínimo grazas a estes documentos, dedicarémonos a buscar algún resto que cremos xa atopamos nas inmediacións de Lama de Rei.
O día 18 de marzo de 2023 estivemos na igrexa de San Xoán do Mosteiro. O profe de Historia do IES de Becerreá, Ignacio Cabarcos, demostrou documentalmente, despois dunha longa investigación, que eiquí estivo o desaparecido mosteiro de San Salvador de Cancelada que xa estaba en funcionamento no século X. A igrexa actual substituíu a outra anterior como nolo demostran algúns restos que apareceron cando o seu arranxo. “A importancia medieval deste territorio, situado entre As Pontes de Gatín e O Comeal, sería consecuencia do paso da vía romana XIX, que perviviría como unha vía principal de entrada a Galicia durante a Idade Media, un feito ata o de agora esquecido pola historiografía”.
Cando o arranxo da igrexa atopouse o anaco dunha celosía de barro de época claramente medieval que recuperou o cura e profesor Ramón Gutiérrez quen, xunto coa profesora Fernanda Follana Neira, colaboran con Ignacio, ademais de investigar sobre a Vía Romana XIX ao seu paso por Cervantes.
Trátase dun dos monumentos relixiosos máis importantes do concello das Nogais e da comarca dos Ancares debido á variedade de estilos artísticos. Ten unha parte mozárabe do século IX, outra románica do século XII, outra posterior ao século XIII, e outra neoclásica pero de orixe románica con restos prerrománicos. Pero como destaca Carolina Casal nunha reportaxe de El Progreso en setembro de 2019, "Non se pode cargar ao lombo dun grupo de persoas toda a arte dos séculos IX e X... a arte era cosmopolita, pero levada a cabo tamén por mestres rurais, cos recursos limitados".
No exterior poden verse varios elementos decorativos, algúns reutilizados. Debaixo do aleiro da ábsida románica vense varios canzorros con representacións de cabezas humanas, aves e outras figuras. Dous dos canzorros disque representan a Sede e a Fame, alegoría do duro que era o traballo nestas terras, tradición que tamén pervive na igrexa mosteiral de Santa María de Penamaior, en Becerreá. A porta de acceso lateral semella prerrománica, con arco de medio punto con lixeira tendencia á ferradura. Segundo Amor Meilán, os adornos desta porta (ferraduras, flores de oito puntas...) teñen certa semellanza coa igrexa visigótica de San Juan de Baños, en Palencia.
Nun lateral vese unha porta, tapiada na actualidade, que recibe o nome de Porta da Penitencia. Descoñécese con exactitude a que debe o nome, uns din porque era utilizada polos monxes do primitivo cenobio para facer penitencia, outros que por ela pasaban os reos para expiar os seus pecados. O que fora cura párroco de Santo André, Anxo Eiriz, contaba que cando chegou á parroquia a xente aínda lle tiña un certo respecto a aquela porta que asociaban con xuízos da Inquisición.
Na actualidade conserva unha nave rectangular neoclásica. O arco triunfal, románico, é apuntado con triple arquivolta, que arranca de semicolumnas con capiteis figurados.
No interior consérvanse varios retábulos, destacando un barroco coa Virxe do Rosario. Na visita que o Bispo de Lugo fixo á igrexa no ano 1764 manda que "se escriba a la Sra. Marquesa de Parga se sirva e mandarla componer por hallarse indezentemente" (a presentación do curato da igrexa de Santo André correspondía á Casa dos Condes de Amarante, marqueses da Póboa de Parga).
No presbiterio vense unhas pinturas murais en lamentable estado de conservación. Posiblemente foron realizadas por artistas da zona, dominando as cores vermella, azul e verde. O ceo estrelecido, co Sol e a Lúa, catro pequenas figuras masculinas, un can, un lagarto, dúas aves enfrontadas, un vexetal e outros motivos xeométricos enchen o espazo. Chama a atención a ausencia de esceas bíblicas ou sacras tal como as entendemos.
No Museo da Catedral de Lugo custódiase un Cristo de Limoges que Carolina Casal data no primeiro tercio do século XIII. Segundo o Libro de Fábrica, no ano 1760 encargouse ao ourive de Lugo, Diego Casal, "un cáliz con su patena sobredorado, un relicario de plata también sobredorado, unas vinajeras de plata con su platllo de lo mismo", cun custo de 169 reás de vellón e 11 maravedises.
Nun documento do 2 de maio de 1498 fala da presentación do presbítero da Igrexa de Lugo, Diego de Cancelada, para a igrexa de Santo André, vacante por morte do párroco López Calderón.
O 19 de setembro de 1932, acompañado polo seu pai, visitou a igrexa o ilustre historiador Fermín Bouza Brey (1901-1973), levando como guía ao párroco Crisanto Soaz Fernández. Escribiu que a pesares das reparacións realizadas no tellado nos anos 1751 e 1760, que ameazaba con virse ao chan, no 1764 o Bispo de Lugo dispón "que este cura rector disponga que ante todas cosas se haga la obra de la iglesia por la parte que amenaza ruina". No Libro de Fábrica do ano 1758, o párroco, Joseph de Burgo y Gayoso, anota que a reparación do ano 1751 custou 72 reás e lastrouse o corpo pagándose pola pedra arrincada 145 reás, e nove máis pola obra. Nos anos 1768 e 1771, o Bispo vai máis alá e dispón que se faga máis longa a igrexa porque é pequena. As obras, que estiveron a cargo do mestre Antonio Barros, remataron no 1778. Segundo o Libro de Fábrica, o custo ascendeu a 10.300 reás de vellón, pagándose 190 reás e 28 maravedises ao canteiro Pedro de Río.
Hai anos, cando a reforma e ampliación do cemiterio que arrodea a igrexa, saíron á luz varias tumbas feitas con laxes que foron destruídas. Descoñécese tanto a época de pertenza como a quen enterraban nelas; uns din que puideron corresponder aos monxes que habitaban no mosteiro, o que non convenceu a todos os veciños xa que tamén apareceron tumbas de pequeno tamaño (hai quen asegura, sen base algunha, que era onde enterraran aos fillos dos monxes).
A igrexa de Santo André das Nogais foi declarada Ben de Interese Cultural (BIC) por Decreto 284/1995 (Diario Oficial de Galicia do 27 de outubro de 1995), o que non impide que se atope nun lamentable estado de conservación, e sen trazas de que, por desidia de quen teñen a obriga de conservala, mellore a súa situación.
Segundo a tradición, nos días de néboa os monxes facían soar a campá para orientar aos peregrinos perdidos. Tanto o cenobio como a igrexa foron pasto das chamas nos anos 1450, 1641, 1809 e 1921. No 1858, a raíz da Desamortización de Mendizábal do ano 1835, os monxes foron obrigados a abandonar O Cebreiro o que levou que as rendas, foros e décimos pasaran a outros administradores, tal como figura nos libros do Rexistro da Propiedade de Becerreá dos anos 1845 e 1865, conservados no Arquivo Histórico Provincial de Lugo. No ano 1961, realiza unha visita ao templo e ao hospital o entón Comisario de Belas Artes Manuel Chamoso Lamas, feito que vén a marcar a data de comezo da súa recuperación.
O dicionario francés de Historia e Xeografía Eclesiástica menciona as grandes hospedarías que Cluny tiña no Camiño Francés a Santiago: Frómista, Sahagún, Astorga, Vilafranca do Bierzo e "Sur la cime la plus abrupte du chemin français s´elevait le monastere Hotellerie de Zebrero, donné par Alphonse VI à . Geraud d´Orleans".
Dende a súa fundación hai constancia de 46 priores, entre o 1398 e o 1830. No 1494 era prior Alonso de Estadillo. Ao parecer, durante o seu mandato os peregrinos non eran ben recibidos, deixándoos morrer de fame e frío. Nese mesmo ano sucedeuno o Bachiller Arias de Liñares quen deu conta aos Reis Católicos da mala administración das rendas polo anterior, non destinándoas para os fins que foran dadas.
A igrexa, construída en cachotaría de lousa (ata o ano 1804 estivo cuberta de colmo), conserva no interior un cáliz, unha patena, un crucifixo, unha estatua sedente da Virxe e o Neno (a talla orixinal, do século XII, desapareceu, feito que despois de diversas denuncias do Colectivo Patrimonio dos Ancares, o Bispado de Lugo, que sempre asegurou que se trataba da peza orixinal, non tivo máis remedio que recoñecer), un Cristo que preside o presbiterio (tampouco se trata do orixinal gótico que tamén desapareceu tal como demostramos en varias ocasións os do noso colectivo; o Bispado sempre mantivo que o orixinal se atopaba nun inexistente Museo de Arte Sacra de Madrid), dous sártegos antropomorfos onde se asegura están enterrados os protagonistas da famosa lenda do Santo Milagre e unha pía do século IX onde ata o século XII se bautizaba por inmersión. No ano 1991 practicouse no templo e contorna unha importante restauración. Ao pé do altar respousan os restos de don Elías Valiña San Pedro, párroco que adicou a vida a poñer en valor o santuario e a súa relación co Camiño a Santiago.
Como sinalamos máis arriba, eiquí abrollou a lenda do Santo Milagre, acontecida nun inverno de mesta nevarada e forte zarracina do ano 1300, onde a fe dun deslido labrego venceu a fachenda dun descrido crego. Outra lenda sitúa no Cebreiro o Santo Graal, a Santa Copa utilizada por Xesús durante a Derradeira Cea.
A igrexa románica de San Martiño de Berselos sitúase xunto unha derivación do Camiño de Santiago, e pode que dun ramal da vía romana XIX que unía Lucus Augusti (Lugo) con Asturica Augusti (Astorga). Non existe acordo canto á data de construción. Segundo Nicandro Ares Vázquez (1926-2017), a mención máis antiga está nun "sospeitoso" documento do mosteiro de Samos do ano 997 no que se cita unha aiuntione per Osello e Sanctus Martinus de Peroselo. No 1110 figura unha muller, Geloira, doando ao mosteiro de Samos a vila de Lagenas (Laxes), indicando os términos de Covas, villa de Sancta Eolalia (Ribadeneira), portum de Naria (no río Neira) contra Arenza (Aranza) onde lle chaman Carriceto (Carracedo), Carrale de Iusana (Carral de Abaixo), ata os términos de Beroseli (Berselos). No 1175, unha bula do papa Alexandre III confirma a xurisdición de Samos sobre a ecclesiam Sancti Martini de Berselos. Jaime Delgado Gómez (1933-2012) sitúa a súa construción arredor do 1200, e o profesor Ramón Yzquierdo Perrín cara o 1220, non faltando quen a traslade para o último terzo do século XIII. Pero á vista dos documentos citados, é probable que o templo se edificara sobre outro anterior, pode que alto-medieval.
Trátase dun edificio de planta rectangular cuberto en lousa a dúas augas, con ábsida semicircular cuberta con bóveda de casca, máis pequena que a nave tanto en anchura como no alzado. Posterior é a espadana dun van coroada por unha cruz e pináculos; baixo dela obsérvanse dúas ménsulas que sinalan a existencia dun antigo teito. Adro-cemiterio ao redor.
A fábrica é de cachotaría, agás as partes nobres con sillares ben labrados. Nos muros da nave e testeiros ábrense seteiras con cornixa de modillóns. No muro da esquerda vese unha porta de arco de medio punto, alintelado polo interior e alintelado polo exterior con mochetas lisas nos arranques. Os canzorros dos muros laterais e da ábsida situados debaixo dos aleiros son lisos, agás un que mostra unha figura semicircular.
A parte máis chamativa é, sen dúbida, a portada da fachada principal sobre a que se abre unha ventá para iluminar a nave enmarcada por un arco semicircular que apoia en columnas. O tímpano descansa en ménsulas sinxelas, apoiadas en xambas, con arquivoltas de imposta de nacela, en catro columnas con fustes monolíticos que posúen capiteis con estrías nos arrinques decorados con motivos vexetais (bólas, volutas, follas...).
Na columna interna, colocada nun plinto cunha cabeza humana a xeito de pouta, está un pedestal en cuxos laterais aínda se conserva a inscrición co nome do construtor: "PELAGIVS FE/CIT OP" ("Pelagius fecit opus"), "Paio fixo esta obra", quizais influenciado polo mestre Didacus que ergueu a cercana igrexa mosteiral de Santa María de Penamaior, en Becerreá.
No interior hai dous retábulos, un do 1764 coas figuras de San Martiño de Dumio caracterizado como bispo, a Ascensión e Santa Bárbara, feito por mandato do párroco "D. Fernando Billares", e outro "Construido por D Constatino Garcia López. Año 1917. La parroquia contribuyo a su pintura. Año 1945", coas figuras de Santa Tareixa e San Antonio. A imaxinería é do século XVII.
No ano 2005, a restauradora Vania López Arias descubriu na ábsida, debaixo de catro capas de cal, unhas pinturas murais onde se aprecia unha escea do Xuízo Final con Cristo Pantocrátor cos brazos alzados sentado sobre un arco da vella, flanqueado pola Virxe e San Xoán, catro anxos con trompeta e dúas persoas en posición orante; por riba, no centro, un sol co cristograma IHS (Iesus Hominum Salvator). A ambos os lados vense tamén as figuras duns resucitados. Baixo da escea móstrase un axedrezado.
No sinxelo arco triunfal gravaron un círculo con cinco círculos no interior.
Como curiosidade, chama a atención un Sagrario moderno que reproduce a portada da igrexa, en cuxo interior tamén trataron de reproducir as pinturas murais.
Tamén conserva unha pía bautismal (quizais para bautizar polo sistema de inmersión) con gallóns de época medieval sobre unha ara cadrada que formaba parte do antigo altar (escápasenos o motivo de darlle tal uso). No interior da pía colocaron o pé que a sustentaba. Detrás da pía, nunha parede lateral, vense tamén restos de pinturas murais.
Quizais a noticia máis antiga sobre Santiago de Covas (Baralla) é a que aparece na Crónica do bispo Sampiro de Astorga (956-1041) que abrangue dende o ano 866 ao 899, como continuación das Crónicas de Afonso III (866-910), o Adefonso Regi Gallaeiciarum ou Rex Gallaetia citado nos textos árabes ou polo papa Xoán IX. Sampiro recompilou os feitos que considerou máis relevantes. O relixioso e erudito Juan de Ferreras (1652-1735), nun apéndice da súa Synopsis historica chronologica de España (1700-1727), transcribe un documento de Sampiro onde se di que o rei Afonso doou á igrexa de Oviedo, en Gallaecia, "Suarna..., Villa Avioli..., Valle-Longo..., Neira coas posesións de San Martín de Esperela e Santiago de Covas con todos os seus agregados: Layora e a posesión de San Martín de Perrellinos".
O P. Risco (1735-1801), na España Sagrada, volume XLI, transcribe unha escritura do ano 1120 en que o bispo Pedro III de Lugo asigna aos coengos da catedral parte das súas posesións e rendas: "villas de Bandi quae fuerunt de Ossorii Vermudi cum familia et familiis, villam de Labruxio, villam de Cobas, villam de Villartelin...".
A igrexa é de orixe románica, con reformas no frontis en época barroca. A portada está precedida por un cabido cuberto en lousa a tres augas, con trabe tirante que apoia sobre piares e tres columnas graníticas. A nave é de planta rectangular cuberta en lousa a dúas augas. Ábsida semicircular máis reducida en ancho e alto ca nave, dividida en tres partes por dúas semicolumnas de plintos con cabezas humanas con poutas e bases tóricas, con fiestra en seteira. Un capitel está decorado con bólas, e o outro desapareceu nas obras de consolidación que obrigou a revestir a parte superior da ábsida cunha faixa saínte que se aproveitou para elevala en altura. Na parte sur da nave vense uns canzorros con decoración xeométrica (rollos, bólas). Baixo o aleiro norte, cabezas de animais e unha figura humana. Espadana de dous vans coroada por unha cruz e pináculos. Adro-cemiterio ao redor.
No interior, o arco de acceso á absida está formado por dúas arquivoltas con bóveda de canón. Ten interesanes capiteis historiados (unha figura humana, dous cans sobrepostos que extenden a cabeza e lamen a figura central, entrenzados, varias figuras que compoñen unha soa escea, un anxo no que apoian dúas pombas, bólas e motivos vexetais). Hai un retábulo maior sinxelo con caras de anxos, imaxes de Santiago Peregrino, a Inmaculada, San Brais e un Sagrario que leva gravado un Santiago do século XVI. O retábulo lateral dereito é barroco con columnas salomónicas de acios, que acolle unha Virxe do Rosario. No retábulo esquerdo vese un San Antonio do século XVII. Canto á ourivería, custódiase un copón de prata cicelada do século XVIII.
Antes de facer o actual acceso ao adro e ao cemiterio, os fregueses non podían entrar pola porta principal se non estaba o párroco, tiñan que facelo por uns chanzos de pedra colocados sobre o muro que dá ao camiño.
En febreiro de 1858 figura como párroco Pedro Fernández de Prado; en maio de 1864, Pedro García Gándaras que asistiu ao 2º Congreso Eucarístico Nacional de Lugo; en maio de 1902, Narciso Lamela Rocha. No 1908, o bispo de Lugo nomea coadxutor in capite a Marcelino de la Vega Fernández. Ata principio de 1916, actúan como coadxutores, en ausencia de párroco titular, Manuel Buján Areán, Ramiro Gómez Díaz, Bernardo López López e Gonzalo Paz Morandeira. En febreiro dese ano toma posesión o párroco Ricardo Losada Veiga.
Procedente
do mosteiro de Penamaior, en Becerreá, transcorría unha variante do
Camiño de Santiago (a Vía de Kúnig que os do Colectivo Patrimonio dos
Ancares visibilizamos en maio de 2015) que continuaría por Vilarín e en
Gundián se desviaría por Pousada, Covas e Ponte de Carracedo ata A Pobra
de San Xián (Láncara) onde os peregrinos escollerían a ruta que vai
cara Portomarín ou Lugo. Nas igrexas de Pousada e Covas, así como da
cercana Aranza, consérvanse unhas tallas de Santiago vestido de
peregrino.
Cóntase que no castro de Carballedo hai unha "porta" que é a entrada a unha longa cova que dá á igrexa de San Martiño e que era utilizada polos mouros para ir á misa.
No Boletín da Comisión de Monumentos Históricos e Artísticos de Lugo (1972) dáse noticia dun comunicado do párroco don Ramiro Valiño Castro ao director do Museo Provincial de varias exploracións realizadas no templo con varios mozos da parroquia, o que deu por resultado a aparición de pinturas murais, aproximadamente duns tres metros de longo por dous de ancho, e que o señor Valiño di que estaban datadas no ano 1532; tamén hai outras pinturas e obxectos que xulgou anteriores a esa época. O párroco expresa o seu desexo de que lle faciliten medios para seguir investigando ou ben que persoal técnico se persoe no lugar para facer o correspondente estudo e explicar a maneira de conservar as pinturas e obxectos atopados.
Dise que a pía de auga bendita procede do castro que hai nas inmediacións, mesmo se asegura que na croa había un eremitorio fundado no século VII. No pé da pía ten esculpida unha cunca ou vieira.
Cóntase que cada vez que había treboada, os veciños deixaban os labores que tiñan que facer e ían para a capela a buscar o santo para levalo ao monte coñecido como Teso da Capela. Logo de permanecer alí co santo, o trebón desfacíase, volvendo co San Lourenzo para a ermida.
No cemiterio vese unha prancha de lousa cun curioso epitafio: "Cuarenta y dos años viví, Hermanos sobre la tierra/Rogad cristianos por mi, Pues igual muerte os espera".
Durante as obras, os oficios relixiosos celebrábanse no Bar Correos, coñecido tamén como Bar Cine (funcionou como cine entre os anos 40 e 60 e tamén, anteriormente, como salina). Segundo a tradición oral, nos anos da gripe (1918-1919) amontoaban eiquí os cadáveres (dise que algúns eran levados vivos). Consérvase unha foto de Ruth Matilda Anderson do 11 de xuño de 1925 da procesión do Corpus en Becerreá; o edificio que se ve crese que pode ser onde funcionou provisionalmente a igrexa.
Ata os anos setenta do pasado século existía na parroquia un ritual asociado ás campás da igrexa. Cando morría unha persoa, o xeito de tocar a defunto variaba segundo fora home ou muller. Se era home, a campá máis grande, alcumada de San Xoán, tocaba dúas veces seguidas, e a pequena, de nome As Candeas, unha. Cando a falecida era muller, a campá pequena daba dúas badaladas seguidas e unha a maior.
Un
documento de finais do ano 1809 achega que no mes de febreiro dese
ano, durante a Guerra de Independencia, os soldados franceses
consumiron dúas fanegas e media de pan pertencentes á igrexa por un valor de 90 reás de
vellón.
No ano 1815, o administrador do santuario mercou un reloxo de sol por 370 reais que mandou colocar na torre do campanario.
Entre
os anos 1819 e 1822, os carreiros que ían ata igrexa dende Castelo,
Cadoalla e Saa foron substituídos por uns camiños mellores, investíndose
7600 reás. Nun documento do ano 1876, o camiño que ía dende Castelo
cítase como Camiño da Igrexa, e noutro do 1914 como Camiño do Souto.
Nos arredores da igrexa apareceron tumbas de laxas (hoxe en día desaparecidas). Segundo a lenda nunha había enterrado un rei.
Os
días 14 e 15 de setembro celébranse as coñecidas popularmente como Festas do Santo, en honra do
Ecce-Homo que se venera na igrexa (algún ano a celebración duraba ata tres días). Ademais do ritual relixioso, os
veciños acostuman montar uns casetos no Souto da Bouza de Saa,
ateigados de comida e bebida. A instalación dos casetos é un costume recente, anteriormente, tal como recollen as crónicas, "acudían con las cestas bien repletas, que luego despacharán reunidos en familia, bajo las sombras de sus frondosos castaños".
O seu culto vén do ano 1727 cando o cura, Xosé Valcárcel Quiroga, mercou a imaxe, pagando a metade en cartos e a outra metade en misas. Conseguiu reunir á xente dos pobos de Becerreá, Ouselle, Cruzul e Cadoalla e encamiñarse con todos eles cara os "Picos de Ancares", onde se encargara a nova imaxe do Santo a un carpinteiro, que en "magna procesión" emprenderon o longo percorrido ata San Pedro de Cadoalla.
En
tempos, os veciños acudían á igrexa con trigo ou centeo que logo
era vendido para mantemento do santuario. Destes cartos, o párroco
recibía unha parte xa que, segundo unha sentenza do Tribunal
Eclesiástico de 1761, tiña dereito á quinta parte das esmolas que
se recadaran durante o ano.
O 2 de agosto de 1889, o Concello de Becerreá, presidido polo seu alcalde Arturo González Vázquez, anuncia a celebración dunha feira anual "de toda clase de ganado vacuno, de cerda, lanar, cabrío y principalmente de caballerías" os días 14 e 15 de setembro, "en el mismo punto que se celebra la antigua función del Ecce-Homo de Cadoalla", engadindo que con tal motivo "se harán festejos extraordinarios que contribuyan a la distracción y entretenimiento del mismo".
No ano 1966 a prensa publica que a Comisión de festas estivo formada por "jovenes de ambos sexos", destacando o labor desenvolvido "por las féminas".
No ano 1968 a Comisión integráronna José Antonio Montaña e Jesús
Pereira, por Becerreá, e Emilio Neira e Manuel Merlán, por Cadoalla. Que
a Comisión estivera formada por veciños de Becerreá e Cadoalla debíase a
que a parte lúdica das festas repartíanse entre entre as dúas
parroquias, a primeira a capital municipal.
Ao Santo acúdese para pedir un favor ou para agradecerlle un xa concedido, para quen o pide ou en nome doutras persoas. O párroco impón unha imaxe do Santo (un pequeno Ecce Homo) por riba da cabeza do devoto, dicindo: "Que el sexa pre ti, o camiño, a verdade e a vida". Moitos penitentes pasan un pano pola talla e logo úsanna cunha finalidade curativa e preventiva. Hai algúns anos traían exvotos representando o corpo humano e tamén animais: vacas, xatos, cochos, etc. Ata non hai moitos anos, como protección, adoitábase arrincar unha estela da porta do templo e gardala na casa o que obrigaba, cada certo tempo, a reparala. Tamén hai procesión coa imaxe do Santo arredor do templo. Á romaría non só acudía xente do concello de Becerreá, tamén de Baralla, Cervantes, Navia de Suarna, As Nogais, Pedrafita do Cebreiro, Triacastela e mesmo de Lugo.
Ata o ano 1832 había varios penedos por riba e diante da igrexa que foron demolidos e así deixar máis espazo aos devotos que querían camiñar de xeonllos ao redor do templo para cumprir o ritual; o custo ascendeu a 1900 reás.
Os días da romaría viñan soldados para
manter a orde xa que as liortas eran bastante frecuentes.
Pagábaselle coas doazóns dos asistentes. No ano 1827 o custo ascendeu a 40 reás "que se dieron a los soldados que vinieron a pacificar la romería".
No
século XIX celebrábanse no santurio catro festividades: Santa
Apolonia, a Pascoa de Resurrección, o Luns de Pentecoste e a do Ecce
Homo.
O xornal El Progreso do 11 de setembro de 1968 publica unha poesía escrita por José Pereira Vilares, "un ilustre hijo de estas tierras", dedicada ao Ecce-Homo:
Ata o ano 2010 ou 2011, no Carballín, un pequeno lugar da parroquia de Cadoalla, situado a carón da vella N-VI, había un tosco peto cunha pequena talla en madeira que representaba ao Ecce Homo. En varias ocasións roubaran as esmolas que lle depositaban os devotos, pero a derradeira vez tamén desapareceu o Ecce Homo; só atoparon o peto, baleiro, tirado nun monte próximo. A foto do peto é de Sabino García González quen non lembra a data exacta de cando as fixo, pero dinos que foi sacada entre o 1983 e 1985. Quizais se trate da única imaxe que se conserva.
Na aldea de Cruzul hai unha espadana de dous vans á que se accede por medio dunhas escaleiras de pedra, alonxada da igrexa parroquial. Data, posiblemente, do século XVIII. O motivo que levou aos veciños a erguela no pobo debeuse a que a única campá do templo parroquial non se escoitaba en todas partes polo que, en caso de calquera continxencia (un incendio, unha morte, etc.), toda a veciñanza podía enterarse. Cóntase que cando a invasión francesa, no ano 1809, estas campás alertaron da chegada das tropas napoleónicas á Ponte de Cruzul.
Consérvase unha inscrición que di: "ESTA O-RA SE IZO SIENDO/CVRA MAN... ...NZ EL/AÑO... ...N... ...CCXXXXV". Quizais sinale o ano 1745.
En principio, a traza do edificio, modificado, non nos amosa, a simple vista, a súa orixe románica, semellando unha sinxela construción de tipo rural dos séculos XVII ou XVIII. Pero na cornixa da ábsida rectangular, na parte situada baixo o tellado, axiña saltan á vista uns sinxelos canzorros. Dos que debeu ter en orixe, só se conservan, en desigual estado, cinco, descoñecendo se nos aleiros do resto da igrexa había máis. Contáronos que baixo do morteiro do muro esquerdo hai (ou había) unha inscrición latina.
No interior, espazo destinado aos fieis (con artesoado de madeira) con imaxes nos laterais da Virxe de Fátima e unha santa, e presbiterio abovedado ao que se accede por medio dun arco de medio punto sen decorar coroado por unha fornela.
Conserva
un retábulo barroco do século XVIII, presidido polo patrón San Remixio.
Nas paredes adivíñanse unhas pinturas murais en moi mal estado de
conservación.
Xunto a entrada hai unha pía bautismal e un vello confesonario.
Canto ao topónimo, Liber foi un nome latino asociado ao deus Baco (Liber Patri). O Boletín da Comisión Provincial de Monumentos Históricos e Artísticos de Ourense (nº 22, de outubro de 1901) recolle unha dedicatoria que apareceu na igrexa de Millarouso e Santurxo, no Barco de Valdeorras (que coincidencia, nas inmediacións da igrexa tamén hai os topónimos Millarega e Valdorras!), coa epígrafe: "LIBERO / PATRI/ G VETTIVS / FELICIO", "G. Vettio Felicio mandou erixir este altar a Liber Pater". Ou quizais podemos estar diante dunha *(Villa) Liberii, dun propietario medieval de orixe latina que atendía polo nome de Liberius.
Liber cítase nun documento de Samos do 20 de xullo do ano 1091, cando
Munino Eiriz e Guntroda Numez doan unhas vilas ao mosteiro, entre outras Libri integra. En Galicia só atopamos o nome Liber como núcleo de poboación no concello de Becerreá.
M. Lucas Álvarez, no seu El Tumbo de San Julián de Samos. Siglos VIII-XII (1986) di que por Liber pasaba o rio de Silis
(identificado co río Cervantes), afluente do Navia. Ademais do Sil (que
tamén pasa pola comarca ourensá de Valdeorras), afluente do Miño, Altinum,
antiga cidade costeira dos vénetos, en Venecia, atopábase xunto o río
Silis, que foi destruída, primeiro por Atila no 452, e logo polos
lombardos no 568. Segundo algúns autores, Sil viría do latín sil,
"ocre, óxido de ferro mesturado con arxila". Plinio o Vello (23-79
d.C.) fala da abundancia de ocre, prata e ouro das minas da Gallaecia, ricas tamén en materiais ocres. Na zona documéntanse varias explotacións mineiras de época romana.
Segundo figura no Tombo 5 do mosteiro de Penamaior, no ano 1265 o párroco de Ouselle ten preito co mosteiro pola posesión dos décimos, primicias e ofrendas correspondentes aos lugares de Vilar de Frades e Montaña da Agra, pertencentes á freguesía de Ouselle. Estes lugares foran doados ao cenobio por Teresa Afonso que tomou o hábito de donadas. A sentenza do Bispoado de Lugo e o seu Provisor mandan que o cura e o convento partisen os décimos, primicias e ofrendas.
Contáronnos que cando se lle puxo un novo chan de madeira á igrexa apareceu un "pía rectangular" de época romana; cremos que se trata dun sartego antropoide, os veciños dicían que o interior acollía un "corpo santo". Interesante a Semana Santa.
Nas inmediacións levántase un cruceiro moderno, colocado nos anos setenta do pasado século XX. Nas inmediacións había outra cruz que nos anos setenta foi trasladada para Santa Cruz, en Baralla.
Nun documento do ano 1806 lese: Unha capela "… que se halla en medio del lugar de Becerreá para servicio de Don Francisco de Ulloa, con la advocación que es de San Benito, cuia suspensión y hasta que se adorne y reedifique de todo escalabro a contento de este párroco, que sin el, no se puedan celebrar los Divinos Oficios". Trátase da capela de Horta, ou houbo outra posta baixo o mesmo padroado na vila de Becerreá?
Cóntase que hai tempo tres homes da Lagúa, un da Casa Nova, outro da Casa de Nesa e un terceiro da Casa de Vázquez, andaban a cavar nos montes de Penamaior para sementar o pan cando, de súpeto, o ceo comezou a anubrar, amezando con treboadas, polo que decidiron volver para as súas casas. Mais, como comezou a chover, acubillaron na entrada da ermida. Un deles, ao pousar a aixada por riba dunha lousa escoitou como aquilo soaba a oco, polo que lle dixo aos outros: "Así Deus me salve que eiquí hai un tesouro. Imos cavar". "Que dis! Estás tolo, no ves que é un lugar sagrado?", respondeu un dos compañeiros. Despois dunha forte discusión, decidiron non facelo. Rematou de chover e continuaron cara a aldea. Baixando polo Cereixal viron a un home moi ben vestido montado nun cabalo de cor branca que ao chegar xunto deles preguntoulles en castelán: "Buenos días, señores, ¿ustedes no sabrán por donde queda la capilla de San Lourenzo?". Os homes non dubidaron en facerlle as indicacións oportunas. Cando chegaron á Lagúa, un deles dixo: "Xa veredes como vai polo tesouro". Os outros contestaron: "Estente calado que aínda han pensar que estás tolo". Ao día seguinte voltaron para Penamaior e, ao pasar xunto a capela, viron como a lousa estaba removida e ao seu carón as táboas dun pequeno baúl.
Cando no ano 2015 visibilizamos ante a opinión pública unha variante do Camiño de Santiago, que denominamos Vía de Künig en honra ao monxe alsaciano que escribiu unha guía no ano 1495, na proposta que fixemos á Xunta de Galicia para que a recoñecera pasamos a ruta xunto esta capela, e de eiquí ao mosteiro de Penamaior.
Aínda que a construción da igrexa adoita situarse no século XV, a súa orixe remóntase, ao menos, cen anos atrás. No ano 1378, o mosteiro de Carracedo do Bierzo daba en encomenda ao señor de Villalobos (Zamora), Alvar Pérez de Osorio, unha serie de lugares de Cervantes (os coutos de Dorna, Vilaquinte, Padornelo, Xestoso, a quinta parte de Lamas e a igrexa de Cereixedo).
Posteriormente,
existen varios preitos entre a casa dos Osorio e o mosteiro de
Carracedo para determinar o lexítimo propietario destes lugares. A
principios do século XIV, os terreos foron doados ao cenobio de
Carracedo por herencia de Teresa Pérez, da familia Méndez de Cervantes.
No ano 1419, este mosteiro vese na obriga de preitear con Pedro Álvarez
Osorio as prestacións da igrexa de Santiago, cuxa propiedade os monxes
demostran facilmente.
Nos Interrogatorios do Catastro de Ensenada, celebrados na freguesía de Cereixedo no ano 1752, faise referencia a que a metade dos impostos do décimo da freguesía, 1.1169 reás, ían parar ao priorado de Dorna, anexo ao mosteiro berciano. Un mosteiro en Dorna, do que non quedan restos, cítase no ano 1203 como Sancte Marie de Dorna.
Ademais do anterior, a estadía de monxes en Cereixedo dedúcese de dous nomes de aldeas da parroquia. Cela cítase como Cella integra no ano 1091, en que os monxes de Samos a recibían doada por Muñino Eiriz e Guntroda Númez; cela deriva do latín cella que vén a significar apousento dun relixioso ou relixiosa nun convento ou mosteiro, que quizais sinale a existencia dunha granxa ou eremitorio. E segundo, un documento do ano 1262 o mosteiro de Carracedo posuía herdades en Castello de Fratibus (Castelo de Frades).
Luis Monteagudo, nun artigo no Ideal Gallego do do 12 de xuño de 1936, di que en Castelo de Frades existe unha lenda de que había un mosteiro "a la defensiva contra contra los moros" que en tempos asolaron estas terras.
Sergio Núñez Cubero, ademais das fotos antigas, achegounos un interesante traballo que cita a igrexa de Cereixedo. Trátase de Nobles y monjes: Los Osorio Villafranquinos y los monasterios bercianos (siglos XIV-XV), de Gregoria Cavero Dominguez (2016). Sergio tamén nos contou que ademais da festividade do patrón, Santiago, celebrábase a de Nosa Señora o 8 de setembro que mesmo era máis importane ca primeira, pero deixou de celebrarse nos anos cincuenta do século XX; no exterior de cada casa facíanse feixós que espois levaban para as merendas en Cereixedo (non podía ser no interior das casas). A Virxe atopábase nunha das capelas laterais, pero o retábulo derrubouse e a talla pasou ao altar.
As
fotos antigas sobre a igrexa de Santiago de Cereixedo son moi escasas,
quizais a que achegamos do ano 1917, extraída por Sergio de El Eco de Galicia, revista da colonia galega en Cuba, sexa unha das primeiras. Temos coñecemento de que en El Eco Franciscano,
editado por Pedro Ferrer na Coruña no ano 1911, aparece unha foto do
templo, pero ata o momento non nos foi posible localizala.
No cabido hai unha inscrición que fala dunha ampliación ou restauración sendo cura don manuel Pardo Vivero no ano 1766.
Cóntase que hai moitos anos o cura párroco, ante a oposición dos veciños da aldea, levou a imaxe da Virxe para a igrexa da Ribeira. Esa mesma noite, un apocalíptico diluvio, acompañado de estarrecedores tronos, que arrastrou terra e pedras polos camiños, disque que foi o sinal inequívoco de que a imaxe debía retornar para a capela. E así se fixo.
Segundo información achegada por Suso Nieto Santín, a ermida forma parte dun conxunto característico dalgunhas aldeas de Cervantes que, ademais da ermida consta dunha vivenda, un hórreo, unha palloza (practicamente desaparecida) e unha construción de pedra adicada hai anos a alcobas. Todo o recinto presentaba unha cerca de pedra. Segundo un dos herdeiros, a ermida e outros dous elementos foron construídos por un párroco da familia.
Nas inmediacións, ao ampliar a estrada local, saíron á luz varias tumbas medievais realizadas con laxes de lousa. Dixéronnos que no seu interior había restos humanos completos.
No interior conta con retábulos de gran valor datados entre os séculos XV e XVIII, os do século XV procedentes da desaparecida igrexa que se atopaba no lugar da Eirexe onde se construíu o novo cemiterio.
No mes de marzo de 2015, o Bispado de Lugo arranxou o muro que arrodea a igrexa e o teito para evitar filtracións.
Nas inmediacións do templo atópase o coñecido como Castiñeiro das Cruces sobre o que era costume cravar unha cruz de madeira cando pasaba un enterro polo camiño cara o cemiterio parroquial. Segundo nos achegou o etnógrafo e historiador Clodio González Pérez, entre Murias e Robledo, na baixada cara o río Balouta, había outro castiñeiro adicado ao mesmo fin. E outro máis entre Meda e Rao. Segundo sinala González Reboredo, marcábase simbolicamente a saída do defunto da súa comunidade camiño do universo máis extenso da parroquia. (Foto de Walter Ebeling a principios dos anos trinta do pasado século XX).
Segundo a lenda, os veciños atoparon unha imaxe da Madanela, a seguidora de Xesús, nun monte próximo e leváronna para a aldea, pero á mañá seguinte comprobaron que non estaba. Foron de novo ao monte e alí a viron, mais, cada vez que a trasladaban para o pobo, volvía desaparecer. Foi entón cando lle fixeron a capela.
A casa reitoral é de planta cadrada a base de muros de cachotería revocados e pintados; mantén a carpintería orixinal nas portas de acceso, o resto foron substituídas por carpintería de aluminio.
Segundo noticia recollida o día 2 de agosto de 1922 polo xornal El Compostelano, ao ir dicir misa o cura párroco, don Crisanto Suárez Fernández, viu que a porta da igrexa fora violentada. En compañía de varios fregueses entrou no interior, comprobando que levaran un copón, un colar de "doublé", un rosario, tres petos para as esmolas con cartos, un portaviático de prata e uns pendentes de ouro. As Sagradas formas foran profanadas. Os petos abertos foron atopados nas inmediacións pero sen cartos, e tamén a rella dun arado, ferramenta que ao parecer utilizaran os ladróns para forzar a porta. Non se soubo quen foron os autores.
No Arquivo Diocesán de Lugo gárdase diversa documentación, entre outra un libro de fábrica con interesantes datos, entre eles un do ano 1811 no que se dá conta do deficiente aspecto que presentaba o templo despois do paso das tropas napoleónicas no ano 1809.
Segundo o Catastro de Ensenada do ano 1752, o cura párroco Carlos Osorio percibía décimos maiores e menores de Riomao, Quintela, Fillobal, As Cruces, A Alence, Pando e Vilarín, e a oitava parte dos que pagaban os veciños de Rodís, Estacas, Meizarán e Fulgueiras, dos que unha parte ían para o rei por subsidio de escusado, outra para o visitador xeral do bispado de Lugo, e outra parte para o arcediago de Triacastela por razón de loitosa, mantendo ademais un vigairo para axudar á administración dos seus curatos.
A casa reitoral atópase en situación de semirruína. Conserva alteración con ladrillos á vista. Salienta unha porta de acceso con arco alintelado.
No cemiterio parroquial que cincunda o templo repousa Antonio Becerra Chao que lle extraeu, a mediados do século XIX nun mesón das Nogais, unha moa á raíña Isabel II. Debido a isto, o home, que exercía como curandeiro, foi nomeado Caballero Cubierto da Real Orde de Isabel a Católica o día 26 de outubro de 1858, é dicir, gozaba do privilexio de non quitarse o sombreiro diante do rei.
No cemiterio tamén está enterrado Gonzalo Becerra Souto, morto no ano 1976, loitador antifascista; na súa lápida lese: "Perseguido por sus ideales".
En tempos houbo eiquí un hospital de peregrinos que dependía do convento do Sancti Spiritus de Melide, e que fornecía aos camiñantes de lume, auga, sal e cama con dúas mantas, e aos doentes, ademais, con ovos, pan e manteiga.
O pobo debe o seu nome a unha fonte que aínda existe, situada fronte da igrexa parroquial, para aliviar a sede aos peregrinos (a antiga fonte desapareceu, foi substituída por unha de cemento).
A festividade do Ecce Homo conmemórase os días 13 e 14 de outubro. Os devotos dan voltas ao redor da imaxe para acadar a sua protección.
Segundo a Historia Compostelana, do século XII, o pobo foi mercado para a mitra compostelá polo arcebispo Xelmirez.
Contáronnos que non moi lonxe, preto dunha fonte, ao ampliar un camiño, apareceron tumbas feitas con lousas con ósos humanos no seu interior; foron destruídas.
Nas inmediacións está a casa-torre de Veiga de Forcas, con dous escudos. Case destruída polo abandono hai poucos anos.
No ano 1339, Era 1377 ("era de mill e trezentos e seteenta e sete annos, dezeoyto dias de abril", María Fernández testa a favor do mosteiro de Santa María de Montederramo a metade das herdades que posúe en San Martiño de Zanfoga. O testamento é autorizado polo notario público da Terra de Caldelas, Juan Pérez, na "Era de mil e CCCLXXVII annos, sesta feyra, vinte e quatro dias do abril".
A súa festividade é o día 2 de outubro. Algúns devotos seguen a ofrecer produtos derivados do cocho que se poxan ao rematar os oficios relixiosos. Contáronnos que o novo cura, cando a misa do patrón, deixou de utilizar o primitivo altar, agora hai que poñerlle unha pequena mesa o que provoca certo malestar nos veciños xa que o reducido interior faise aínda máis pequeno.
Patrimonio relixioso da Comarca dos Ancares
© Colectivo Patrimonio dos Ancares